تنهایی قاتل خاموش نسل سالمند است
کارشناس ارشد روانشناسی از زنگ خطر افسردگی و اضطراب در میان سالمندان ایرانی سخن گفت و با انتقاد از غفلت سیاست‌گذاران، هشدار داد که خدمات روان‌درمانی در کشور هنوز پاسخگوی نیاز این قشر نیست.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از بهارستان، جمعیت کشور با سرعتی بی‌سابقه در حال ورود به دوره سالمندی است و این تغییر ساختاری، چالش‌های عمیق روانی و عاطفی را پیش روی جامعه قرار داده است. خانواده‌های کوچک، مهاجرت فرزندان و سبک زندگی آپارتمانی، معادلات سنتی مراقبت از سالمندان را به هم زده و تنهایی را به بحرانی پنهان اما فراگیر تبدیل کرده است.
در این میان، سلامت روان سالمندان که مستقیماً با کیفیت زندگی آنان گره خورده، همچنان در سایه خدمات جسمی و درمان‌های فیزیکی قرار دارد. بسیاری از سالمندان از اضطراب، افسردگی و زوال شناختی رنج می‌برند، درحالی که امکانات روان‌درمانی و مراکز مشاوره تخصصی پاسخگوی نیاز واقعی آنان نیست.
خبرنگار تسنیم در گفت‌وگویی تفصیلی با فاطمه زیادی، کارشناس ارشد روانشناسی به بررسی چالش‌ها، ریشه‌ها و راهکارهای علمی برای بهبود سلامت روان سالمندان پرداخته است؛ گفت‌وگویی که از سیاست‌های کلان کشور تا نقش خانواده‌ها و سبک زندگی فردی را زیر ذره‌بین می‌برد.
مشروح گفتگو به شرح زیر است:
تسنیم: مهم‌ترین چالش‌های روانی و عاطفی سالمندان در ایران امروز چیست و چه تفاوتی با نسل‌های گذشته دارد؟
سالمندان امروزی بیش از هر زمان دیگری با تنهایی، احساس بیهودگی و کم‌ارزش شدن دست‌وپنجه نرم می‌کنند. خانواده‌ها در گذشته گسترده‌تر بودند و چند نسل در کنار هم زندگی می‌کردند، سالمند نقش محوری در تصمیم‌های مهم، تربیت فرزندان و مشورت داشت. امروز اما آپارتمان‌نشینی، مهاجرت فرزندان و مشغله‌های کاری باعث شده بسیاری از سالمندان تنها بمانند. همین تغییرات، زمینه‌ساز افزایش اضطراب، افسردگی و احساس انزوا در این نسل شده است و این تفاوتی بنیادین با نسل‌های پیشین دارد که از پیوندهای خانوادگی عمیق‌تری بهره می‌بردند.
تسنیم: چه عواملی (ژنتیکی، محیطی، سبک زندگی) بیشترین نقش را در سلامت روان دوران سالمندی ایفا می‌کنند؟
ژنتیک قطعاً بی‌تأثیر نیست، اما کیفیت زندگی روزمره و محیط اطراف تعیین‌کننده اصلی است. کسی که از جوانی و میانسالی تغذیه سالم، خواب کافی و ورزش منظم داشته و روابط اجتماعی خود را حفظ کرده، در سالمندی مقاوم‌تر است. برعکس، استرس طولانی‌مدت، انزوا و سبک زندگی ناسالم می‌تواند به سرعت سلامت روان سالمند را تهدید کند. سالمندی محصول سال‌ها انتخاب‌های کوچک و سبک زندگی مستمر است.
تسنیم: چه علائمی نشان‌دهنده شروع افسردگی، اضطراب یا زوال شناختی در سالمندان است که خانواده‌ها باید زود تشخیص دهند؟
این نشانه‌ها آرام و تدریجی ظاهر می‌شوند، خستگی مداوم، بی‌علاقگی به فعالیت‌های لذت‌بخش گذشته، گوشه‌گیری یا زودرنجی از نخستین علائم است. در بُعد شناختی، فراموشی‌های کوچک، تکرار پرسش‌های مشابه و دشواری در یافتن کلمات هنگام مکالمه هشداردهنده است. اگر خانواده‌ها این علائم را جدی بگیرند و زودتر اقدام کنند، امکان کنترل و درمان بسیار بیشتر خواهد بود.
