سنّت و نوآوری دینی؛ از چالش تا افق‌گشایی
سنّت دینی در اسلام به معنای جمود و تحجر نیست، بلکه به مثابه ریشه‌ای زنده است که نوآوری را امکان‌پذیر می‌کند. قرآن کریم بارها بر پیروی از راه پیامبران و اولیای الهی تأکید کرده و آن را ضامن هدایت معرفی می‌کند.
خبرگزاری تسنیم ـ قدرت الله غلمانی؛ یکی از ویژگی‌های ممتاز دین اسلام در مقایسه با بسیاری از ادیان و مکاتب، پویایی اندیشه و قابلیت انطباق با شرایط متغیر اجتماعی است. اسلام دینی است که با ارائه اصول ثابت و چارچوب‌های کلی، امکان اجتهاد و نوآوری را برای فقیهان و اندیشمندان فراهم ساخته است. به همین دلیل، حوزه‌های علمیه در طول تاریخ، توانسته‌اند با اتکا به منابع اصیل دین یعنی قرآن و سنت معصومان (علیهم‌السلام)، نیازهای نوپدید جامعه را پاسخ دهند و از بروز بحران‌های هویتی جلوگیری کنند.امام صادق (علیه السلام) در حدیثی معروف می‌فرمایند:علینا إلقاء الأصول و علیکم التفریع» (وسائل‌الشیعه، ج27، ص61) این بیان حکیمانه نشان می‌دهد که اهل‌بیت (علیهم السلام) اصول اساسی دین را بیان کرده‌اند و وظیفه عالمان دینی آن است که این اصول را در شرایط گوناگون بسط دهند و فروع و جزئیات را استخراج نمایند. این حدیث اساس اجتهاد و نواندیشی در بستر سنّت است؛ یعنی حفظ وفاداری به میراث اصیل اسلامی همراه با پاسخگویی به مقتضیات جدید.
1.سنّت؛ ریشه‌ای پایدار برای نوآوری در تولید امید آفرینی و انسجام اجتماعی
سنّت دینی در اسلام به معنای جمود و تحجر نیست، بلکه به مثابه ریشه‌ای زنده است که نوآوری را امکان‌پذیر می‌سازد. قرآن کریم بارها بر پیروی از راه پیامبران و اولیای الهی تأکید کرده و آن را ضامن هدایت معرفی می‌کند:فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ» (انعام، 90)این آیه نشان می‌دهد که اقتدا به انبیا به معنای حرکت در مسیر آنان است، نه ایستایی و تکرار صرف. سنت پیامبران، پیوند میان ارزش‌های ثابت الهی و نیازهای زمانه بوده است. بنابراین حوزه‌های علمیه باید سنّت را همچون «چارچوب هویت‌بخش» در نظر بگیرند و بر بستر آن، به نوآوری بپردازند و امید آفرینی و انسجام و همبستگی اجتماعی را در جامعه به منصه ظهور برسانند.
2.نوآوری دینی و ضرورت‌های زمانه جهت تولید امید آفرینی و انسجام اجتماعی
جهان امروز با تحولات شتابان علمی، فرهنگی و اجتماعی روبه‌روست. اگر حوزه‌های علمیه صرفاً به بازتولید متون گذشته بسنده کنند، خطر فاصله گرفتن دین از زندگی روزمره مردم وجود دارد. قرآن کریم هشدار می‌دهد:إِنَّ اللّهَ لا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ» (رعد، 11)این آیه بر ضرورت تحول درونی برای تغییر بیرونی تأکید دارد. نوآوری دینی، همان تغییری است که حوزه‌های علمیه باید در روش‌ها، شیوه بیان و پاسخگویی به مسائل جدید ایجاد کنند تا بتوانند جامعه را به سوی تعالی هدایت نمایند. تغییر اجتماعی نیازمند تحول درونی و فکری است. این تحول همان نوآوری دینی است که باید در حوزه‌ها تحقق یابد.امید آفرینی و انسجام اجتماعی یکی از وظایف حوزه های علمیّه است که می تواند از درون سنّت با کار ویژه های ویژه آن تولید شود.
