تحلیل عارفانه بازگشایی مدارس؛ تمسک به اسما الحسنی در کلام علامه حسن‌زاده آملی
علامه حسن‌زاده آملی سخن خود را با شکر خداوند بر «اتحاد، وحدت و یگانی» و «حسن استقبال احیای معارف» آغاز می‌کند و آن را با «الحمدلله رب العالمین» تکمیل می‌کند. این شکر اولیه یک اصل عارفانه و روایی است که جایگاه محوری در توسل به اسما الله دارد.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم، در زمان حیات دنیوی علامه آیت‌الله حسن‌زاده آملی و در آستانه بازگشایی مدارس عارفانه، که نمادی از گشایش درهای معرفت و احیای معارف الهی است، علامه حسن‌زاده آملی، عارف و فیلسوف برجسته معاصر، با کلامی کوتاه اما عمیق، زنگ آغاز سال تحصیلی را به صدا در آورد. متن این سخنرانی، که برگرفته از فیلمی موجود است، نه تنها یک دعوت ساده به تحصیل، بلکه یک مراسم عارفانه و معنوی است که ریشه در سنت‌های قرآنی و روایی دارد. علامه با این کلام، اتحاد و وحدت جامعه آموزشی را بر پایه شکر الهی، تمسک به اسما الحسنی، و دعای خیر بنا می‌نهد. متن به شرح زیر است.
(خدواند سبحان را بر این اتحاد، وحدت و یگانی و بر این حسن استقبال احیای معارف شاکر هستیم الحمدلله رب العالمین
بسم الله الرحمن الرحیم
هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ
الله اکبر
اللهم صل علی محمد و آل محمد
ان شاءالله به خیر و به عزت و تحیت به سر ببرید همه شما ان شاءالله)
این متن را می‌توان به سه بخش اصلی تقسیم کرد:
1. حمد و شکر خداوند بر اتحاد و احیای معارف؛
2. تمسک به اسما الله با تأکید بر «هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ»، مقارن با «الله اکبر» و صلوات؛
3. دعا بر حضار، مدیران و معلمان آموزش و پرورش.
در این مقاله، به تحلیل عارفانه این سه بخش می‌پردازیم. نخست، جایگاه شکر اولیه در توسل به اسما الله را بررسی می‌کنیم؛ سپس، شرح اسمی «هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ» را با توجه به جایگاه قرآنی و روایی آن، و مناسبتش با بازگشایی مدارس عارفانه و اتصال به «الله اکبر» بیان می‌داریم؛ و سرانجام، نقش صلوات و دعای پایانی را به عنوان نتیجه توسل، تبیین می‌کنیم. این تحلیل بر پایه اصول عرفانی، قرآنی و روایی استوار است و نشان می‌دهد چگونه یک مراسم ساده آموزشی، به نمادی از وحدت الهی و فتح معارف تبدیل می‌شود.
بخش اول: حمد و شکر خداوند؛ پایه توسل به اسما الحسنی
علامه سخن خود را با شکر خداوند بر «اتحاد، وحدت و یگانی» و «حسن استقبال احیای معارف» آغاز می‌کند و آن را با «الحمدلله رب العالمین» تکمیل می‌نماید. این شکر اولیه، نه تنها یک مقدمه ادبی، بلکه یک اصل عارفانه و روایی است که جایگاه محوری در توسل به اسما الله دارد. در عرفان اسلامی، شکر مقدمه‌ای بر معرفت و تمسک است؛ چرا که شکر، قلب را از غفلت نجات می‌دهد و آن را به سوی ذات الهی باز می‌کند. حضرت وصی امام علی (ع) در نهج‌البلاغه می‌فرماید: «الشُّکْرُ لِلنِّعَمِ أَدْخَلُ مِنْ سَعْیِهَا» (شکر نعمت‌ها، بیش از کوشش در طلب آن‌ها، نعمت را افزایش می‌دهد). این شکر، بستری برای توسل به اسما فراهم می‌آورد، زیرا بدون شناخت نعمت‌های الهی (مانند اتحاد جامعه آموزشی و احیای معارف)، تمسک به اسما، سطحی و بی‌اثر خواهد بود.
