دهن‌کجی‌ها، نقاشی عاشورایی قهوه‌خانه‌ای را تعطیل کرد/«معرفت»، عصر عاشورای فرشچیان را ماندگار کرد
خبرگزاری تسنیم: مدیر مرکز هنرهای تجسمی حوزه هنری می‌گوید: هنر عاشورایی تنها کشیدن یک دست خون آلود و پرچم و خیمه نیست؛ باید یزید زمان را شناخت و در برابرش قلم زد. او معتقد است هنرمند عاشورایی باید نمره‌اش را از خود امام حسین(ع) بگیرد.
متاسفانه در سال‌های اخیر توجه به هنر عاشورایی در زمینه هنرهای تجسمی کم رنگ شده و تعداد هنرمندانی که در این عرصه به فعالیت می‌پردازند روز به روز کاسته می‌شود. این اتفاق وقتی جدی‌تر می‌شود که هنر نقاشی‌قهوه خانه‌ای به عنوان قدیمی‌ترین جلوه بیان‌کننده هنر عاشورایی در عرصه هنرهای تجسمی در دو دهه اخیر تقریبا رو به نابودی رفته است.
مرتضی گودرزی دیباج، مدیر دفتر هنرهای تجسمی حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی که خود آثار بسیاری را در زمینه هنر متعهد و هنر عاشورایی خلق کرده در این باره زبان به انتقاد گشوده و درباره تعطیل شدن نقاشی های عاشورایی که روزگاری در قهوه‌خانه و سفره‌خانه‌ها مشهود بود، گفته که «نگاه مدرنیسم نسنجیده به همراه دیدگاه سکولار که تنها به فکر متفکران خارج از مرزهای ایران است، سبب شد تا یک موج منفی علیه این سبک از نقاشی شکل گیرد و گویش‌های نامناسبی علیه این سبک هنری بوجود بیاید و گاها دهن کجی‌هایی هم به آن شود.»
او همچنین درباره هنر عاشورایی مطالبی بیان کرده است. گودرزی معتقد است که «اگر اثر یک هنرمند مولفه‌های یک اثر هنری را نداشته باشد، نه تنها مضامین خود را بیان نمی‌کند بلکه در مواردی هم می‌توان آسیب رسان باشد. در هنر نقاشی فرم از محتوا جدا نیست و در کنار هم این دو مطرح می‌شوند.» و می‌گوید: «هنرمند بر اساس ارادتی که در درون خود دارد، هنرش در زمینه مضامین عاشورایی تجلی پیدا می‌کند. معدود هنرمندانی نیز تلاش می‌کنند به صورت تصنعی و بر اساس برخی از تکنیک‌ها اثری را خلق کنند و در نقطه دیگر هنرمندانی هم هستند که آثار خود را به صورت هوشمندانه و با نگاهی مفهوم شناسانه خلق می‌کنند. آثار هنرمندانی که با اخلاص خلق شده، همواره ماندگار می‌شود و نمونه بارز آن اثر عصر عاشورای استاد فرشچیان است.»
گفت‌گوی گودرزی دیباج با خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم درباره هنرهای تجسمی عاشورایی و خصوصاً نقاشی عاشورایی را در ادامه می‌خوانید:
* تسنیم:هنر عاشورایی در مفهوم کلی به چه معناست؟ این هنر چه تفاوتی با معنای عام هنر دارد؟
وقتی که هنر عاشورایی را مطرح می‌کنیم، باید مفهوم هنر اسلامی را نیز در نظر بگیریم. هنر اسلامی در دل خود هنر عاشورایی را داراست و از هنر اسلامی جدا نیست. البته هنر عاشورایی در هر فرهنگی نشانه‌های آشنای هنری آن سرزمین را دارد و هنرمند نیز از این نشانه‌ها برای خلق آثار خود بهره می‌برد.
البته هنر عاشورایی را معمولا در دو بخش بررسی می‌کنیم، بخشی از این هنر به ارائه پیام واقعه عاشورا بازمیگردد و بخش دیگر تجلی وقایع عاشورا در آثار هنرمند است که احساسات درونی هنرمند در این بخش جلوه‌ای ویژه پیدا می‌کند.
* تسنیم: در مورد تاریخچه هنر عاشورایی تعابیر مختلفی وجود دارد. سابقه هنر عاشورایی دقیقا به چه زمانی بازمیگردد؟
در بخش هنرهای تجسمی با تاریخچه‌ای حدودا 350 ساله در بیان مکتب عاشورا روبرو هستیم. پس از دوران صفویه و در اوایل دوران افشاریه و زندیه آثار هنری تجسمی با مضمون واقعه عاشورا به صورت جدی دنبال شد. هر چند پیش از آن و در دوره صفویه نیز آثاری در بخش تصویر سازی به چشم می‌خورد، ولی در حوزه هنر عاشورایی بیشتر آثار هنرهای تجسمی پس از دوران صفویه خلق شد.