تسنیم: تأثیر تنهایی و کاهش تعاملات اجتماعی بر سلامت روان سالمندان چقدر جدی است و چه مداخلاتی مؤثرتر عمل می‌کند؟
تنهایی یکی از مخرب‌ترین عوامل آسیب به روان سالمندان است. تحقیقات نشان می‌دهد افرادی که تعامل اجتماعی منظم دارند، دیرتر دچار زوال عقل می‌شوند و کیفیت زندگی بالاتری دارند. بهترین مداخله، فعال نگه داشتن ارتباطات است، چه از طریق خانواده، چه انجمن‌های فرهنگی و مذهبی یا گروه‌های همسالان. هر شکل از ارتباط جمعی می‌تواند روند زوال شناختی را به تأخیر بیندازد.
تسنیم: چه راهکارهای علمی برای پیشگیری یا کند کردن روند آلزایمر و دمانس وجود دارد؟
هنوز درمان قطعی برای آلزایمر وجود ندارد، اما تحقیقات نشان داده سبک زندگی سالم می‌تواند روند آن را کند کند. ورزش منظم به‌ویژه پیاده‌روی و حرکات هوازی، تغذیه غنی از سبزیجات، میوه، حبوبات، ماهی و مغزها، و فعالیت‌های ذهنی مثل مطالعه، یادگیری زبان یا حل جدول تأثیر چشمگیری دارد. کنترل بیماری‌های زمینه‌ای مثل فشار خون و دیابت و حضور در جمع نیز از عوامل کلیدی در کاهش ریسک زوال شناختی هستند.
تسنیم: کیفیت رابطه سالمندان با فرزندان و نوه‌ها چه تأثیری بر عزت‌نفس و احساس مفید بودن آن‌ها دارد؟
ارتباط عاطفی با خانواده یکی از ستون‌های اصلی سلامت روان سالمند است. وقتی سالمند احساس کند که برای فرزندان و نوه‌ها مهم است و شنیده می‌شود، عزت‌نفس و احساس ارزشمندی‌اش افزایش می‌یابد. حتی از نظر علمی ثابت شده که رابطه گرم با خانواده هورمون‌های شادی‌آور را تقویت و هورمون‌های استرس را کاهش می‌دهد. نوه‌ها برای سالمندان منبع انرژی و انگیزه هستند و حس مفید بودن را زنده نگه می‌دارند.
تسنیم: نقش بازنشستگی در بروز مشکلات روانی مانند احساس بیهودگی یا کاهش انگیزه چیست و چه اقداماتی می‌تواند این مرحله را سازنده‌تر کند؟
بازنشستگی نقطه عطف بزرگی است، بسیاری پس از بازنشستگی با خلأ هویتی روبه‌رو می‌شوند و افسردگی یا کاهش انگیزه را تجربه می‌کنند. اما اگر این مرحله با برنامه‌ریزی همراه باشد، می‌تواند به دوران شکوفایی بدل شود؛ فرصتی برای سفر، یادگیری هنر، مشارکت در کارهای داوطلبانه یا پیگیری علایق شخصی. بازنشستگی اگر به‌عنوان فرصت دیده شود، نه پایان کار، می‌تواند معنایی تازه به زندگی ببخشد.
تسنیم: ورزش منظم و تغذیه متعادل تا چه اندازه بر سلامت روان سالمندان اثرگذار است؟
ورزش منظم یک نسخه چندکاره است، افسردگی و اضطراب را کاهش می‌دهد، حافظه و تمرکز را تقویت می‌کند و کیفیت خواب را بهبود می‌بخشد. حتی پیاده‌روی روزانه نیم‌ساعته می‌تواند حال و انرژی سالمند را متحول کند. تغذیه متعادل با مصرف سبزیجات، میوه، ماهی و لبنیات کم‌چرب نیز عملکرد مغز و قلب را بهبود می‌بخشد و مکملی ضروری برای سلامت روان است.
