«نجات آب» ــ ۲۳| محدودسازی کشت محصولات پرمصرف در فلات مرکزی
یکی از مهمترین سیاستگذاری‌ها، سامان دادن، و ایجاد محدودیت برای کشت محصولات پرآب‌بر در مناطق خشک و کم‌بارش است.
خبرگزاری تسنیم؛ گروه اقتصادی ــ سهم غالب برداشت آب کشور در بخش کشاورزی است و شدت بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی، با فرونشست زمین و کاهش ذخایر آبخوان‌ها خود را نشان می‌دهد. در چنین وضعی، ادامهٔ کشت محصولات پرآب‌بر (نظیر برنج در خارج از استان‌های شمالی و بخشی از محصولات جالیزی) در حوضه‌های بحرانی، هزینه‌های پنهان و آشکار بالایی ــ از خسارت زیرساختی ناشی از فرونشست تا افت کیفیت آب و کاهش تاب‌آوری معیشت روستایی ــ بر جامعه تحمیل می‌کند. سیاست «محدودسازی مکانیِ کشت پرآب‌بر» بر این مبنا شکل می‌گیرد که کشت‌های آب‌بر باید به نواحی دارای مزیت هیدرولوژیک (آب‌سبزِ بیشتر، تغذیهٔ طبیعی آبخوان) منتقل و در دشت‌های بحرانی کنترل شوند. این گزاره، اگر با ابزارهای اقتصادی، حقوقی و حمایتی همراه شود، می‌تواند از مصوبهٔ روی کاغذ به تغییر واقعی در مزرعه تبدیل شود. در ادامه، همین منطق به‌صورت مرحله‌به‌مرحله باز می‌شود تا ضرورت، چالش‌ها، روش اجرا و آثار اقتصادی-اجتماعی آن روشن گردد.
بیشتر بخوانید
ضرورت و اهمیت
تصویر کلان آب ایران نشان می‌دهد، برداشت آبیِ کشاورزی در کشور به‌طور سنتی بسیار بالاست و محدودیت منابع سطحی، فشار را به آبخوان‌ها منتقل کرده است. مطالعات سنجش‌ازدور و تحلیل‌های ژئودینامیکی اخیر نشان می‌دهد نرخ‌های قابل‌توجهی از فرونشست در دشت‌های ایران رخ می‌دهد و نقش آبیاری در فشار بر آبخوان‌ها تعیین‌کننده است. از سوی دیگر، سیاست‌های ملی نیز با تشکیل «کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی» از سال 1396 و تصویب مصوباتی مانند محدودسازی کشت برنج خارج از گیلان و مازندران، جهت کلی «کشت در جای درست» را ترسیم کرده‌اند.
در منطق بهره‌وری آب، اثر آبیِ جهانیِ برخی محصولات پرمصرف (مانند برنج) بالا گزارش شده و بخش قابل‌توجهی از آن به آبیاری وابسته است؛ بنابراین استقرار کشت برنج در نواحی پر بارش با آب‌سبزِ فراوان و نه در حوضه‌های متکی به آب زیرزمینی، از منظر علمی و سیاستی منطقی است.
چالش‌ها
نخست، چندپارگی نهادی میان متولیان کشاورزی، آب، انرژی و تجارت باعث می‌شود سیگنال‌های سیاستی ناهم‌سو به کشاورز برسد؛ نمونه‌وار، اعمال محدودیت کشت در سال‌هایی و تعلیق یا تسهیل آن در سال‌های پربارش گزارش شده است. دوم، کمبود دادهٔ میدانی و حسابداری آب در سطح مزرعه و نبود سامانهٔ یکپارچهٔ پایش برداشت چاه‌ها، ارزیابی دقیقِ اثر سیاست را دشوار می‌کند. سوم، ملاحظات عدالت و معیشت است: تغییر الگوی کشت بدون حمایت‌های جبرانی (یارانهٔ تغییر فناوری آبیاری، تضمین خرید محصول جایگزین، بیمهٔ درآمد) می‌تواند فشار کوتاه‌مدت ایجاد کند. چهارم، پیوند تجارت و آب: زمانی‌که صادرات برخی محصولات پرمصرف در کوتاه‌مدت سودآور می‌شود، خروج آب مجازی از دشت‌های بحرانی تشدید می‌گردد، درحالی‌که هزینهٔ بیرونیِ افت آبخوان و فرونشست بر دوش جامعه می‌افتد. این چالش‌ها باید در طراحی سیاست دیده شود تا محدودسازی از «تصمیم روی کاغذ» فراتر رود.
