جایگاه اهتمام به امور خیریه در فرهنگ اسلامی/ چرا کمک به همنوعان به خصوص در آستانه سال نو وظیفه است؟
با توجه به روحیه الگوگیری و تقلیدپذیری مردم به خصوص نوجوانان و جوانان، اقدام افراد مشهور و شناخته شده در سطح جامعه به امور انسان دوستانه تأثیر بالایی در رواج این فرهنگ انسانی و اسلامی در جامعه دارد.
به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، هر سال در روزهای پایانی فصل زمستان و آغاز بهار یکی از رسم‌های زیبای اسلامی رواج پیدا می‌کند و حتی نهادها و سازمان‌هایی به این کار خداپسندانه و خیرخواهانه اقدام می‌کنند. کمک به هم نوع و فعالیت در امور خیریه رسمی دیرپاست که ریشه در فرهنگ اصیل دینی دارد و تقریباً در تمام ادیان الهی نسبت به آن تأکید شده است.
انجام کار خیر به قشر خاصی اختصاص ندارد. همه مردم با هر نوع عقیده و باوری به طور ذاتی دوست دارند وارد فعالیت‌های انسان دوستانه شوند و در حد توان، به هم نوع خود خیری برسانند. اما زمانی که شخص مشهوری از قشر بازیگر، ورزشکار و یا هنرمند وارد فعالیت‌های خیرخواهانه می‌شود، نگاه‌های بسیاری را به خود جلب می‌کند. بسیاری از افراد و به خصوص جوان‌ترها، وقتی بدانند چهره محبوب‌شان فعالیت خیرخواهانه‌ای انجام داده، از او یاد می‌گیرند و چنین کارهایی را تکرار می‌کنند.
خبرگزاری تسنیمدر این باره گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام دکتر رضا صدر، کارشناس دینی و پژوهشگر اسلامی انجام داده است. آن طور که این محقق دینی توضیح می‌دهد، بسیاری از اعمال دینی، ضمن اینکه گرهی از زندگی مردم و جامعه باز می‌کنند، اثر تکوینی و وضعی بر شخصیت انجام دهنده کار هم دارند. بنابراین خوب است که همه مردم و ازجمله مشاهیر در حوزه‌های گوناگون ورزشی، هنری، علمی و دولتی به جای سپردن کار به دیگران، خودشان وارد کار خیر شوند تا از آثار خوب آن بهره بیشتری ببرند.
جایگاه اهتمام به امور خیریه در منظومه اسلامی
مدت‌هاست که در کشور ما و دیگر کشورها کارهای خیری از سوی مردم و به ویژه قشر بازیگر و ورزشکار انجام می‌شود. جایگاه انجام کارهای خیریه از منظر دین اسلام چیست؟
برای اینکه بدانیم جایگاه کارهای خیر در فرهنگ دینی ما چیست، لازم است که مروری بر واژگان مربوط به این موضع داشته باشیم. درواقع یکی از روش‌های تشخیص میزان توجه مردم به یک موضوع و یا یک اندیشه این است که تعدد و تنوع واژگان مربوط به آن موضوع شناخته شوند که نشان‌دهنده میزان اهتمام مردم به آن موضوع است.
در منظومه اندیشه اسلامی به خصوص در قرآن کریم و روایات اسلامی هم با تنوع واژگانی چشمگیری در رابطه با هر آنچه که در رابطه با کار خیر ارتباط دارد مواجه هستیم، مانند واژه‌های عمل صالح، احسان، فعل خیر و یا اصطلاحاتی مانند صدقه، انفاق، زکات و مانند این‌ها به وفور در فرهنگ دینی ما وجد دارد که شاهد خوبی بر اهتمام فرهنگ و اندیشه اسلامی نسبت به این موضوع است.
رویکرد قرآن کریم به انجام این گونه فعالیت‌ها چیست؟
در آیات و روایات متعددی به این موضوع پرداخته شده است. به عنوان مثال خداوند متعال در آیه 77 سوره مبارکه حج خطاب به مؤمنین می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا ارْکَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّکُمْ وَ افْعَلُوا الْخَیْرَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید رکوع کنید و سجود بجا آورید و پروردگارتان را عبادت کنید و کار نیک انجام دهید، شاید رستگار شوید.» بر اساس این آیه شریفه، انجام عمل خیر در پیوند با عبادت خداوند متعال و رکوع و سجود بیان شده است.