3.اجتهاد، ابزار پیوند سنّت و نوآوری در خدمت به امید آفرینی و انسجام اجتماعی
اجتهاد در فقه شیعه، همان ظرفیت انعطاف‌پذیری و نوآوری در چارچوب سنت است. اجتهاد پویا می‌تواند مسائلی همچون فناوری‌های نوین، اقتصاد جهانی، ارتباطات، محیط زیست و حتی اخلاق پزشکی را بر اساس اصول اسلامی تحلیل و حکم دینی ارائه کند. پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند:إذا ظهرت البدع فی أمتی فلیُظهر العالم علمه، فمن لم یفعل فعلیه لعنة الله» (کنز العمال، ج10، ص 135)این روایت نشان می‌دهد که در مواجهه با مسائل نوپدید، سکوت عالمان روا نیست، بلکه باید دانش خود را در قالب اجتهاد روزآمد عرضه کنند. این حدیث نشان می‌دهد که سکوت در برابر مسائل نوین جایز نیست. اجتهاد پویا، ضامن حضور دین در عرصه‌های جدید اجتماعی است. این همان پلی است که میان سنت و نوآوری زده می‌شود.امید آفرینی و انسجام اجتماعی می تواند به صورت اجتهاد پویا از میان منابع دینی استخراج گردد و با توجه به مشکلات هویتی جدید، برای نجات جامعه بهره برداری کرد که این وظیفه بر عهده حوزه های علمیّه می باشد.
4.چالش‌های پیوند سنّت و نوآوری
البته پیوند سنت و نوآوری همواره با چالش‌هایی روبه‌روست. از یک سو، جمود فکری و نگرش‌های بسته می‌تواند حوزه را از نوآوری باز دارد. از سوی دیگر، شتاب‌زدگی در نوگرایی و بی‌توجهی به اصول ثابت، خطر تحریف و از بین رفتن هویت دینی را به همراه دارد. امام علی (ع) در این باره هشدار می‌دهند:لا تُرِیدُوا إِصْلَاحَ أُمُورِکُم بِفَسَادِ دِینِکُم» (نهج‌البلاغه، نامه 45)یعنی هرگز به بهانه اصلاح امور دنیوی، دین خود را تباه نکنید. بنابراین نوآوری دینی باید در چارچوب سنت اصیل و با دقت اجتهادی انجام گیرد.امید آفرینی و انسجام ملی یک پدیده نوی است که حوزه های علمیّه می توانند بدون افراط و تفریط کار ویژه های آن را از دل آیات قرآنی و سنّت دینی استخراج کنند و به جامعه تزریق کنند.
5.کارکردهای اجتماعی سنت و نوآوری در امید آفرینی و انسجام اجتماعی
پیوند سنت و نوآوری تنها به بُعد فکری محدود نمی‌شود، بلکه آثار اجتماعی گسترده‌ای دارد. جامعه‌ای که بتواند میان سنت اصیل و مقتضیات جدید آشتی برقرار کند، دچار بحران هویت نخواهد شد. این امر به انسجام اجتماعی و امیدبخشی کمک می‌کند. قرآن کریم وعده داده است:وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا» (عنکبوت، 69)یعنی تلاش برای نوآوری در مسیر الهی، به گشودن راه‌های جدید هدایت منجر می‌شود.
حوزه‌های علمیه امروز وظیفه دارند هم میراث عظیم سنتّی را صیانت کنند و هم در برابر پرسش‌های نوین پاسخی درخور بیابند. این رسالت دوگانه تنها با بازنگری در روش‌های آموزشی، گسترش تعامل با علوم انسانی و ورود به عرصه‌های اجتماعی و جهانی محقق می‌شود. تجربه تاریخی نشان می‌دهد که هرگاه حوزه‌های علمیه توانسته‌اند نوآوری را در چارچوب سنّت تحقق بخشند، جامعه اسلامی به شکوفایی رسیده است. به عنوان مثال، در نهضت مشروطه، انقلاب اسلامی ایران و حتی در عرصه‌های فقه اجتماعی معاصر، این ظرفیت به خوبی نمایان شده است.
نتیجه‌گیری
پیوند سنت و نوآوری دینی، یکی از کلیدهای پویایی و ماندگاری اسلام در جهان معاصر است. حوزه‌های علمیه باید از یک سو پاسدار سنت و هویت دینی باشند، و از سوی دیگر با بهره‌گیری از ظرفیت اجتهاد، پاسخگوی نیازهای نوین جامعه شوند. چنین رویکردی نه‌تنها بحران‌های فکری و هویتی را برطرف می‌سازد، بلکه امید اجتماعی و انسجام فرهنگی را در جامعه اسلامی تقویت می‌کند. در پرتو این پیوند، اسلام می‌تواند همچنان دینی زنده و کارآمد باقی بماند و افق‌های جدیدی برای تمدن اسلامی بگشاید.
انتهای پیام/
