آیا در عقد اخوت، برادرها از یکدیگر ارث می‌برند؟/ بررسی شرایط و برکات رسم فراموش‌شده اسلامی
دوازدهم ماه رمضان سالروز مراسم عقداخوت است؛ مراسمی اسلامی که متأسفانه امروزه کمتر مورد استقبال قرار می‌گیرد، درحالی‌که می‌تواند گرفتاری‌های عاطفی، اقتصادی و معیشتی بسیاری از ما را مرتفع کند.
به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، سبک زندگی اسلامی بر مبنای عدل، صلح، انسان‌دوستی و زندگی مسالمت‌آمیز قرار دارد. پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله برای نیل به این منظور و نهادینه کردن سبک زندگی اسلامی تلاش‌های بسیاری کردند. نمونه ترویج زندگی مسالمت‌آمیز را می‌توان در قبول کردن پیشنهاد صلح از سوی مخالفان و طایفه‌های یهود در سال اول هجرت مشاهده کرد که نبی مکرم اسلام از آن استقبال کردند. مراسم عقد اخوت نیز در همین راستا انجام شد تا زندگی مردم در صلح و آرامش و همراه با نوع‌دوستی و عدالت باشد.
اولین ابتکار عمل اساسی پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله در مدینه، برقرار کردن عقد اخوت و برادری در میان مهاجرین و انصار بود. آن حضرت به این طریق، پایه‌های فرهنگ صمیمیت، انسان‌دوستی و یکدلی را در میان مسلمانان بنیان گذاشتند و این اصل مهم و فرهنگ سرنوشت‌ساز در دین اسلام را به این طریق در بین مردم نهادینه کردند.
در جریان عقد اخوت که هر دو نفر از انصار و مهاجرین با یکدیگر برادر می‌شدند، پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله، امام علی علیه السلام را برادر و وارث خود معرفی کردند و در آن روز، تنها کسی که به این نسبت شریف ملحق شد و لایق آن بود، امام علی علیه السلام بودند.
خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگویی که با حجت‌الاسلام وحید مرادزاده، استاد حوزه و کارشناس دینی انجام داده، به بررسی شرایط و مزایای عقد اخوت پرداخته است. آن طور که این کارشناس دینی توضیح می‌دهد، یکی از مزایای عقد اخوت مبارزه با همین اندیشه‌هاست که مردم شهر و روستا و کشوری، خود را از مردم دیگر بالاتر بدانند و فخرفروشی کنند. عقد اخوتی که نبی مکرم اسلام میان مردم برقرار کردند، همه این مرزها را از بین برد. مردم مکه از یک قبیله بودند و مردم مدینه از قبیله‌ای دیگر. وقتی میان آن‌ها پیوند برادری برقرار شد، دیگر نژادی بر نژاد دیگر برتری نداشت. اینکه اسلام دستور می‌دهد به یاری مظلومان برویم و حتی برای این نوع یاری و ازخودگذشتگی، مرز جغرافیایی و قبیله‌ای قائل نمی‌شود، از همین رویکرد نوع‌دوستی و یکسان‌سازی انسان‌ها نشاءت می‌گیرد. از منظر اسلامی اگر مردم سوریه دچار مشکلی شوند، مسلمانان از همه کشورها باید به یاری آن‌ها بروند، اگر ظالمان و متجاوزان به مردم بحرین، یمن، لبنان، فلسطین و هر سرزمین دیگری حمله کرده و مردم را مورد ظلم و آزار قرار دهند، ما در هر کشوری که زندگی کنیم و از هر نژادی که باشیم مسئول هستیم که به یاری مظلوم برویم. عقد اخوت از همین اندیشه زیبا برگرفته شده که دیگری را برادر بدانیم و همان طور که باید برای برادر خود حق و منزلتی قائل باشیم، این قاعده اسلامی را برای مظلومان رعایت کنیم.
عقد اخوت میان مهاجرین و انصار
عقد اخوت از چه زمانی میان مسلمانان رایج شد؟
مراسم عقد اخوت ریشه در آموزه‌های صدر اسلام دارد. اولین شخصیتی که اقدام به برگزاری این مراسم کرد، پیغمبر خدا صلی‌الله علیه و آله بود. چراکه آن حضرت می‌خواستند پیوند برادری را میان افراد ایجاد کنند تا افراد در سختی‌ها و مشکلات، یار و یاور یکدیگر باشند.
چه مشکلاتی موجب اجرای این امر شد؟
اولین باری که عقد اخوت انجام شد، مربوط به دورانی است که مهاجرین از مکه به مدینه آمده بودند. در آن زمان این گروه، شرایط اقتصادی سختی را تحمل می‌کردند. آن‌ها برای نگهداری دین خود به همراه رسول خدا صلی‌الله علیه و آله به مدینه آمده بودند اما چون همه دارایی آن‌ها در مکه غارت شده بود، زندگی سختی را می‌گذراندند.