اثر راهکارِ محدودسازی در رفع چالش‌ها
تجربهٔ مصوبهٔ محدودسازی کشت برنج خارج از شمال و شکل‌گیری برنامه‌های استانیِ سازگاری با کم‌آبی نشان داد که «قاعدهٔ روشن + ابزار اجرایی + پایش» می‌تواند از پس بخشی از چالش‌ها برآید. محدودسازی مکانی—اگر همراه با قیمت‌گذاری پلکانی آب، مشروط‌سازی حمایت‌ها به عملکرد آبیِ مزرعه، و سازوکار صادراتِ هم‌سو با وضعیت آب هر حوضه باشد—می‌تواند هم‌زمان برداشت آب زیرزمینی را بکاهد، ریسک فرونشست را محدود کند و سیگنال بازار نهاده/محصول را با واقعیات هیدرولوژیک هم‌جهت سازد. ادبیات ردپای آبی و آب مجازی نیز پشتوانهٔ فنیِ این رویکرد است: وقتی یک محصول در یک دشت، ردپای آبیِ فراتر از بنچ‌مارک دارد، یا باید فناوری کشت ارتقا یابد یا سطح کشت محدود شود. علاوه بر این، اتصال یارانه‌ها و تسهیلات به «کنتور حجمی هوشمند» و «ثبت برخط برداشت» باعث می‌شود اجرای محدودیت‌ها قابلیت پایش و ضمانت اجرایی پیدا کند. پی‌آمد مثبت دیگر، شفاف‌سازی عمومی است: گزارش فصلی صرفه‌جویی محقق‌شده، اعتماد ذی‌نفعان را افزایش می‌دهد.
روش انجام راهکار
در امتداد آثار، اکنون باید «چگونگی» را روشن کنیم:
الف) تعیین دامنه و خط‌مبنا. نقشهٔ دشت‌های بحرانیِ فلات مرکزی براساس افت آبخوان، فرونشست و نسبت برداشت به تغذیه تدوین و سطح زیرکشت محصولات پرمصرف و الگوی آبیاری ثبت شود.
ب) قاعدهٔ مکانی و زمانی. قواعدی مانند « کشت برنج فقط در گیلان و مازندران» یا «سقف‌گذاری محصولات جالیزی در دشت‌های بحرانی» به‌صورت قاعدهٔ سراسری ابلاغ، و بازهٔ گذار سه تا پنج‌ساله برای تطبیق در نظر گرفته شود.
ج) ابزارهای اقتصادی. قیمت‌گذاری پلکانی آب آبیاری، پیوند یارانهٔ برق پمپاژ و نهاده‌ها به رعایت سهمیهٔ آب کنتوردار، و اعمال عوارض صادراتی بر محصولات پرمصرفِ تولیدشده در دشت‌های بحرانی.
د) گزینه‌های جایگزین. معرفی کشت‌های کم‌آب‌برِ پربازده اقتصادی (غلات بهارهٔ کوتاه‌دوره، حبوبات، ارزن/سورگوم، زعفران و توسعهٔ گلخانه)، همراه با تضمین خرید و آموزش.