البته پیش از این تاریخ نیز آثاری در مورد ائمه اطهار وجود داشت، ولی آثاری که در مورد واقعه عاشورا باشد کم‌تر به چشم می‌خورد. اولین آثاری جدی در عرصه هنرهای تجسمی که نقش بسته شده به دوران زندیه بازمیگردد.
* تسنیم: معمولا در بیان تاریخچه هنر عاشورایی در عرصه هنرهای تجسمی، نقاشی قهوه خانه‌ای به عنوان یک بخش جداناشدنی و مهم محسوب می‌شود. در این باره نیز کمی توضیح دهید.
در مفاهیم ارزشی، هنر سبک و سیاقی متفاوت را دربر دارد، در حوزه هنرهای تجسمی بیشتر برای بیان مفاهیم عاشورایی به نقاشی قهوه خانه‌ای پرداخته شد و البته با دقت و ظرافت خاصی این مفاهیم بیان شد. فراموش نکنیم در بخش‌هایی هنرمندان ما در بیان موارد مختلف در زمینه عاشورا سکوت می‌کنند و نمونه آن را می‌توان هنوز هم در سکوت مداحان ما در برخی از موارد مشاهد کرد. بهترین بیانی که در نقاشی قهوه خانه‌ای به چشم می‌خورد، غلط نگاری در بیان است؛ بدین معنا که هنرمندان در نقاشی‌های خود دشمنان امام حسین(علیه السلام) را با چهره‌هایی زشت نقش می‌کنند و در عوض همراهان و یاران امام را با چهره‌هایی زیبا تصویر می‌کنند. این باور در درون هنرمند شکل گرفته و بر اساس حقیقت درونی خود چهره دشمنان و یاران امام را ترسیم می‌کند.
* تسنیم: در این سبک از نقاشی فرم بیشتر جلوه می‌کند یا محتوا؟
در نقاشی‌های قهوه خانه‌ای برای عاشورا، فرم بیشتر جلوه می‌کند. در آثار هنری با موضوع عاشورا، معمولا فرم بزرگ‌تر جلوه می‌کند و البته ساده سازی عناصر یکی از مقولات مورد توجه در نقاشی قهوه خانه‌ای است که در تابلوهای هنرمندان به چشم می‌خورد. بخش وسیعی از بیان هنری یک هنرمند به اعتقادات درونی او بازمیگردد که در آثار به جا مانده نیز این مطلب را می‌شود مشاهده کرد.
* تسنیم: در حال حاضر نقاشی قهوه خانه‌ای به نظر رو به تعطیلی گذاشته است. دلیل این اتفاق چیست؟
بله. متاسفانه در دو دهه اخیر نقاشی قهوه‌خانه‌ای رو به تعطیلی رفته و برای این اتفاق دلایل مختلفی را می‌توان برشمرد. ما از ابتدا خطر از بین رفتن نقاشی قهوه خانه‌ای بارها گوش زد کرده بودیم، ولی مسئولینی که باید به این مطلب توجه می‌کردند با بی تفاوتی و گاه با تحقیر از کنار این مساله مهم عبور کردند و به دلیل غفلت شاهد از بین رفتن این سبک زیبا از نقاشی شدیم.
دهن‌کجی‌ها، نقاشی‌های عاشورایی قهوه‌خانه‌ای را تعطیل کرد
نگاه مدرنیسم نسنجیده به همراه دیدگاه سکولار که تنها به فکر متفکران خارج از مرزهای ایران است، سبب شد تا یک موج منفی علیه این سبک از نقاشی شکل گیرد و گویش‌های نامناسبی علیه این سبک هنری بوجود بیاید و گاها دهن کجی‌هایی هم به آن شود. متاسفانه یک جشنواره منسجم و یا یک رویداد مناسب برای ارائه آثار این سبک هنری در نظر گرفته نشد و حالا شاهد تعطیلی نقاشی قهوه‌خانه‌ای هستیم.