در همین اوضاع بود که رسول خدا صلی‌الله علیه و آله اقدامی انجام دادند که وضع مسلمانان را دگرگون کرد و فرهنگ دوستی و برادری را در میان آن‌ها رواج داد. آن حضرت میان انصار و مهاجرین عقد اخوت را برقرار کردند و به این ترتیب مهاجرین را با انصار به عنوان برادر تعیین کردند تا حقوق برادری در بین آن‌ها رایج باشد و مانند برادر به یکدیگر کمک کنند.
به این ترتیب هر خانواده مسلمانی که در مدینه زندگی می‌کرد، یک خانواده اهل مکه را مانند برادر و خویشاوند در خانه خود جای داد و درنهایت صلح و دوستی با هم زندگی کردند.
اعلام برادری نبی مکرم اسلام با حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام
ظاهراً در همین ماجرا بود که پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله، حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام را به عنوان برادر خود معرفی کردند و با ایشان عقد اخوت بستند.
درست است. این ماجرا به عنوان یکی از فضیلت‌های حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام شناخته می‌شود. نبی مکرم اسلام در آن زمان، میان ابوبکر و عمر، طلحه و زبیر، عثمان و عبدالرحمن ابن عوف، سلمان و حذیفه، مقداد و عمار یاسر، حمزه بن عبدالمطلب و زید بن حارثه، ابومسعود و ابوذر عقد اخوت بستند و آن‌ها را با یکدیگر برادر قرار دادند.
بعد از آن دست مبارک خود را روی شانه‌های امام علی علیه السلام قرار دادند و در مقابل همه مردم فرمودند: «ای علی! تو هم برادر من هستی. نسبت تو به من مانند نسبت هارون به موسی است و تو را برادر و وارث خودم قرار دادم که در بهشت در کنار من خواهی بود.» سپس آیه‌ای از سوره حجر را تلاوت فرمودند که: «إِخْواناً عَلى سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ؛ برادرانی که بر تخت‌های مقابل یکدیگر تکیه می‌زنند.» به این ترتیب آن حضرت مهاجرین و انصار را با هم برادر کرده و حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام را برادر خود معرفی کردند.
برکات و ثمرات عقد اخوت
ریشه و اساس برقراری عقد اخوت چیست؟ درواقع می‌خواهیم بدانیم برقراری پیوند برادری میان افراد، چه ثمره‌هایی برای زندگی اجتماعی و فردی مردم دارد و از کدام اصل اساسی در اسلام نشاءت گرفته است؟
دین اسلام برخلاف آیین رومی‌های قدیم، یهودیان و نازیسم، در چارچوب‌های نژادپرستی و ملی‌گرایی زندانی نیست. حتی اسلام برخلاف تلاش جهان‌گشایان قصد ندارد که با کشتن مردم، قتل‌عام، از بین بردن حکومت‌ها، دست‌اندازی به سرزمین‌های دیگر و عملیات تروریستی سرزمین‌های بیشتری را در اختیار بگیرد. بلکه وقتی تاریخ اسلام و نوع سبک زندگی و سیره پیغمبر اسلام و امامان معصوم علیهم السلام را مرور می‌کنیم به این نتیجه می‌رسیم که زمانی که جهاد اسلامی واجب می‌شود، فقط به خاطر نجات مردم مظلوم، از بین بردن فتنه‌ها، مقابله با ظلم و تجاوز، آشنا کردن مردم با آموزه‌های زندگی‌بخش اسلام و قرآن است.
مسلم است برای اینکه زندگی بر مبنای صلح و عدل شکل بگیرد لازم است موانع و دست‌اندازهای آن از سر راه برداشته شود. چون محرومان نجات پیدا نمی‌کنند و ظلم از زندگی برچیده نمی‌شود مگر اینکه اسلام ناب محمدی با آموزه‌های اصیل و زیربنایی خود با ظلم و بی‌عدالتی مبارزه کند تا ارتباط بین مسلمانان با سایر مردم به شکل مطلوب برقرار شود.
از بین بردن اندیشه‌های نژادپرستی
همان طور که اشاره کردید یکی از اهداف اسلام، از بین بردن اندیشه‌های نژادپرستانه است. برقراری عقد اخوت چطور می‌تواند در راستای این هدف الهی قرار بگیرد؟
اتفاقاً یکی از مزایای عقد اخوت مبارزه با همین اندیشه‌هاست که مردم شهر و روستا و کشوری، خود را از مردم دیگر بالاتر بدانند و فخرفروشی کنند. عقد اخوتی که نبی مکرم اسلام میان مردم برقرار کردند، همه این مرزها را از بین برد. مردم مکه از یک قبیله بودند و مردم مدینه از قبیله‌ای دیگر. وقتی میان آن‌ها پیوند برادری برقرار شد، دیگر نژادی بر نژاد دیگر برتری نداشت.
