خرد دینی، مبنای نوگرایی در حوزه علمیه
استاد حوزه علمیه قم منشور «حوزه پیشرو» را نقشه راه تمدن‌ساز حوزه‌های علمیه بر اساس منظومه فکری رهبری دانست و گفت: رهبرانقلاب همواره تأکید دارند که عقلانیت در خدمت تحول، پیشرفت و تعالی باشد.
حجت‌الاسلام دکتر سید مهدی موسوی، استاد حوزه و دانشگاه در گفت‌وگو با گروه حوزه و روحانیت خبرگزاری تسنیم، به تحلیل محتوایی و راهبردی پیام رهبر انقلاب در صدسالگی بازتأسیس حوزه علمیه قم پرداخت و آن را «یکی از مهم‌ترین و عمیق‌ترین اسناد تحولی در تاریخ حوزه‌های علمیه» خواند.
نویسنده کتاب آیت افسونگری با گرامی‌داشت یاد امام راحل و شهدای بزرگ انقلاب و مقاومت، به‌ویژه شهدای حوزه و روحانیت، تأکید کرد: در این روزها که با سالگرد شهادت شهید آیت‌الله بهشتی، شهید سید حسن نصرالله، سید هاشم صفی‌الدین و شهدای برجسته مقاومت همچون اسماعیل هنیه و محمد ضیف مصادف است، باید یادآور شویم که امنیت و فرصت گفتگو درباره معارف اسلامی، مرهون مجاهدت‌های آنان است.
منشور جدید؛ تداوم نگاه تحولی رهبر معظم انقلاب به حوزه
وی با اشاره به اینکه بیانیه اخیر رهبر معظم انقلاب در خصوص «حوزه پیشرو و سرآمد»، اولین بیانیه ایشان در این زمینه نیست، گفت: از ابتدای رهبری ایشان، بارها شاهد صدور بیانیه‌ها، پیام‌ها و سخنرانی‌های مهمی در باب تحول حوزه بوده‌ایم؛ از جمله درس خارج ایشان در سال‌های 1370 و 1371، پیام به جامعه مدرسین، کنگره شیخ مفید و سخنرانی‌های مهم در سال‌های 74 و 79 در قم است.
حجت الاسلام موسوی با اشاره به کتاب «خون دلی که لعل شد» افزود: رهبر انقلاب در این کتاب می‌فرمایند که از سال 1337 که وارد حوزه علمیه شدند، مهم‌ترین مسئله ذهنی‌شان دگرگونی اجتماعی بوده است؛ و این نگاه از همان ابتدا، متوجه حوزه‌های علمیه و نقش آن در تحول اجتماعی، سیاسی و تمدنی بوده است.
محور اندیشه رهبری؛ عقلانیت معطوف به تحول است
وی یکی از کلیدی‌ترین مفاهیم اندیشه رهبر انقلاب را «عقلانیت معطوف به تحول» دانست و توضیح داد: از کتاب طرح کلی اندیشه اسلامی گرفته تا بیانیه جدید حوزه، شاهد نوعی عقلانیت راهبردی هستیم که مبتنی بر خردورزی، محاسبه، شناخت مصالح و حرکت به سمت تعالی است.
پژوهشگر برتر حوزوی خاطرنشان کرد: رهبرانقلاب اسلامی همواره تأکید دارند که عقلانیت در خدمت تحول، پیشرفت و تعالی باشد و نباید در خدمت توقف، محافظه‌کاری یا ستیز قرار گیرد.
حجت الاسلام موسوی با نقل خاطره‌ای از افتتاح ناو جماران گفت: در حالی‌که فرماندهان نیروهای مسلح از این دستاورد سخن می‌گفتند، رهبر معظم انقلاب تأکید کردند: این تازه یک شروع خوب است. باید به افق‌های بلندتر بیندیشیم. این نگاه همیشه‌در‌حرکت، در تمامی سخنرانی‌ها و مواضع ایشان دیده می‌شود.
حوزه مطلوب از نظر رهبری؛ زنده، پویا، فعال
وی افزود: رهبر انقلاب در بیانیه اخیر، حوزه را باید عنصری زنده، پویا، متحرک، برخوردار از نشاط و پیشرو در پاسخ به تحولات علمی، اجتماعی و بین‌المللی تعریف کرده‌اند؛ این منشور جدید، دقیقاً ناظر به این ضرورت تاریخی است که حوزه نه‌تنها به تحولات واکنش نشان دهد، بلکه خود، پیشگام در تحولات تمدنی جهان اسلام باشد.