* تسنیم: کدام بخش‌ها در از بین رفتن این سبک از هنر اصیل ایرانی بیشتر دخیل بوده‌اند؟
اگر بخواهیم خلاصه‌ای از دلایل تعطیلی نقاشی قهوه‌خانه‌ای که مهم‌ترین بخش هنرهای تجسمی برای بیان مضامین عاشورایی به شمار می‌رود، را برشماریم باید به بی تفاوتی سیستم فرهنگی و هنری، نداشتن مبانی درست، عدم آموزش صحیح، غفلت محافل هنری، بی مهری‌ها و تنگ نظری‌ها سبب تعطیل شدن و از بین رفتن نقاشی قهوه خانه‌ای که مهم‌ترین بخش از هنر عاشورایی در قالب هنرهای تجسمی را تشکیل می‌داد، شد.
اگر این سرنوشت غم بار برای نقاشی قهوه‌خانه‌ای رخ نمی‌داد، می‌توانستیم شاهد شکوه هرچه بیشتر این هنر در سطح ایران و حتی جهان باشیم. هنری که اگر به آن پر و بال می‌دادیم، می‌توانستیم به مردم دیگر کشورها نیز معرفی کنیم.
* تسنیم: فرم و محتوا در هنرهای تجسمی عاشورایی تا چه حد دخیل هستند؟
در گذشته مرز مشخصی بین فرم و محتوا در آثار نقاشی وجود نداشت و به عبارت بهتر موضوع و دغدغه هنرمند پرداختن و جدا ساختن این مفاهیم از یکدیگر نبود. بحث‌های مربوط به فرم و محتوا در حال حاضر نمود پیدا کرده است. البته در آثار هنرمندانی که به مکتب عاشورا می‌پرداختند، شاهد آن هستیم که در برخی از موارد فرم و ساختار هوشمندانه غلبه بیشتری را نسبت به مفهوم دارد. البته اساتید هنر با پخته‌تر و مسن‌تر شدن استادانه‌تر کار می‌کردند و فرم را بیشتر مورد توجه قرار می‌دادند.
* تسنیم: پرداختن به هنرهای تجسمی در مکتب عاشورا پس از انقلاب چه شرایطی پیدا کرد؟
پس از انقلاب هنرمندان محدودی در عرصه هنر عاشورایی آثار قابل توجهی را خلق کردند. در آثار هنری هنرمندان معاصر فرم بخش مهمی را تشکیل می‌دهد و البته این بدین معنا نیست که آنها به محتوا توجه ندارند. در آثار این هنرمندان فرم دغدغه‌ای مهم و قابل توجه از سوی هنرمند به شمار می‌رود و به نظرم این امر در نوع خود اشکالی ندارد.
البته فرم در خلق آثاری با مفاهیم عاشورایی توسط هنرمندان معاصر اهمیت به سزایی دارد. اگر اثر یک هنرمند مولفه‌های یک اثر هنری را نداشته باشد، نه تنها مضامین خود را بیان نمی‌کند بلکه در مواردی هم می‌توان آسیب رسان باشد. در هنر نقاشی فرم از محتوا جدا نیست و در کنار هم این دو مطرح می‌شوند.
معرفتِ فرشچیان، «عصر عاشورا» را ماندگار کرد
* تسنیم: خلوص نیت در بیان هنرمند همواره در هنر عاشورایی مورد توجه بزرگان بوده است. این امر تا چه حد در بیان هنرمندانه موثر است؟
هنرمند بر اساس ارادتی که در درون خود دارد، هنرش در زمینه مضامین عاشورایی تجلی پیدا می‌کند. معدود هنرمندانی نیز تلاش می‌کنند به صورت تصنعی و بر اساس برخی از تکنیک‌ها اثری را خلق کنند و در نقطه دیگر هنرمندانی هم هستند که آثار خود را به صورت هوشمندانه و با نگاهی مفهوم شناسانه خلق می‌کنند. آثار هنرمندانی که با اخلاص خلق شده، همواره ماندگار می‌شود و نمونه بارز آن اثر عصر عاشورای استاد فرشچیان است. به نظرم اگر استاد فرشچیان فقط تابلوی عصر عاشورا را در تمام عمر خویش خلق می‌کرد، برای همیشه در تاریخ هنری این سرزمین به یاد سپره می‌شد.
معرفت هنرمند به همراه هنرش به مانند دو بال می‌مانند که سبب می‌شود آن هنرمند برای همیشه در یادها باقی بماند و آثارش جاودانه شوند.
* تسنیم: وضعیت کنونی هنرهای تجسمی عاشورایی به چه شکل است؟ در سال1393 تا چه اندازه به این سبک از هنر توجه می‌شود؟
سیستم فرهنگی و هنری کشور باید به این سبک از هنر توجه ویژه بیشتری داشته باشد و برای گرم کردن آن گام بردارد. هنرمندان نیز با توجه به امکانات موجود باید بیشتر از گذشته دست به خلق آثاری در زمینه مکتب عاشورایی بزنند. در حال حاضر هنرمندان با توجه به گسترش امکانات در هنر می‌توانند با فراغ بال بیشتر آثارشان را خلق کنند.