ه) پایش و ضمانت اجرا. نصب کنتورهای حجمی هوشمند بر چاه‌ها، قرائت برخط، و پیوند خدمات عمومی به ثبت و رعایت سهمیه؛ استفاده از سنجش‌ازدور برای پایش سطح زیرکشت.
و) ارتباطات و ترویج. تولید محتوای آموزشی، مزرعهٔ نمایشی، و گزارش عمومیِ پیشرفت. نتیجهٔ مطلوب زمانی حاصل می‌شود که کشاورز مزیت اقتصادیِ تغییر را لمس کند.
تأثیرات اقتصادی
پس از «روش»، سؤال اقتصادی مطرح می‌شود: تراز هزینه-فایدهٔ اجتماعی چیست؟ در کوتاه‌مدت، محدودسازی می‌تواند درآمد برخی کشاورزان را کاهش دهد؛ بنابراین طراحی «بستهٔ گذار عادلانه» شامل یارانهٔ تغییر فناوری، بیمهٔ درآمد، و قراردادهای کشت جایگزین ضروری است. در میان‌مدت، کاهش هزینه‌های بیرونی—از فرونشست و آسیب زیرساخت تا افت کیفیت آب و افزایش هزینهٔ پمپاژ—سود اجتماعی قابل‌توجهی ایجاد می‌کند. از منظر بهره‌وری اقتصادیِ آب، تبدیل هر مترمکعب آب به ارزش افزودهٔ بیشتر، معیار تصمیم است؛ ادبیات بین‌المللی و تجربهٔ ایران نشان می‌دهد ابزارهای قیمتی و غیرقیمتیِ درست‌طراحی‌شده (قیمت آب، محدودیت مکانی، مشوق‌های عملکرد آبی) می‌تواند الگوی کشت را به سود محصولات با بهره‌وری اقتصادی-آبی بالاتر تغییر دهد. در تراز ملی، اتکا به استان‌های شمالی برای تأمین بخشی از برنج (آب‌سبز بیشتر) و واردات مدیریت‌شده، فشار بر آبخوان‌های مرکزی را می‌کاهد و ریسک‌های آتی را کاهش می‌دهد.
مبانی علمی: ردپای آبی و آب مجازی
پیوند این مباحث با علمِ آب روشن است. برآورد جهانیِ ردپای آبیِ برنج حدود 1325 مترمکعب به‌ازای هر تن گزارش شده و سهم «آبیاری» در بسیاری از نظام‌ها بالاست؛ ازاین‌رو انتقال کشت به نواحی با بارندگی مؤثر منطقی است. برای محصولات جالیزی، مطالعات در ایران نشان داده‌اند که ردپای آبی و آب مجازیِ صادراتی در برخی استان‌ها قابل‌توجه است و سیاست تجارت باید با وضعیت آب هر حوضه هم‌سو باشد. مفهوم آب مجازی ــ به‌عنوان آب نهفته در کالا که با تجارت جابه‌جا می‌شود ــ ابزاری تحلیلی برای طراحی سیاست محدودسازی و تنظیم صادرات/واردات است؛ گزارش‌های کلاسیک این حوزه چارچوب محاسبه و تفسیر را ارائه کرده‌اند. همچنین «بنچ‌مارک‌های ردپای آبی» امکان می‌دهد که هر دشت و هر محصول با آستانه‌های مرجع سنجیده شده و دربارهٔ محدودسازی یا ارتقای فناوری تصمیم‌گیری شود.