همچنین در آیه 188 سوره مبارکه اعراف می‌فرماید: «قلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسی نَفْعاً وَ لا ضَرًّا إِلاَّ ما شاءَ اللَّهُ وَ لَوْ کُنْتُ أَعْلَمُ الْغَیْبَ لاَسْتَکْثَرْتُ مِنَ الْخَیْرِ؛ بگو: من قدرتِ [جلبِ] سودی و [دفعِ] زیانی را از خود ندارم جز آنچه خدا خواهد و [غیب هم نمی‌دانم] اگر غیب می‌دانستم، یقیناً برای خود از هر خیری فراوان و بسیار فراهم می‌کردم.» از این آیه شریفه هم مشخص می‌شود که برکات انجام کار خیر آن‌قدر فراوان است که مادام که کسی از غیب آگاهی نداشته باشد نمی‌تواند تمام ابعاد آن را درک کند.
در روایتی هم که از امام صادق علیه السلام نقل شده به این موضوع اشاره شده است، به این صورت که آن حضرت به یکی از شاگردان خود را مورد خطاب قرار داده و فرمود: «در این مدت که در نزد من آمد و رفت داشته‌ای، چه چیزی فراگرفته‌ای؟» او عرض کرد: «من هشت مطلب را فرا گرفتم که اولینش آنکه هر محبی، محبوب خود را در هنگام مرگ رها می‌کند. در این شرایط من به سراغ چیزی رفتم که همیشه مونس من است و در تنهایی و خلوت نیز همراهی‌ام می‌کند که آن، انجام کار خیر است.» امام صادق علیه السلام با شنیدن این پاسخ فرمود: «احسنت والله» یعنی قسم جلاله یاد کردند که سخن نیکویی بر زبان آوردی و درس خوبی از من فراگرفته‌ای. این گروه از آیات و روایات، اهمیت و جایگاه کار خیر را نشان می‌دهد.
یکی دیگر از اصطلاحاتی که در مورد عمل خیر به کار می‌رود، کلمه «مواسات» است که در روایتی از آن به عنوان «سید الاعمال» یعنی برترین عمل یاد شده است.
گاهی دیده می‌شود که به عنوان مثال جمعی از ورزشکاران، مسابقه‌ای را به صورت گروهی برگزار می‌کنند و درآمد حاصل از فروش بلیت مسابقه را به مردم محروم اختصاص می‌دهند. در این نوع فعالیت‌ها، کار خیرخواهانه به طور گروهی انجام می‌شود و بسیاری از مردم از این برنامه مطلع می‌شوند. آیا در دین اسلام در خصوص فعالیت خیرخواهانه به طور جمعی و یا فردی تأکیدی شده است؟
نمی‌توان به طور دقیق مشخص کرد که کارهای خیر و انسان دوستانه به طور فردی اثرگذاری و خیر بیشتری به همراه دارد و یا به صورت جمعی. چون همان طور که اشاره شد در آیه 77 سوره مبارکه حج خطاب به مؤمنین می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا ارْکَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّکُمْ وَ افْعَلُوا الْخَیْرَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید رکوع کنید و سجود بجا آورید و پروردگارتان را عبادت کنید و کار نیک انجام دهید، شاید رستگار شوید.» بر اساس این آیه شریفه که انجام کارهای خیر در کنار عبادت‌هایی مانند رکوع و سجود نام برده شده، می‌تواند هم جنبه فردی داشته باشد و هم به صورت گروهی؛ همان طور که اقامه نماز هم به صورت فردی انجام می‌شود و هم به شکل جماعت.