تسنیم: استفاده از فناوری‌های نو (شبکه‌های اجتماعی، تلفن‌های هوشمند) در کاهش احساس انزوا و افسردگی سالمندان چه مزایا و معایبی دارد؟
فناوری شمشیری دولبه است ، از یک سو، شبکه‌های اجتماعی و تلفن‌های هوشمند به سالمندان امکان می‌دهد با فرزندان و دوستان در ارتباط بمانند و از راه دور در جریان زندگی آنان قرار گیرند. از سوی دیگر، بدون آموزش درست ممکن است سالمند در معرض اخبار منفی یا اعتیاد به فضای مجازی قرار بگیرد که اضطراب و نگرانی او را تشدید می‌کند. مدیریت صحیح استفاده از فناوری کلید بهره‌مندی سالم است.
تسنیم: چه الگوهای موفقی در دنیا برای حمایت روانی از سالمندان وجود دارد که می‌تواند در ایران بومی‌سازی شود؟
کشورهایی مثل ژاپن مراکز روزانه ویژه سالمندان دارند که امکان ورزش، سرگرمی و فعالیت‌های گروهی را فراهم می‌کند و جلوی انزوا را می‌گیرد. مدل دیگر، مشارکت سالمندان در پروژه‌های اجتماعی و داوطلبانه است که حس مفید بودن را تقویت می‌کند. در ایران نیز می‌توان از تجربه مساجد، فرهنگ‌سراها و انجمن‌های محلی بهره گرفت و برنامه‌های مشابهی راه‌اندازی کرد.
تسنیم: افراد میانسال امروز چگونه می‌توانند از هم‌اکنون برای داشتن دوران سالمندی سالم از نظر روانی آماده شوند؟
سلامت روان سالمندی در میانسالی پایه‌گذاری می‌شود، ورزش منظم، تغذیه متعادل، یادگیری مهارت‌های جدید و حفظ روابط اجتماعی از همین امروز ضروری است. کسانی که شبکه حمایتی قوی و سبک زندگی فعال دارند، در سالمندی با تنش‌های روانی کمتری روبه‌رو می‌شوند.
تسنیم: مهم‌ترین خلأهای سیاستی یا خدماتی کشور در حوزه سلامت روان سالمندان چیست و چه اصلاحاتی ضروری است؟
بزرگ‌ترین خلأ این است که سیاست‌های کشور بیشتر بر سلامت جسمی متمرکز بوده تا روانی. خدمات مشاوره و روان‌درمانی ویژه سالمندان محدود و اغلب تحت پوشش بیمه نیست. سازمان بهزیستی تلاش‌های ارزشمندی داشته اما منابع و بودجه کافی ندارد. حمایت کلان دولت می‌تواند شبکه‌های محلی و مراکز اجتماعی‌محور را گسترش دهد و خدمات روانی منظم برای سالمندان فراهم کند.
تسنیم: با توجه به کمبود امکانات روان‌درمانی و مراکز مشاوره سالمندان در کشور، آیا می‌توان گفت سیاست‌های فعلی به نوعی سالمندان را به حال خود رها کرده است؟
اگرچه امکانات محدود است و بسیاری از سالمندان دسترسی کافی به خدمات روانی ندارند، اما نمی‌توان گفت کاملاً رها شده‌اند. بهزیستی با ایجاد مراکز روزانه، طرح‌های توانمندسازی و کارگاه‌های آموزشی تلاش کرده است، اما حجم تقاضا بسیار فراتر از امکانات موجود است. ورود بیمه‌ها و حمایت‌های کلان ضروری است تا این خدمات به شبکه‌ای گسترده و پایدار تبدیل شود.
تسنیم: برخی معتقدند خانواده‌ها به بهانه مشغله، مسئولیت مراقبت عاطفی از والدین سالمند را به دولت یا مراکز نگهداری واگذار می‌کنند، از نگاه شما این روند یک تغییر طبیعی اجتماعی است یا نوعی بی‌مسئولیتی نسل جدید؟
کوچک شدن خانواده‌ها، اشتغال زن و مرد و مهاجرت فرزندان بخشی از تغییرات اجتناب‌ناپذیر اجتماعی است و نمی‌توان آن را به‌طور کامل بی‌مسئولیتی دانست. اما مراقبت عاطفی را هیچ نهادی نمی‌تواند جایگزین کند. محبت، توجه و گفت‌وگوی روزانه تنها از سوی خانواده معنا دارد. دولت و مراکز حمایتی می‌توانند مکمل باشند، اما هرگز جایگزین پیوندهای خانوادگی نخواهند شد.
انتهای پیام/