سازوکارهای حقوقی و نهادی
این مبانی علمی، در سطح حاکمیت به سازوکار حقوقی نیاز دارد. تشکیل کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی (ساکا) و مصوبات آن، چارچوب سیاست‌گذاری را فراهم کرده است. در سطح اجرا، طرح «احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی» و دستورالعمل‌های نصب و بهره‌برداری از «کنتورهای حجمی هوشمند» بر چاه‌ها، ابزار ضمانت‌بخشِ محدودسازی است؛ ارائهٔ بسیاری از خدمات عمومی و یارانه‌ها باید به نصب و عملکرد این کنتورها گره بخورد. علاوه بر این، مصوبهٔ ممنوعیت کشت برنج در خارج از گیلان و مازندران—با اصلاحات بعدی—نمونه‌ای از «قاعدهٔ مکانیِ روشن» است که باید با برنامهٔ گذارِ استانی، پیگیری حقوقی و پایش سنجش‌ازدور تکمیل شود. تجربه نیز نشان داده است که هرگاه بارندگی بالاتر رفته، برخی محدودیت‌ها به‌طور موقت تعلیق شده‌اند؛ این نوسان، ضرورت «قاعدهٔ پایدار» و «شفافیت داده» را گوشزد می‌کند. همگرایی نهادیِ کشاورزی، آب، انرژی و تجارت در سطح استان (شورای حفاظت منابع آب/کارگروه استانی ساکا) شرط اجرای مؤثر است.
عدالت، معیشت و حمایت از کشاورز
سیاست محدودسازی بدون توجه به معیشت، پایدار نمی‌ماند. پرداخت‌های مشروط به کاهش مصرف آب (Payment for Water Performance)، بیمهٔ درآمد در سال‌های نخستِ تغییر کشت، تضمین خرید محصولات جایگزین و آموزش فنی/بازاریابی، به «عدالتِ گذار» معنا می‌دهد. توسعهٔ گلخانه‌ها و سامانه‌های آبیاری قطره‌ای در دشت‌های بحرانی ــ به‌جای جالیزی باز ــ می‌تواند با همان آب، ارزش افزودهٔ بالاتری ایجاد کند، به‌شرط آن‌که تسهیلات سرمایه‌گذاری به «عملکرد آبیِ ثبت‌شده» متصل باشد. هم‌زمان، سیاست تجارت باید از خروج آب مجازی از دشت‌های بحرانی جلوگیری کند و با اولویت‌دهی به واردات محصولات پرآب‌بر، ریسک فشار بر آبخوان‌ها را بکاهد. پیام‌رسانی عمومی و انتشار گزارش‌های فصلیِ صرفه‌جویی محقق‌شده، اعتمادسازی می‌کند؛ وقتی کشاورز ببیند که رعایت سهمیهٔ آب و تغییر کشت، به بهبود وضعیت چاه‌های محلی انجامیده، همکاری جایگزین تقابل می‌شود.
فناوری‌ها و گزینه‌های جایگزین
برای موفقیت محدودسازی، سبدی از گزینه‌های جایگزین لازم است: غلات کوتاه‌دورهٔ کم‌آب‌بر، حبوبات، ارزن/سورگوم، زعفران در نواحی مناسب، و باغ‌های با آبیاری موضعی و مدیریت تغذیهٔ هدفمند. توسعهٔ کشاورزی گلخانه‌ای، جمع‌آوری آب باران و چگالش، و استفاده از مالچ زیست‌سازگار می‌تواند نیاز آبی را کاهش و بهره‌وری را افزایش دهد. پایش سنجش‌ازدور به شناسایی تغییرات سطح زیرکشت و اثربخشی سیاست کمک می‌کند و دادهٔ لازم برای «یارانهٔ مبتنی بر عملکرد آبی» را فراهم می‌آورد. در سطح ملی، هم‌سوسازی سیاست‌های حمایتی و تعرفه‌ای با وضعیت آب هر حوضه ضروری است تا سیگنال بازار، الگوی کشت را به سمت محصولات کم‌آب‌بر هدایت کند. نهایتاً، نقش پژوهش و شبکهٔ آزمایشیِ مزرعه‌ای در بومی‌سازی فناوری‌ها کلیدی است؛ بدون این حلقه، سیاست روی کاغذ می‌ماند.