نکته قابل توجه ورود شخص به کار خیر است. یعنی اگر کسی از قشر افراد مشهور و شناخته شده در جامعه، چه بازیگر و چه ورزشکار، خودش وارد کار خیر شود و به عنوان مثال مبلغی را با دست خودش صرف کارهای خیر کند، اثر معنوی خوبی بر روحیه خود او دارد. اما اگر همان مبلغ را به شخص دیگری بسپارد تا او کار خیری انجام دهد، ممکن است از این نتیجه به آن صورت که باید بهره نبرد. اینکه حضرت علی علیه السلام و سایر امامان معصوم علیهم‌السلام شبانه خودشان بار غذا بر دوش می‌گرفتند و به در خانه محرومان و یتیمان می‌رفتند و آن‌ها را مورد نوازش قرار می‌دهند، نشان می‌دهد که ورود مستقیم فرد به کار خیر آثار و برکاتی برای او به همراه دارد.
البته باید توجه داشت که بسیاری از اعمال دینی، ضمن اینکه گرهی از زندگی مردم و جامعه باز می‌کنند، اثر تکوینی و وضعی بر شخصیت انجام دهنده کار هم دارند. بنابراین خوب است که همه مردم و ازجمله مشاهیر در حوزه‌های گوناگون ورزشی، هنری، علمی و دولتی به جای سپردن کار به دیگران، خودشان وارد کار خیر شوند تا از آثار خوب آن بهره بیشتری ببرند.
اما طبیعی است که ممکن است بعضی از کارهای خیر مانند رساندن محموله‌ای به مردم زلزله‌زده در کشور دیگری به صورت فردی قابل انجام نباشد. یا اگر قرار است در جایی مسجد، مدرسه، سد و یا بناهای عام‌المنفعه دیگری ساخته شود، فرد نمی‌تواند به تنهایی کار را انجام دهد و نیاز دارد که به صورت جمعی با دیگران همراه شود تا به نتیجه مطلوب برسد.
دامنه تعریف عمل خیر
آیا انجام کار خیر، نوع واحدی دارد؟ به عبارت دیگر آیا لزوماً کار خیر در مورد فعالیت‌های مالی مصداق دارد تا اگر به عنوان مثال ورزشکاری مبلغی از جایزه مسابقات خود را به قشر نیازمند بخشید، کار او خیر محسوب می‌شود و یا در موارد دیگری هم می‌تواند لفظ خیر را به کار برد؟
نوع واحدی برای کار خیر تعریف نشده است. بنابراین لبخند زدن و گفتن خسته نباشید به یک مأمور اداره راهنمایی و رانندگی در گوشه خیابان هم کار خیر محسوب می‌شود، همان طور که احسان مالی که با اصطلاح مواسات در روایات آمده، کار خیر شناخته می‌شود. البته باید توجه داشت که بر اساس روایات اسلامی، مواسات مالی مصداق بهتری از کار خیر است. چون به نظر می‌رسد که گذشتن از مال برای انسان سخت است و به همین دلیل انجام کار خیر در امور مالی بیشتر تأکید شده است.
بنابراین هر نوع کاری که از عهده انسان برآید مانند یک سخن راهگشا، مشاوره مفید، کمک فکری، آموزش حرفه یا علمی و هر نوع فعالیت دیگری به عنوان کار خیر شناخته می‌شود هرچند که خیر رساندن در امور مالی اهمیت بیشتری دارد و بیشتر از هر کار خیری مورد تأکید قرار گرفته است.
می‌دانیم که فعالیت‌های خیریه نیاز به ساماندهی دارد. آیا این ساماندهی باید از طرف مسئولان دولتی انجام شود و یا افراد مشهور در حوزه هنر، ورزش و دانش می‌توانند به طور خودجوش NGO تشکیل بدهند؟ و اصولاً با چه شیوه‌ای بهتر به نتیجه می‌رسند؟
در نگاه اول مشخص است که هر کاری ساماندهی شود بهتر از این است که بدون سامان و برنامه صورت بگیرد. خداوند متعال در آیه 104 سوره مبارکه آل‌عمران می‌فرماید: «وَلْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ و باید از میان شما گروهى [مردم را] به خیر و نیکی دعوت کنند و به کار شایسته وادارند و از زشتى بازدارند و آنان همان رستگاران‌اند.» از این آیه شریفه می‌توان این طور تعبیر کرد که نهاد و سازمانی باشد تا متولی و مسئول ساماندهی امور خیر باشد.