در روایات، شکر به عنوان کلید فتح درهای رحمت توصیف شده است. پیامبر اکرم (ص) فرمود: «الشَّکُورُ یُغْفَرَ لَهُ» (شاکر، آمرزیده می‌شود). در این مراسم، شکر بر اتحاد و وحدت، اشاره‌ای عارفانه به وحدت وجودی دارد؛ جایی که همه حاضران از دانش‌آموزان تا معلمان در یگانگی معارف الهی متحد می‌شوند. این شکر، قلب را صیقل می‌دهد و آن را آماده تمسک به «هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ» می‌کند. بدون این پایه، توسل به اسما، مانند درختی بدون ریشه است. علامه با این شکر، حضار را به یاد نعمت وحدت می‌اندازد و آن‌ها را به سوی فتح الهی هدایت می‌کند. در واقع، شکر اولیه، پلی است میان ظاهر مراسم (بازگشایی مدارس عارفانه) و باطن آن (احیای معارف)، و توسل را از حالت فردی به جمعی ارتقا می‌دهد.
بخش دوم: تمسک به «هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ»؛ گشایش درهای معرفت و اتصال به ذات الهی
پس از شکر، علامه با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» و سپس «هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ» به تمسک به اسما الله روی می‌آورد. این دو اسم، «الْفَتَّاحُ» (گشاینده) و «الْعَلِیمُ» (دانا)، در تناسب کامل با یکدیگر قرار گرفته‌اند: فتاح، عمل گشایش را نشان می‌دهد و عالم، دانش بی‌پایان پشت آن را. در قرآن کریم، این ترکیب در سوره سبأ، آیه 26 نازل شده است: «قُلْ یَجْمَعُ بَیْنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ یَفْتَحُ بَیْنَنَا بِالْحَقِّ وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ». این آیه، در سیاق دعوت به حق و داوری الهی، خداوند را به عنوان جمع‌کننده، فاتح به حق، و دانای مطلق معرفی می‌کند. تفسیر المیزان علامه طباطبایی، این آیه را به داوری نهایی میان حق و باطل تفسیر می‌کند، جایی که خداوند درهای بسته را می‌گشاید و با علم بی‌انتها، حکم می‌فرماید.
در روایات، «الْفَتَّاحُ» از اسما الحسنی است که بر گشایش درهای رزق، رحمت و معرفت دلالت دارد. امام صادق (ع) در تفسیر اسما، «الْفَتَّاحُ» را به معنای «حَکَمُ بَیْنَ عِبَادِهِ بِالْعَدْلِ» (حَکَم‌کننده میان بندگان به عدل) و «گَشَایَنْدَهْ خَزَائِنِ الرِّزْقِ وَ الرَّحْمَةِ» (گشاینده خزاین رزق و رحمت) توصیف کرده است. همچنین، در احادیث، تمسک به این اسم برای رفع مشکلات و گشایش امور توصیه شده؛ مثلاً در دعای کمیل، که از حضرت وصی امام علی (ع) نقل شده، توسل به فتاح برای فتح درهای بسته قلب و جهان است. علامه حسن‌زاده آملی، خود در آثار عرفانی‌اش مانند «معرفت نفس و نفس معرفت»، بر این تأکید دارد که فتاح، درهای معرفت را بر عارف می‌گشاید، و عالم، آن را با علم لدنی تکمیل می‌کند.