اینکه اسلام دستور می‌دهد به یاری مظلومان برویم و حتی برای آن مرز جغرافیایی و قبیله‌ای قائل نمی‌شود، از همین رویکرد نوع‌دوستی و یکسان‌سازی انسان‌ها نشاءت می‌گیرد. از منظر اسلامی اگر مردم سوریه دچار مشکلی شوند، مسلمانان از همه کشورها باید به یاری آن‌ها بروند، اگر ظالمان و متجاوزان به مردم بحرین، یمن، لبنان، فلسطین و هر سرزمین دیگری حمله کرده و مردم را مورد ظلم و آزار قرار دهند، ما در هر کشوری که زندگی کنیم و از هر نژادی که باشیم مسئول هستیم که به یاری مظلوم برویم. عقد اخوت از همین اندیشه زیبا برگرفته شده که دیگری را برادر بدانیم و همان طور که باید برای برادر خود حق و منزلتی قائل باشیم، این قاعده اسلامی را برای مظلومان رعایت کنیم.
یکی از نتایج عقد اخوت آن بود که جنگ‌های قبیله‌ای و خونریزی‌های ناحق از بین رفت و جای خود را به صلح و زندگی مسالمت‌آمیز داد. قبیله‌های مسلمان نه‌تنها خود را بر دیگری برتر نمی‌دانستند بلکه در شرایط سخت و بحران‌ها به یاری یکدیگر می‌رفتند و خطوط نفاق و دشمنی در میان آن‌ها حذف شد. به این ترتیب رسیدن به اهداف والاتر برای مسلمان‌ها فراهم شد و این اتفاق را باید یکی از نکات مهم و درخشان اسلام دانست.
آرامش و زندگی مسالمت‌آمیز در اسلام
در جامعه امروز که با انواع مشکلات فرهنگی و اقتصادی مواجه هستیم، ترویج فرهنگ بستن عقد اخوت چه آثاری می‌تواند داشته باشد؟
امروزه می‌بینیم که همدلی‌ها حتی در میان اقوام و خویشاوندان تا اندازه‌ای کمرنگ شده است. البته این موضوع به معنای حذف انسان‌دوستی در جامعه ما نیست. چون بارها شاهد انواع فداکاری‌ها و خدمات اجتماعی مردمی بوده‌ایم. در ماجرای حمله داعش ملعون به حرم شریف حضرت زینب سلام الله علیها و کشتار مردم مظلوم سوریه، فداکاری و ازخودگذشتگی جوانان مسلمان را به چشم مشاهده کردیم. در حادثه زلزله کرمانشاه و سیلی که در ماه فروردین روی داد نیز مشاهده کردیم که مردم نوع‌دوست و مؤمن ما دیگران را مانند برادر دانستند و به یاری آن‌ها رفتند.
اما رواج این نوع همدلی‌ها و نهادینه کردن این فرهنگ زیبا که ره‌آورد آن آرامش اجتماعی است، در اثر ترویج فرهنگ‌های اسلامی مانند همین عقد اخوت روی می‌دهد. هرچند امروز فعالیت در فضای مجازی، احوالپرسی‌ها را به همین فضا محدود کرده و رفت و آمدهای دوستانه و خویشاوندی کمتر شده است. در چنین شرایطی عقد اخوت که اساس آن بر دیدار حضور و احوالپرسی چهره به چهره است، می‌تواند ارتباطات اجتماعی و برکت‌های ناشی از آن را یک بار دیگر در میان خانواده‌ها و اجتماع ما پراکنده کند.
وقتی دوست، برادرت می‌شود
برقرار کردن عقد اخوت، شاید در نظر عده‌ای نامفهوم به نظر بیاید. چطور می‌توان میان خود و شخص دیگری که نسبت سببی و نسبی با ما ندارد، پیوند اخوت و برادری ایجاد کرد؟
عقد اخوت مانند سایر آموزه‌های دینی، آدابی دارد که باید رعایت شود. این عقد می‌تواند دو نفر را که هیچ نسبتی با یکدیگر ندارد، به دو برادر تبدیل کرده و حقوق برادری بر عهده آن دو بگذارد. درواقع عقد اخوت، دوستی و رفاقت میان افراد را ثبت رسمی می‌کند. البته برقرار کردن این عقد هیچ هزینه‌ای ندارد و دو دوست و رفیق که احساس می‌کنند قرابت فکری و اندیشه‌ای با یکدیگر دارند را به دو برادر تبدیل می‌کند.