حجت الاسلام موسوی، با بیان اینکه رهبر انقلاب در بیانیه جدید نیز، همچون گذشته، بر «خرد دینی» و «عقلانیت اجتهادی» به‌عنوان مبنای تحرک حوزه تأکید کرده‌اند، تصریح کرد: حوزه باید ضمن حفظ اصالت‌ها، جرئت نوگرایی، تحول و اجتهاد متناسب با زمان را در خود تقویت کند.
سه‌گانه تمدن‌ساز؛ عقلانیت، عدالت، معنویت
حجت الاسلام موسوی خاطرنشان کرد: در اندیشه رهبری، تمدن اسلامی بر سه پایه عقلانیت، عدالت و معنویت استوار است. و از این میان، عقلانیت جایگاه بنیادین دارد؛ هرجا عقل نباشد، نه عدالت باقی می‌ماند نه معنویت. این سه‌گانه در بیانیه حوزه نیز حضوری پررنگ دارد.
وی در ادامه، اصول بنیادینی را که در اندیشه رهبری برای تحقق عقلانیت تحول‌آفرین ضروری است،اشاره کرد و افزود: شناخت موقعیت موجود و آسیب‌شناسی آن، هدف‌گذاری بلندمدت و تمدنیو مشارکت فعال نخبگان حوزوی در روند تحول از جمله این اصول بیان کرد.
وی اضافه کرد: تعهد نسبت به مردم، انقلاب و آرمان‌ها و توجه به واقعیت‌های جهان معاصر و دشمن‌شناسی دقیق از دیگر موارد این اصول بنیادین مطرح کرد.
نسبت حوزه با تحول اجتماعی در اندیشه رهبری
حجت الاسلام موسوی تأکید کرد: حوزه باید رابطه خود را با جامعه و تحولات اجتماعی بازتعریف کند. دیگر دوران انزوا و بی‌اعتنایی به تغییرات به سر آمده است؛ حوزه باید خود را در قلب تحولات علمی، فرهنگی، تمدنی و حتی فناوری قرار دهد. منشور حوزه پیشرو، تابلویی برای این حرکت تاریخی است.وی اظهار داشت: این منشور، تنها یک سند مدیریتی نیست، بلکه یک نقشه راه تمدنی برای حوزه‌های علمیه است. حوزه‌ای که باید پیشرو باشد، نه دنباله‌رو؛ زاینده و نه صرفاً بازتاب‌دهنده و در مسیر تحقق تمدن نوین اسلامی، نقش تاریخی خود را ایفا کند.
حجت‌الاسلام موسوی در تبیین اصول عقلانیت معطوف به تحول در اندیشه مقام معظم رهبری و بیانیه «حوزه پیشرو و سرآمد» تصریح کرد: در این منشور، رگه‌های روشن از نگاه راهبردی رهبر معظم انقلاب به تحولات حوزه قابل مشاهده است.
وی تصریح کرد: نخستین اصل بنیادین در این منظومه، شناخت صحیح و هوشمندانه سرمایه‌هاست. نباید سرمایه‌ها را نادیده گرفت یا در مواجهه با آن‌ها دچار بدبینی شد.
وی با تأکید بر اینکه رهبری در بیان گذشته حوزه علمیه، آن را به مثابه یک سرمایه عظیم ترسیم می‌کند، افزود: این سرمایه‌ها شامل سرمایه‌های علمی، تاریخی، مبارزاتی، انسانی و ساختاری هستند. عقلانیت معطوف به تحول، این سرمایه‌ها را محور حرکت می‌داند؛ سرمایه‌هایی که باید شناخته، پاسبانی و بهره‌برداری شوند تا مسیر صعود به قله فراهم گردد.
روایت درست از تاریخ، شرط تحول راهبردی
حجت الاسلام موسوی دومین اصل عقلانیت تحولی را شناخت دقیق تاریخ دانست و بیان کرد: هرچه درک ما از ریشه‌های تاریخی عمیق‌تر باشد، حرکت ما به سوی پیشرفت و تحول دقیق‌تر، سریع‌تر و محاسبه‌پذیرتر خواهد بود.