نقشه راه
نقشهٔ راه اجرای این سیاست می‌تواند به این شکل باشد:
گام 1: تشخیص مکانی. دشت‌های بحرانیِ فلات مرکزی براساس افت آبخوان/فرونشست طبقه‌بندی و برای هر طبقه، سطح مجاز یا ممنوعیت کشت پرمصرف تعیین شود.
گام 2: قاعدهٔ روشن و پایدار. «برنج فقط در شمال» و «سقف‌گذاری جالیزی باز در دشت‌های بحرانی» با زمان‌بندی گذار و ابزارهای حمایتی اعلام گردد
گام 3: پیوند سیاست‌ها. قیمت‌گذاری پلکانی آب، اتصال یارانه‌ها و تسهیلات به کنتور هوشمند و عملکرد آبی، و تنظیم صادرات/واردات بر مبنای آب مجازی.
گام 4: پایش و شفافیت. سنجش‌ازدور، کنتورهای برخط، و انتشار گزارش‌های فصلیِ صرفه‌جویی و تغییر سطح زیرکشت.
گام 5: عدالتِ گذار. بستهٔ حمایتیِ هدفمند برای کشاورزان و توسعهٔ گزینه‌های جایگزین با تضمین خرید.
جمع‌بندی
محدودسازی کشت محصولات پرمصرف در فلات مرکزی، نه رویکردی سلبی، بلکه راهبردی برای سازگاریِ هوشمندانه با محدودیت‌های هیدرولوژیک کشور است. این سیاست وقتی با ابزارهای اقتصادی، حقوقی، فناورانه و حمایتی همراه شود، می‌تواند برداشت آب زیرزمینی را کاهش دهد، فرونشست را مهار کند، بهره‌وری اقتصادی-آبی را بالا ببرد و تاب‌آوری معیشت روستایی را تقویت نماید
-----
منابعی برای مطالعه بیشتر
[1] FAO AQUASTAT. Country profile – Iran (Islamic Republic of).
اطلاعات بیشتر: https://www.fao.org/aquastat/en/countries-and-basins/country-profiles/country/IRN/index.html
[2] Haghshenas Haghighi, M., & Motagh, M. Uncovering the impacts of depleting aquifers: A remote sensing analysis of land subsidence in Iran. Science Advances, 2024.
اطلاعات بیشتر: https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.adk3039
[3] Safdari, Z., et al. Estimation of Groundwater Depletion in Iran’s Catchments using Well Data. Water, 2022.
اطلاعات بیشتر: https://www.mdpi.com/2073-4441/14/1/131
[4] هیأت وزیران. تصویب‌نامه تشکیل کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی (1396/12/06).
اطلاعات بیشتر: https://rc.majlis.ir/fa/law/show/1049049
[5] دولت جمهوری اسلامی ایران. ممنوعیت کشت برنج بر اساس الگوی کشت وزارت جهاد کشاورزی در خارج از استان‌های گیلان و مازندران (1397/08/09) با اصلاحات بعدی.
اطلاعات بیشتر: https://qavanin.ir/Law/TreeText/?IDS=17538453479342582542
[6] خبرگزاری مهر. جزئیات مصوبات کارگروه سازگاری با کم‌آبی/ کشت برنج فقط در دو استان (1397/06/07).
اطلاعات بیشتر: https://www.mehrnews.com/news/4388398
[7] Financial Tribune. Rice Cultivation to Be Restricted to 2 Northern Provinces (2018).
اطلاعات بیشتر: https://financialtribune.com/articles/economy-domestic-economy/92840/rice-cultivation-to-be-restricted-to-2-northern-provinces
[8] Mekonnen, M.M., & Hoekstra, A.Y. The green, blue and grey water footprint of crops and derived crop products. 2011.
اطلاعات بیشتر: https://www.waterfootprint.org/resources/Mekonnen-Hoekstra-2011-WaterFootprintCrops.pdf
[9] Chapagain, A.K., & Hoekstra, A.Y. The blue, green and grey water footprint of rice. 2011.