اما ساماندهی امور خیر نباید تنها به عهده افراد خاصی باشد تا این طور تلقی شود که مسئولیت کار خیر را دوش دیگران برداشته شده، چون از فرهنگ دینی اسلام توصیه نکرده که تنها افراد خاصی مسئول کار خیر باشند. از طرف دیگر همان طور که اشاره شد انجام کار خیر برای خود فاعل خیر هم آثار و برکات خوبی به همراه دارد. پس نباید این طور باشد که همه مردم کارهای خیر را به عهده نهاد یا ارگان خاصی بسپارند و خودشان وارد این حوزه نشوند. البته از این آیه مشخص می‌شود که منظور ساماندهی می‌تواند دعوت به کار خیر و یا معرفی زمینه‌های خدمت باشد. بنابراین ساماندهی در حد تشویق به انجام کار خیر و برانگیختن افراد مشهور به این امر می‌تواند مفید باشد.
نگرانی‌ها و خط قرمزهای همیاری با نهادهای خیریه
از طرف دیگر در شرایط کنونی نوعی نگرانی درباره نهادهایی که متصدی این موارد هستند وجود دارد. چون گاهی پیام‌هایی از سوی نیروی انتظامی و یا بانک مرکزی داده می‌شود که مراقب همکاری با نهادهایی با چنین نهادها و مؤسساتی باشید چون ممکن است قصد انجام کار خیر نداشته باشند و با آوردن نام چند فرد مشهور بخواهند از نیت‌های خیر مردم سوءاستفاده کنند. در چنین شرایطی اگر نهاد خاصی متولی انجام کارهای خیر افراد مشهور باشد، مسیر برای سوءاستفاده بسته خواهد شد و همه می‌دانند که چه نهادی متولی امور خیر است.
در این زمینه بهترین کار این است که زمینه فعالیت سازمان‌های مردم‌نهاد فراهم شود و حاکمیت چه به معنای دولت و یا غیر دولت، مسئولیت فراهم کردن امنیت و امکانات برای آن‌ها را بر عهده داشته باشد.
با توجه به نقش تأثیرگذار هنرمندان و ورزشکاران بر مردم و به ویژه جوان‌ها و نوجوان‌ها، چقدر باید فعالیت‌های خیریه آن‌ها پررنگ شود؟
ساماندهی فعالیت‌های خیریه این گروه از جامعه می‌تواند در زمینه گسترش فعالیت‌های خیرخواهانه و انسان دوستانه بسیار اثرگذار باشد. به این صورت با تأمین نظر صاحب سرمایه، حجم بسیاری از سرمایه‌هایی که صاحبش قصد کار خیر دارد اما نمی‌داند چطور فعالیت کند، به بهترین شیوه هدایت می‌شود تا هم صاحب سرمایه از کار خیر خود راضی باشد و هم مردم محروم از این فرصت بره ببرند. در کنار همه این‌ها افراد علاقه‌مند به این قشر هم به چنین فعالیت‌هایی تشویق می‌شوند.
چون بارها دیده شده که وقتی شرایطی مانند زلزله شهر بم و کرمانشاه پیش آمده، این افراد دست به خیر وارد صحنه شده‌اند و سرمایه خود را صرف کارهای خیر کرده‌اند. پس باید شرایطی فراهم شود که با تأسیس نهادهایی، نظر این افراد هم تأمین شود که سرمایه آن‌ها تنها در امر خیر موردنظر خودشان صرف می‌شود. به این صورت زمینه برای استمرار و تثبیت این کارهای خیر فراهم می‌شود.
در این مورد خوب است به روایتی به نقل از امام علی علیه السلام توجه داشته باشیم که آن حضرت فرموده است: «هیچ چیز مانند مواسات روحیه اخوت و برادری میان اهل ایمان را حفظ نمی‌کند.» می‌دانیم که پیمان اخوت بالاترین درجه برقراری ارتباط میان اهل ایمان است و پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله هم در بدو ورود خود به مدینه در حالی که مشکلات بسیاری در آن شهر وجود داشت، وارد جمع مهاجرین و انصار شده و میان آن‌ها پیمان اخوت ایجاد کردند. از این نکته به دست می‌آید که کار خیر، به خودی خود کارکردهای ساماندهی در دل خود دارد که باعث می‌شود نظم مطلوب اجتماعی ایجاد شود.