مناسبت این اسم با بازگشایی مدارس عارفانه، عمیقاً عارفانه است. مدارس، درهای بسته جهل را می‌گشایند و معارف را احیا می‌کنند؛ «الْفَتَّاحُ» نماد این گشایش است، و «الْعَلِیمُ» تضمین‌کننده علم حقیقی پشت آن. در این مراسم، علامه با ذکر این اسم، زنگ مدارس را نه به عنوان رویدادی دنیوی، بلکه فتح الهی معارف توصیف می‌کند. بلافاصله پس از آن، «الله اکبر» می‌آید؛ این اتصال، تمسک به اسم خاص (فتاح العلیم) را به ذات جلاله (الله) پیوند می‌زند. «الله»، اسم جامع ذات است، و «اکبر»، بر عظمت و بزرگی دلالت دارد. در روایات، «الله اکبر» کلید تسبیح و تکبیر است و اینجا، بزرگی فتح الهی را برجسته می‌کند، علامه حسن زاده اسم جلاله الله را به عنوان کعبه اسما معرفی کرده که همه اسما به دور او در طواف هستند. این مقارنه، نشان می‌دهد که گشایش مدارس عارفانه، جلوه‌ای از عظمت الهی است؛ فتاح، عمل را آغاز می‌کند، و الله اکبر، آن را به ذات متعالی می‌رساند. در عرفان، این اتصال، عارف را از اسم به مسمی (ذات) می‌برد، و حضار را به وحدت با معارف الهی دعوت می‌کند.
بخش سوم: صلوات و دعای خیر؛ پلی میان توسل و نتیجه الهی
میان تمسک به اسما و دعای پایانی، صلوات بر محمد و آل محمد قرار گرفته است: «اللهم صل علی محمد و آل محمد». این جایگاه، بر پایه روایات محکم استوار است. امام به حق ناطق امام جعفر صادق (ع) فرمود: «الدُّعَاءُ لا یُرْفَعُ إِلَى الْعَرْشِ حَتَّى تُصَلَّى عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ» (دعا تا صلوات بر محمد و آلش به عرش نمی‌رسد). صلوات، واسطه فیض است؛ زیرا آل محمد (ع) باب‌های رحمت الهی‌اند، و بدون آن، دعا ناقص می‌ماند. در این مراسم، صلوات، توسل به اسما را به دعا متصل می‌کند و آن را مقبول عرش می‌سازد. علامه، با این ذکر، حضار را به یاد می‌آورد که فتح معارف، تنها با توسل به اهل‌بیت (ع) کامل می‌شود.
دعای پایانی «ان شاءالله به خیر و به عزت و تحیت به سر ببرید همه شما ان شاءالله»، نتیجه مستقیم توسل به اسما است. این دعا بر سه محور استوار است.
- خیر: خیر عام، شامل سعادت دنیوی و اخروی، که جلوه فتاح در گشایش رزق و رحمت است؛
- عزت: عزت نفس و جامعه، که از علم الهی (عالم) سرچشمه می‌گیرد و اتحاد آموزشی را تقویت می‌کند؛
- تحیت: سلام و احترام الهی، که وحدت یگانی را تکمیل می‌نماید و حضار را به سوی قرب الهی می‌برد.
این سه محور، بازتابی از شکر اولیه و تمسک به فتاح العلیم است؛ خیر، گشایش فتاح است؛ عزت، دانش عالم؛ و تحیت، وحدت الهی. در روایات، دعای خیر با «ان شاءالله» شرطی الهی است (مانند حدیث «الْمُؤْمِنُ یَدْعُو وَاللَّهُ یَقْضِی»)، و اینجا، نتیجه توسل را تضمین می‌کند. علامه با این دعا، مدیران، معلمان و دانش‌آموزان را به سالی پربرکت دعوت می‌کند، و مراسم را به اوج عارفانه می‌رساند.
بازگشایی مدارس عارفانه در کلام علامه حسن‌زاده آملی، فراتر از یک رویداد آموزشی، یک سفر عارفانه است: از شکر بر وحدت، به تمسک فتاح العلیم، و سرانجام به دعای خیر. این متن، نشان می‌دهد چگونه اسما الحسنی، زندگی روزمره را به معرفت الهی پیوند می‌زند. «هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ» در قرآن و روایات، نماد گشایش حق و دانش بی‌پایان است، و در این مراسم، درهای مدارس را به درهای عرش باز می‌کند. امیدواریم این تحلیل، الهام‌بخش احیای معارف الهی در جامعه آموزشی باشد، و همه ما، به خیر، عزت و تحیت الهی برسیم. والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته.