هنرمند باید بر اساس اعتقادات خویش به امام حسین(ع) در مسیر هنر عاشورایی گام بردارد و اگر می‌خواهد حق مطلب را در این حوزه بیان کند باید توان‌مندی خود را ارتقا دهد. یک هنرمند ضعیف به مانند آن است که یک سرباز ضعیف بخواهد در رکاب امام حسین (ع) شمشیر بزند. اگر هنرمندی در این بین از توانایی بالایی برخوردار نیست، باید به فکر افزایش توان‌مندی خود باشد.
هنرمند عاشورایی باید نمره‌اش را از خود امام حسین(ع) بگیرد
* تسنیم: هنرمندی که در عرصه هنر عاشورایی فعالیت می‌کند، باید چه مواردی را رعایت کند؟ اصولا نیازهای هنرمند فعال در این عرصه چیست؟
هنرمندانی که در زمینه هنر عاشورایی آثاری را خلق می‌کنند باید فرهنگ جست‌وجو را نیز فرا بگیرند. اگر کسی نمی‌داند در این حوزه چه نمره‌ای را می‌گیرد باید به جست‌وجو بپردازد که در حوزه هنر عاشورایی تا چه حد می‌تواند موفق عمل کند و هنرمند باید ببیند فاصله‌اش تا رسیدن به نقطه مطلوب و آرمانی در حوزه هنر عاشورایی چقدر است و تلاش کند تا خود را در این بخش نیز ارتقا دهد.
هنرمند فعال در این حوزه باید از آداب و سلوک معنوی برخوردار باشد. در این حوزه بسیاری مدعی توان‌مندی هستند ولی باید دید هنرمند چه نمره‌ای را از دست کسی که برای او قلم می‌زند، دریافت می‌کند. هنرمند باید از ائمه معصومین و حضرت امام حسین (ع) بخواهد که به او توان هنری دهد تا بتواند آثار ارزشمند و ماندگاری را خلق کند. فراموش نکنیم ادب آن چیزی بود که در عاشورا بیشترین تجلی را پیدا کرد و در همه سنین و در همه شخصیت‌ها باید این جلوه مهم از هنر عاشورایی نمود پیدا کند. هنرمند عاشورایی باید معرفت داشته باشد و در برابر حضرت زانو بزند و معرفت کسب کند.
* تسنیم: در حال حاضر با گذشت حدود 1400 سال از واقعه عاشورا چگونه می‌توان این رویداد عظیم را در بیان هنری معاصرسازی کرد؟
هنرمند باید ببیند که امام حسین (ع) چه چیزی را از روز عاشورا برای ما به یادگار گذاشته است. هنرمند باید کربلا را به صورت یک سن بزرگ برای خود در نظر بگیرد و از واقعه بهترین برداشت هنری را داشته باشد. هنرمند باید ببیند امام حسین (ع) برای چه چیزی دست به قیام زد.
هنر عاشورایی تنها کشیدن یک دست خون آلود و پرچم و خیمه نیست؛ باید یزید زمان را شناخت
امام حسین (ع) برای مباررزه با ظلم در برابر ظالم ایستاد و هنرمندان معاصر ما باید ببینند که در کجای عالم ظلم رخ می‌دهد و یزید زمانه کسیت؟ هنر عاشورایی تنها کشیدن یک دست خون آلود و پرچم و خیمه نیست، بلکه توجه به مظلومان زمانه خویش است. آنگاه نام هنرمندی را که در مسیر زمانه خویش گام برمی‌دارد را می‌توان هنرمند آزاده نهاد. هنرمندی که به مسائل روز دنیای خویش آگاه است و واقعه عاشورا را معاصرسازی می‌کند.
* تسنیم: هنرمند معاصر عرصه هنرهای عاشورایی چه مواردی را باید در نظر بگیرد؟
هنرمند در این مسیر نباید دست به سیاه نمایی بزند. هنرمند باید نگاهش را طوری تعمیم دهد که چه مساله‌ای در چه زمانی و برای چه کسی رخ می‌دهد. باید دقت کند که اگر می‌خواهد واقعیت‌ها را بگوید جامعه را دچار یاس نکند. باید دقت کند که اگر می‌خواهد زیبایی‌ها را نشان دهد دچار چاپلوسی نشود. هنرمند متعهد باید هنر دین مدارانه را در راستای ولایت امام حسین (ع) بیان کند و پاسخ‌گوی جامعه خویش باشد. در تمام زمینه‌ها هنرمند باید پاسخ‌گوی جامعه خویش باشد.