وی خاطرنشان کرد: رهبر انقلاب بارها از نسل جوان و طلاب گله کرده‌اند که چرا تاریخ نمی‌خوانند؛ چه تاریخ صدر اسلام، چه تاریخ تحولات علمی، چه غرب‌شناسی، و چه تحولات 200 ساله اخیر، به‌ویژه تحولات حوزه علمیه قم؛ روایت نادرست، تحریف‌شده و تقلیل‌گرایانه از تاریخ، به فهم ناقص و تحلیل‌های اشتباه منجر می‌شود.
وی افزود: در بیانیه «حوزه پیشرو»، روایت تاریخی دقیقی از تحولات سیاسی و اجتماعی در مصر، شام، عراق، ایران و هند ارائه شده است.
وی با بیان اینکه رهبری، تکوین حوزه علمیه قم را در بستر این تحولات به مثابه یک ستاره در آسمان تمدنی معرفی کرده‌اند، گفت: به اقدامات حاج شیخ و آیت‌الله بروجردی گرفته تا محصول نهایی آن، یعنی امام خمینی (ره) و شکل‌گیری انقلاب اسلامی و جبهه مقاومت پرداخته شده است.
امید به آینده، عنصر کلیدی در نگاه تحولی
به گفته حجت الاسلام موسوی، سومین اصل عقلانیت معطوف به تحول، امید و نگاه روشن به آینده است.
وی با انتقاد از جریان‌هایی که گذشته را مقدس و آینده را تاریک جلوه می‌دهند، افزود: در این نگاه، بشریت به سوی تحولی عظیم در حرکت است؛ تحولی که در نهایت به ظهور حجت الهی و تحقق قله‌های بلند انسانیت و کمال منجر خواهد شد.
وی به خاطره‌ای از سال 1342 اشاره کرد که رهبر انقلاب نقل کرده‌اند؛ وقتی پس از کشتار مدرسه فیضیه، با جمعی از طلاب به منزل امام رفتند. امام در آن فضای ترس و رعب، گفتند: «این‌ها خواهند رفت و شما خواهید ماند». آن روز این سخن به چشم بلندپروازی آمد، اما کمتر از پانزده سال بعد، انقلاب اسلامی محقق شد.
حجت الاسلام موسوی تأکید کرد: این بیانیه، ترسیم قله‌های روشن است و برخلاف تصور برخی، بلندپروازانه یا خیالی نیست؛ بلکه مبتنی بر سنت‌های قطعی الهی در تاریخ است؛ رهبر انقلاب معتقدند سنت‌های الهی، مبنای تحلیل و تبیین پدیده‌های اجتماعی و تاریخی است.
وی اصل چهارم عقلانیت تحولی را عاملیت انسان معرفی کرد و گفت: برخلاف برخی دیدگاه‌های جامعه‌شناسانه که ساختارها را عامل اصلی تغییر می‌دانند، در منظومه فکری رهبری، انسان‌ها عامل اصلی تحول‌اند. بر اساس آیه «إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ»، هر تحول علمی، اخلاقی و تمدنی از تغییر درون انسان آغاز می‌شود.
وی با تاکید بر اینکه منشور حوزه، خطابش به «مرکز مدیریت» یا «ساختارها» نیست، افزود: این منشور با تک‌تک طلبه‌ها، علما، ائمه جماعات و مبلغین سخن می‌گوید. هرکجا مسئولان همراهی کردند، نعمت است؛ اما اگر هم نکردند، تکلیف از دوش انسان‌ها ساقط نمی‌شود. در عقلانیت توحیدی، هر انسان یک کنشگر فعال، مؤثر و مسئول است.
حجت الاسلام موسوی تصریح کرد: این به معنای نفی ساختارها یا آنارشیسم نیست؛ بلکه هرکس در حوزه اختیارات خود، باید پیام این بیانیه را بفهمد، متناسب با اقتضائات به کار گیرد و در مسیر عملیاتی‌سازی آن گام بردارد.
وی با بیان اینکه عقلانیت معطوف به تحول، در اندیشه مقام معظم رهبری بر چهار اصل بنیادین استوار است،اظهارداشت: شناخت درست سرمایه‌ها و اعتماد به آن‌ها، فهم عمیق و روایت صحیح از تاریخ امید و نگاه روشن به آینده و عاملیت انسان به عنوان رکن اصلی هر تحول اجتماعی و تمدنی چهار اصل، شاکله تفکر تحول‌محور در بیانیه حوزه پیشرو را شکل می‌دهند.