درخواست به وزیر آموزش و پرورش: دستورالعمل بازگشایی مدارس عارفانه بر پایه کلام علامه حسن‌زاده آملی
علیرضا کاظمی، وزیر آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران
با کمال احترام و ادب، اینجانب سید مرتضی حسینی کمال آبادی، به عنوان یک دلسوز نظام آموزش و پرورش و علاقه‌مند به احیای معارف الهی و تربیت تمام‌قامت دانش‌آموزان، صدای جامعه فرهنگیان، معلمان پرتلاش و والدین آگاه را به محضر شریف جنابعالی می‌رسانم. در آستانه بازگشایی مدارس عارفانه و آغاز سال تحصیلی 1404-1405، که نمادی از وحدت ملی و فرهنگی‌سازی اسلامی در سیاست‌های کلان آموزشی است، مایلم بر ضرورت الگوسازی از مراسم خاص بازگشایی مدارس عارفانه بر پایه کلام والای علامه سید حسن حسن‌زاده آملی (ره) تأکید کنم.
این بازگشایی عارفانه، که با تمسک به اسما الحسنی مانند «هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ» و صلوات بر محمد و آل محمد همراه است، نه تنها یک رویداد معمولی، بلکه نتیجه یک عمر سلوک عارفانه، ریاضت نفس و غواصی در دریای بی‌کران معارف الهی است. علامه حسن‌زاده آملی (ره)، به عنوان یکی از اوج‌گیرندگان معرفت قرآنی و روایی، با این کلام کوتاه، اتحاد، وحدت و احیای معارف را در بستر شکر الهی و دعای خیر به تصویر کشید؛ کلامی که می‌تواند به عنوان دستورالعمل وزارتی بازگشایی مدارس عارفانه در سراسر کشور، مبنای تربیت تمام‌قامت و تقویت هویت دینی دانش‌آموزان قرار گیرد.
در راستای اجرای سند تحول بنیادین آموزش و پرورش و تأکید بر آموزش و پرورش اسلامی، پیشنهاد می‌شود این مدل بازگشایی مدارس عارفانه به صورت دستورالعمل رسمی ابلاغ گردد. این اقدام، نه تنها به ارتقای کیفیت فرهنگی مدارس کمک می‌کند، بلکه با واژه‌های کلیدی مانند «احیای معارف الهی»، «تمسک به اسما الحسنی»، «وحدت ملی آموزشی» و «تربیت عارفانه دانش‌آموزان»، در رصد رسانه‌ای و سیاست‌گذاری‌های کلان، بازتاب گسترده‌ای خواهد داشت و به عنوان یک پویش فرهنگی آموزش و پرورش و یک توسل هماهنگ کشوری تاثیر بیشتری را جلب خواهد کرد.
با بهره‌برداری از این گنجینه معنوی، که ثمره سلوک و ریاضت علامه حسن‌زاده آملی است، می‌توانیم سال تحصیلی 1404-1405 را به نمادی از فتح الهی در عرصه معرفت تبدیل کنیم. اطمینان دارم که جنابعالی، به عنوان مسئول تحول در آموزش و پرورش، با عنایت ویژه به این درخواست، گامی مؤثر در جهت غنی‌سازی مراسم بازگشایی مدارس عارفانه بر خواهید داشت ان شاءالله
پیشاپیش از توجه و مساعدت جنابعالی سپاسگزارم. خداوند متعال توفیق خدمت‌رسانی بیشتر به نظام مقدس جمهوری اسلامی را برایتان ارزانی دارد بحق محمد و آل محمد.
رئیس پژوهشکده ادیب فقه جواهری و نویسنده کتابهای هندسه دین‌شناسی( نظریه‌ای در نسبت جامعیت، تخصص و تمحض در علوم دینی براساس نظام فکری علامه حسن‌زاده آملی) و تشنه دانش: راهنمای دانش پژوهی براساس زیست نامه علامه حسن زاده آملی
انتهای پیام/