احساسی برخورد نکنید
با این توضیح باید عقد اخوت، اساس فکری و عقلانی داشته باشد و نباید بر اساس احساس و عاطفه با آن مواجه شد.
درست است. عقد اخوت، اثری دائمی دارد و وقتی صیغه اخوت و برادری خوانده می‌شود، باید احکام مربوط به آن اجرا شود. به این صورت لازم است که افراد از نظر عقلانی و منطقی به این نتیجه رسیده باشند که این حکم را اجرا کنند. نه آنکه بر طبق احساس و عاطفه، با دیگری پیوند برادری بسته و دست برادری بدهند و بعد پشیمان شوند. چون عقد اخوت با روابطی مثل رفیق‌بازی و دوستی‌های موقتی تفاوت‌های بسیاری دارد و نباید آن‌ها را با هم اشتباه بگیریم.
شفیع روز حساب
عقد اخوتی که میان دو نفر بسته می‌شود، چه وظایفی بر عهده افراد می‌گذارد؟ آیا این دو نفر از هم ارث هم می‌برند؟
در این مورد باید به متن صیغه اخوت توجه شود. بر اساس عقد اخوت، دو طرف تمام حقوق برادران خونی را به یکدیگر می‌بخشند، جز سه حق که بر عهده هم خواهند داشت: در حق یکدیگر دعا کنند، به دیدار یکدیگر بروند و در روز قیامت از یکدیگر شفاعت کنند.
شرط شفاعت در روز قیامت، شرط مهمی است؛ اما مگر هر کسی به این مرحله می‌رسد که بتواند در قیامت، دیگری را شفاعت کند؟
نکته مهم عقد اخوت هم همین مورد است. وقتی می‌خواهید با کسی پیوند برادری برقرار کنید، بهتر است سراغ فردی بروید که بدانید از لحاظ ایمانی و معنوی از شما بهتر و کامل‌تر باشد. در این صورت می‌توانید پس از جاری شدن عقد اخوت، روی شفاعت او حساب کنید.
از طرف دیگر باید دقت شود که در متن صیغه اخوت، کلمه «زیارت» آمده به معنی دیدار کردن از نزدیک و رودررو است. طبق این قاعده، دو نفری که با هم عقد اخوت برقرار می‌کنند، باید به طور مدام و لااقل هر چند هفته یک بار به سراغ برادر خود بروند، او را ببینند و از نزدیک جویای احوال او شوند.
خانم‌ها هم عقد اخوت ببندند
از اصطلاح عقد اخوت برمی‌آید که دو طرف باید مرد باشند. آیا زن‌ها هم می‌توانند با یکدیگر عقد اخوت ببندند؟
بله. عقد اخوت تنها به مردان اختصاص ندارد و خانم‌ها هم می‌توانند با هم عهد ببندند.
چگونه باید عقد اخوت ببندیم؟
برای بستن عقد اخوت بعد از ارزیابی همه جوانب امر و داشتن یک دوست مؤمن، باتقوا و متعهد، باید دو طرف دست راست یکدیگر را در دست بگیرند و این متن را بخوانند که: «و أخَیْتُکَ فی الله و صافَیْتُکَ فی الله و صافَحْتُکَ فی الله و عاهَدْتُ الله و ملائکتَهُ و کُتُبَهُ و رُسُلَهُ و أنبیائَهُ و الائمه المعصومین علیهم السلام علی أنّی إن کُنْتُ مِن أهلِ الجنه و الشَّفاعه و اُذِنَ لی بأنْ أدخُلَ الجنه لا أدخُلَها إلا و أنت معی.» به این معنا که با تو برادر شدم در راه خدا و صاف کردم دلم را با تو در راه خدا و دست دادم با تو در راه خدا و در حضور خدا و ملائکه و کتاب‌های آسمانی و رسولانش و انبیاء و ائمه معصومین علیهم السلام با تو عهد می‌بندم که اگر از اهل بهشت و شفاعت بودم و به من اذن داده شد که داخل بهشت شوم، داخل آن نمی‌شوم مگر با تو.
سپس شخص مقابل باید بگوید: «قبلت» یعنی قبول کردم. سپس شخصی که صیغه را خوانده است، بگوید: «أسْقَطْتُ عَنْکَ جَمیعَ حُقوقَ الاِ خوَه ما خَلا الشَّفاعه و الدُعاء و الزیاره.» به این معنا که تمام حقوق برادری را از تو ساقط کردم جز شفاعت، دعا و زیارت.
گفتگو از: مریم مرتضوی
انتهای پیام/