حجت‌الاسلام موسوی در تبیین پیام رهبر معظم انقلاب اسلامی درباره «حوزه پیشرو و سرآمد» با اشاره به نقش مؤثر حاج شیخ عبدالکریم حائری در تأسیس حوزه علمیه قم، تصریح کرد: در آن دوره، جریان‌های استبدادی و استعمار خارجی، کشورهای اسلامی را دچار تفرقه و اختلاف کرده و بسیاری از آنان را به مستعمره خود تبدیل کرده بودند.
وی اضافه کرد: در داخل کشور نیز اراده‌ای در حاکمیت وجود داشت تا دین و شعائر مذهبی را به حاشیه برانند و حوزه علمیه را تضعیف و تخریب کنند.
وی تأکید کرد: در چنین شرایطی اگر کسی دست به تأسیس حوزه علمیه بزند، این اقدامی خارق‌العاده و بنیادین است. کار حاج شیخ، یک کار ساده نبود، بلکه کارستانی در مقیاس تمدنی بود.
ارزیابی امام خمینی از جایگاه تأسیس حوزه علمیه قم
استاد حوزه علمیه قم گفت: نقل شده است که در ابتدای پیروزی انقلاب، برخی از شاگردان امام خمینی(ره) به‌نوعی، تأسیس انقلاب را بزرگ‌تر از تأسیس حوزه علمیه قم تلقی کردند. وقتی این مطلب به حضرت امام رسید، ایشان فرمودند: تأسیس حوزه علمیه قم در آن شرایط بحرانی و سخت، کمتر از تأسیس انقلاب اسلامی نبود. این بیان امام، نشان‌دهنده اهمیت و جایگاه تاریخی اقدام حاج شیخ است.
حجت الاسلام موسوی در ادامه افزود: رهبرانقلاب در این پیام، چند ویژگی مهم برای حاج شیخ ذکر کرده‌اند که بسیار دقیق و کاربردی است:معیدی بودن (مؤید من عندالله بودن): ایشان تأکید دارند که حاج شیخ از جانب خداوند تأیید شده بود دارای درایت است کارهایش را بر پایه عقلانیت و خردورزی انجام داد.
وی با اشاره به پیام رهبر انقلاب و سخنان ایشان درباره آیت الله حائری یزدی اضافه کرد: ویژگی دیگر عالم وارسته حوزوی شجاعت بود برخلاف برخی اتهامات، حاج شیخ فردی شجاع بود و از محافظه‌کاری به دور بود همچنین انگیزه و امیدداشت بدون انگیزه و امید به آینده، تأسیس چنین نهادی ممکن نبود.
حاج شیخ، عالمی آراسته به یقین
به گفته موسوی رهبر انقلاب، حاج شیخ را چنین توصیف می‌کنند: «انسان والا، دانا، مبارک، عالم دین و آراسته به آرامش یقین». این ویژگی‌ها نه تنها شخصیت فردی او را تصویر می‌کند، بلکه به ما نشان می‌دهد که چگونه یک انسان می‌تواند با عاملیت فعال و آراسته به این خصائص، تحولات عظیمی در تاریخ ایجاد کند.
استادحوزه علمیه قم تأکید کرد: ما امروز باید از این شخصیت درس بگیریم. اگر امام جماعت یک مسجد یا طلبه‌ای ساده هم باشیم، اگر همان ویژگی‌ها یعنی درایت، شجاعت، انگیزه، امید، دانایی، مبارکی و یقین را در خود ایجاد کنیم، می‌توانیم ساختارهای مسجد، محله یا حتی جامعه‌مان را متحول سازیم.
وی ادامه داد: رهبر انقلاب در پیام خود اشاره می‌کنند که حضرت امام، گل سرسبد این حوزه بود. ایشان نادره دوران در عصر غیبت بودند؛ مردی الهی که با قدرت و ایمان توانست شاگردانی چون شهید مطهری، شهید بهشتی، مقام معظم رهبری، شهید مفتح، شهید باهنر و امام موسی صدر را تربیت کند.
حوزه علمیه قم، نقطه شکست سکولاریسم
موسوی در ادامه به نقل از پیتر برگر، جامعه‌شناس بزرگ دین، افزود: برگر در یکی از آثارش می‌گوید زمانی که امام خمینی از فرانسه شعار حکومت اسلامی داد و مردم موج‌موج به او پیوستند، فهمید که پروژه سکولاریسم شکست خورده است. او بعدها در نظریات خود، سخن از بازگشت دین به عرصه عمومی کرد.