ساماندهی این امور در مورد همه مردم و افراد مشهور و نامدار در هر حوزه‌ای، باعث می‌شود که پیچ و خم‌های اداری در مسیر کار خیر کمتر شده و کسی از کار خیر احساس خستگی نکند. همان طور که در روایتی آمده است که: «از کار خیر خسته نشوید.»
تبلیغ عملی بهتر از تبلیغ کلامی است
بعضی از افراد نزدیک به هنرمندان و ورزشکاران، به محض اینکه از کار خیر آن‌ها مطلع می‌شوند، آن را به دیگران اطلاع می‌دهند تا جایی که زمانی می‌رسد که همه مردم از کار خیر فلان هنرمند یا فوتبالیست باخبر شده‌اند. گاهی این تبلیغات باعث می‌شود که افراد علاقه‌مند به این گروه، چنین کارهای خیری را بیاموزند و البته گروهی معتقدند که شاید این کار به نوعی حمل بر ریا شود.
در بیش از پنج آیه در قرآن کریم بر ضرورت سرعت جستن و پیشی گرفتن در انجام کارهای خیر تأکید شده است. در کتاب‌های معتبر حدیثی مانند کتاب الکافی و وسائل الشیعه فصل‌ها و ابوابی درباره شتاب کردن در کار خیر نوشته شده است که نشان‌دهنده اهمیت این موضوع است. از طرف دیگر در آیه 104 سوره مبارکه آل‌عمران می‌فرماید: «وَلْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ و باید از میان شما گروهى [مردم را] به خیر و نیکی دعوت کنند و به کار شایسته وادارند و از زشتى بازدارند و آنان همان رستگاران هستند.» یعنی دعوت به کار خیر، وظیفه مؤمنین است. با توجه به این موارد، اگر نخبگان و مؤثرترین افراد از هر قشر دینی، ورزشی، هنری و علمی به کار خیر روی‌آورند تبلیغ کرده‌اند که این نوع تبلیغ عملی اثرگذاری بیشتری نسبت به تبلیغ شفاهی دارد.
بنابراین اگر باید کار خیر را تبلیغ کرد، اگر تبلیغ در کار خیر باید به صورت عملی باشد و اگر وظیفه دعوت به خیر بر عهده مؤمنین است، خودبه‌خود عمل خیر نخبگان تأثیر بسیاری بر مردم جامعه دارد و بهترین شیوه تبلیغ سبقت به سوی خیرات است.
البته در این مورد باید به نکته‌ای توجه داشت و آن، اینکه اگر فرد شناخته شده‌ای قشر ورزشکاران و یا بازیگران کار خیری انجام دهد که آن کار در بوق و کرنا گفته شود، طبیعتاً این کار خیر آن طور که باید برای خود شخص جنبه سازندگی کاملی نخواهد داشت و برای خودش خوب نیست. بنابراین در کارهای خیر نباید به قصد جلب‌توجه وارد شد.
از طرف دیگر مبحثی به نام تعظیم شعائر مطرح شده که باید شعائر دینی را پاس داشت. به عنوان مثال سرشت نماز جماعت این است که به صورت گروهی اقامه شود و همه مردم بدانند که وقت نماز جماعت است. همین طور کارهای خیریه عمومی هیچ اشکالی ندارد که آشکار باشد. خود فرد هم نباید نیت مطرح شدن در جامعه را داشته باشد. اما در روایت‌های بسیاری تأکید شده که اگر شخصی کار خیری را بدون نیت مطرح شدن در جامعه انجام داد اما دیگران بدون اطلاع او آن کار خیر برای دیگران بازگو کردند، هیچ اشکالی ندارد که او از شنیدن این خبر خوشحال شود چون در اختیار او نبوده است. در عین حال که کار خیر مانند عطری است که به هر حال در فضا منتشر خواهد شد و دیگران از عطر آن بهره‌مند خواهند شد. بنابراین افراد نباید به دنبال مطرح کردن کار خیر خود در جامعه باشند اما مطلع شدن دیگران بدون خواست آن‌ها اشکالی ندارد.
انتهای پیام/