* تسنیم: ویژگی‌های هنرمند متعهد در این عرصه چیست؟
هنرمند متعهد در هنر زمانه‌ای که باشد متعهدانه فعالیت خود را دنبال می‌کند و هرگز تکلیف از روی دوش او برداشته نمی‌شود. امام خمینی (ره) جمله‌ای زیبا در این زمینه بیان کرده‌اند با این مضمون که "زمانی یک هنرمند متعهد می‌تواند قلمش را بر زمین بگذارد که مشکلات جهان تمام شده باشد و چون این اتفاق رخ نمی‌دهد، هنرمند نیز قلمش را بر زمین نمی‌گذارد."
هنرمند همواره در قبال جامعه خود مسئول است. هنرمند متعهد همیشه مسئول است و باید دائم خود را به روز نگه دارد. هنرمند متعهد همواره به هنر ارزشی و آرمانی خود تعهد دارد. هنرمند متعهد باید همیشه مراقبت دائمی از درونیات خود داشته باشد . ما اعتقاد داریم که نه تنها واقعه کربلا تمام نشده بلکه هنوز هم درگیری حق و باطل به شکل گسترده‌تری در جریان است. هنرمندان متعهد باید همانند سربازانی وفادرا پشت جبهه‌های نبرد باشند و خوراک معنوی جامعه خود را تامین کنند.
* تسنیم: هنرمندان ما در عرصه هنرهای عاشورایی تا چه میزان توان‌مند هستند و برای توان‌مند سازی این هنرمندان چه اقداماتی باید صورت بپذیرد؟
وقتی سربازان دشمن با توپ و تانک و پیشرفته‌ترین ابرازهای سایبری به مصاف ما آمده‌اند، نمی‌توانیم به هنرمند بگوییم که با شمشیر به جنگ با آنها برود. در این بین وظیفه نهادهای رسمی و متولیان فرهنگ و هنر جامعه حمایت از هنرمندان متعهد در مبارزه با ظلم است.
برای خلق آثار ماندگار در عرضه هنر متعهد و عاشورایی نیاز به توجه به هنرمندان این عرصه داریم. برای آنکه بتوانیم در حوزه هنرهای دینی دست به خلق آثاری ماندگار بزنیم باید ساز و کاری را فراهم کنیم تا هنرمند با قوت هرچه بیشتر به فعالیت بپردازد. هنرمند وقتی در نبرد با ظلم می‌تواند موفق عمل کند که از نظر معیشتی او را تامین کنیم و امنیت را برای خانواده‌اش فراهم نماییم. ما وقتی می‌توانیم از هنرمندان خود انتظار فعالیت در عرصه هنر متعهد به بهترین شکل را داشته باشیم که فرصت‌های مطالعاتی برای او فراهم کرده باشیم. اگر این هنرمند سرباز امام حسین(ع) در عرصه هنر است، باید از هنر روز جهان آگاه باشد و او را برای آشنایی با هنر معاصر جهان به نقاط مختلف بفرستیم.
راه اندازی کتابخانه‌های تخصصی، فراهم کردن امکانات مناسب، در اختیار گذاشتن کارگاه خوب و ... همگی از مواردی هستند که یک هنرمند برای خلق آثار به آنها نیاز دارد. ما نمی‌توانیم از یک هنرمند که در کارگاهی 30 متری فعالیت می‌کند انتظار خلق تابلویی با ابعاد سه متر را داشته باشیم. البته رسانه‌ها نیز نقش موثری را در این زمینه دارند.
* تسنیم: به نقش رسانه‌ها اشاره کردید. رسانه‌ها در این میان چه نقشی را می‌توانند ایفا کنند؟
من به فراهم نبودن امکانات رسانه‌ای به صورت عادلانه برای هنرمندان عرصه هنرهای تجسمی انتقاد دارم. رسانه‌های مختلف از جمله رسانه ملی تا چه حد به هنرمندان متعهدی که در زمنیه هنر عاشورایی فعالیت می‌کنند، توجه دارد؟ آیا فرصت یکسانی به هنرمندان عرصه تجسمی برای بیان نظریات و ارائه آثارشان داده می‌شود؟ وقتی که به هنرمندی فضای رسانه‌ای داده نشود به مرور شاهد انزوای او خواهیم بود.
موثر ترین راه برای برداشتن گام‌هایی موثر در زمینه هنر عاشورایی و متعهد، دادن فرصت یکسان رسانه‌ای به هنرمندان فعال در این عرصه است.
انتهای پیام/