وی با اشاره به بیانات رهبر انقلاب، تأکید کرد: حوزه علمیه قم توانست رژیم فاسد پهلوی را با اتکای به مردم ساقط کند و اسلام را به حاکمیت سیاسی کشور بازگرداند؛ این دستاورد، حاصل ظرفیت عظیم علمی و انسانی حوزه قم و نقش‌آفرینی برجسته امام بود.
استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به اخلاق و تواضع رهبر انقلاب گفت: ایشان با وجود زعامت حوزه و رهبری انقلاب طی 35 سال اخیر، تمام پیشرفت‌ها را حاصل مجاهدت امام خمینی(ره) و حوزه علمیه قم می‌دانند. حتی در حوزه‌هایی چون موشکی، فناوری، علم، سیاست خارجی و… که با تدبیر مستقیم رهبری توسعه یافته، ایشان به جای تاکید بر نقش خود، از «درس‌ها و مواریث امام» یاد می‌کنند.
طلبه امروز باید فهم عمیق از تحولات علمی و فناوری داشته باشد
موسوی با اشاره به ضرورت تحول نگاه حوزویان به اقتضائات زمانه، تصریح کرد: اگر طلبه‌ای در کنار تحصیل فقه، اصول، فلسفه و کلام سنتی، از تحولات علوم انسانی، علوم شناختی و فناوری، و دانش‌های جدید سیاسی و اجتماعی آگاهی درستی داشته باشد و به فهم عمیق از این عرصه‌ها برسد، آنگاه درمی‌یابد که همین مکاسب، رسائل، کفایه، فقه و اصول و فلسفه چقدر مهم و راه‌گشا هستند.
وی با اشاره به برخی انتقادها از فاصله گرفتن حوزه از جامعه افزود: اگر امروز بعضی‌ها می‌گویند که ما فرسنگ‌ها با جامعه فاصله داریم یا مردم فرزندانشان را به حوزه نمی‌فرستند، دلیلش این است که خود ما فاقد نگاه تمدنی هستیم. باید این نگاه را ابتدا در خودمان ایجاد کنیم و خود را تغییر دهیم.
موسوی خاطرنشان کرد: طلبه باید عاملیت خود را بر پایه درایت، دانایی، والایی، آراستگی، آرامش، یقین و مطالعات گسترده بسازد، سپس بتواند پیرامون خود را نیز متحول کند.
وی تاکید کرد: اگر حوزه بخواهد بماند ،که باید بماند چاره‌ای ندارد جز اینکه خود را در چارچوب تحولات گسترده اجتماعی، سیاسی و فناوری بازخوانی و بازسازی کند و پیام جهانی اسلام را در این افق طراحی کند.
حوزه علمیه باید خطوط اصلی تمدن نوین اسلامی را ترسیم کند
نویسنده حوزوی با اشاره به فرمایش رهبر معظم انقلاب مبنی بر اینکه «حوزه علمیه در ترسیم خطوط اصلی و فرعی تمدن نوین اسلامی وظیفه‌ای ارزشمند بر عهده دارد»، گفت: این وظیفه در مرحله نخست، ترسیم، سپس تبیین و ترویج و فرهنگ‌سازی در جامعه است و از برترین مصادیق «بلاغ مبین» به شمار می رود.
استاد حوزه علمیه قم ادامه داد: در شاکله تمدن اسلامی، فقه و علوم عقلی هر دو نقش دارند. فلسفه اسلامی باید برای مسائل اصلی خود امتداد اجتماعی ترسیم کند.
وی خاطر نشان کرد: فقه نیز باید با گسترش میدان دید و نوآوری در استنباط، به سمت احصاء و تبیین احکام مسائل نوپدید تمدنی حرکت کند.
فلسفه ذهنی انتزاعی باید به فلسفه تمدنی تبدیل شود
وی افزود: اگر فلسفه اسلامی به تبیین ساختار کلان نظامات اجتماعی و سیاسی بپردازد، دیگر یک فلسفه ذهنی انتزاعی نخواهد بود، بلکه به فلسفه‌ای زنده و کاربردی تبدیل می‌شود؛ مانند آثار شهید مطهری نظیر «طرح کلی اندیشه اسلامی» یا «مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی» که خواننده با جان و دل آن را درک می‌کند.
موسوی تأکید کرد: فقه ما باید از این کتاب‌ها و ابواب تکراری که بارها و بارها گفته شده و برای طلبه‌ها خسته‌کننده شده‌اند، فراتر برود و وارد عرصه‌های جدید و نیازهای تمدنی نظام اسلامی شود.
وی با اشاره به فرمایش رهبر انقلاب در همان بخش اول منشور، خاطرنشان کرد: اینکه آقا می‌فرمایند این متون سنتی فقهی به دلیل بی‌ارتباطی با مسائل عینی زندگی مردم موجب رخوت در حوزه شده، نشان می‌دهد که ما باید این مسیر را اصلاح کنیم.
پرداختن به فقه بی‌مسئله، نوعی هواپرستی است
پژوهشگر حوزوی اظهار داشت: مقام معظم رهبری تصریح کرده‌اند که اگر کسی برای اظهار فضل و مسابقه در گرفتن لقب آیت‌الله و علامه، صرفاً به دروس سنتی کم‌فایده و بی‌مسئله بپردازد، از جنس «أفرأیت من اتّخذ إلهه هواه» خواهد شد.
استادحوزه علمیه قم تصریح کرد: ما باید عاملیت علمی و اجتماعی را در خودمان ایجاد کنیم و سپس آن را به ساختارهای اطراف خود تزریق کنیم؛ در بخش سوم منشور نیز رهبر انقلاب توصیه‌هایی دقیق برای پیشرو بودن حوزه و فعال کردن عاملیت طلاب ارائه کرده‌اند.
وی با اشاره به این توصیه‌ها گفت: تمام این راهکارها برای تحقق یک اتفاق است؛ اینکه طلبه باید زمینه‌ای برای امیدواری به آینده داشته باشد، تحلیل صحیح از شرایط اجتماعی و سیاسی به دست آورد، و از ساختارگرایی مفرط یا ساختارستیزی بی‌منطق عبور کند.
حوزه باید به روز باشد و با جامعه ارتباط بگیرد
وی تأکید کرد: حوزه باید به‌روز باشد، نیرو بسازد و ارتباط خود را با مردم بیشتر و عمیق‌تر کند. مدیران حوزه باید تلقی‌های منفی که موجب ناامیدی طلاب می‌شود را از بین ببرند.
وی افزود: باید ارتباط نسل حوزوی با جوانان تقویت شود. تصویری که رسانه‌ها و مغرضان از جوانان ساخته‌اند، غلط است؛ جوانان دین‌گریز و بی‌دین نیستند. ما باید جنبه‌های زیبا و توانمند نسل جوان را ببینیم و به جای القائات منفی، امید و همدلی تزریق کنیم.
استادحوزه علمیه قم با اشاره به محورهای پیشنهادی برای تحول حوزه تصریح کرد: برنامه‌ریزی حوزه باید بر سه محور فقه پویای متناسب با نیازهای تمدنی، فلسفه‌ای که امتداد اجتماعی داشته باشدو کلامی که از دین و جامعه دینی دفاع کند، استوار باشد.
وی با اشاره به یکی از معضلات طلبه‌ها گفت: آقا فرمودند که مدارک حوزوی باید در عرصه علمی کاربرد داشته باشد، نه صرفاً برای ارتقاء شغل و حقوق. باید همین مدارک را بر پایه چهار عنوان اصلی فقه، فلسفه، کلام و تهذیب طراحی و ارائه کنیم.
موسوی خاطرنشان کرد: نکته مهمی که بیانیه و منشور به ما می‌گوید، این است که نباید منتظر معجزه باشیم. نه کار حاج شیخ عبدالکریم معجزه بود، نه انقلاب اسلامی. همه این‌ها نتیجه تدبیر، درایت و عاملیت انسانی بود. طلبه‌های محدود و مرعوب به میدان آمدند و کار بزرگ انقلاب را رقم زدند.
وی افزود: امروز با همین طلبه‌های محدود، اما اهل درایت و آرامش و یقین، می‌توانیم معجزه جدیدی را خلق کنیم. منتظر ساختارها نباشیم؛ خودمان باید طرح بدهیم، پیشنهاد بدهیم، و به ساختارها کمک کنیم تا در مسیر صحیح حرکت کنند.
انتهای پیام/