اطلاعات بیشتر: https://ayhoekstra.nl/pubs/Chapagain-Hoekstra-2011.pdf
[10] Qasemipour, E., et al. Virtual Water Trade and Water Footprint: A Case Study of South Khorasan Province, Iran. Water, 2019.
اطلاعات بیشتر: https://www.mdpi.com/2073-4441/11/9/1755
[11] Yousefi, H., et al. Prioritization in Exporting Agricultural Products Using Virtual Water Indicators (Watermelon & Melon in Iran). Environmental Sciences (Modares), 2019.
اطلاعات بیشتر: https://ecopersia.modares.ac.ir/article-24-16733-en.html
[12] OECD. Measuring progress in agricultural water management. 2021.
اطلاعات بیشتر: https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/publications/reports/2021/06/measuring-progress-in-agricultural-water-management_b6543a2a/52b4db7e-en.pdf
[13] OECD. Agricultural Policy Monitoring and Evaluation 2021.
اطلاعات بیشتر: https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/publications/reports/2021/06/agricultural-policy-monitoring-and-evaluation-2021_18dc9f5f/2d810e01-en.pdf
[14] Karandish, F., et al. Physical versus virtual water transfers to overcome local water shortages in Iran. Ecological Engineering, 2021.
اطلاعات بیشتر: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0309170820303286
[15] Fanack Water. Water Management in Iran (مرور حقوقی/مدیریتی).
اطلاعات بیشتر: https://water.fanack.com/iran/water-management-in-iran/
[16] FAO AQUASTAT. Water use ratios & methodology (global shares).
اطلاعات بیشتر: https://www.fao.org/aquastat/en/overview/methodology/water-use/
[17] GFZ German Research Centre for Geosciences. Iran’s groundwater crisis and subsidence come to a head (بیانیهٔ خبری دربارهٔ مطالعهٔ Sci. Adv.)، 2024.
اطلاعات بیشتر: https://www.gfz.de/en/press/news/details/grundwasserkrise-und-bodenabsenkung-in-iran-spitzt-sich-zu
[18] Donya-e-Eqtesad (den.ir). Restrictions on Rice Cultivation Lifted Amid High Rainfall، 2020.
اطلاعات بیشتر: https://den.ir/articles/domestic-economy/103047/restrictions-on-rice-cultivation-lifted-amid-high-rainfall
[19] کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی. گزارش برنامهٔ ملی سازگاری با کم‌آبی (1398–1400).
اطلاعات بیشتر: https://iraniansss.com/wp-content/uploads/2021/09/کتاب-برنامه-ملی-سازگاری-با-کم-آبی-برای-انتشار-در-سایت-کارگروه-ملی-14000405-1_compressed-1.pdf
[20] وزارت نیرو / طرح احیا و تعادل‌بخشی. دستورالعمل نصب و بهره‌برداری از کنتورهای هوشمند آب و برق بر چاه‌ها.
اطلاعات بیشتر: https://hmrw.ir/uploaded_files/DCMS/wysiwyg/files/دستورالعمل%20ششم(2).pdf
[21] ایرنا. تأکید بر ضرورت نصب کنتور حجمی هوشمند بر چاه‌های پروانه‌دار (1404/02/10).
اطلاعات بیشتر: https://www.irna.ir/news/85818542
[22] Khorsandi, M., et al. Water-related limits to growth for agriculture in Iran. Heliyon, 2023.
اطلاعات بیشتر: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S240584402303339X
[23] The Guardian (TerraWatch). Cracks and sinkholes appear across Iran amid groundwater crisis، 2024 (مرور خبری بر یافته‌های Sci. Adv.).
اطلاعات بیشتر: https://www.theguardian.com/science/2024/sep/25/terrawatch-sinkholes-iran-groundwater-depletion-crisis
[24] Hoekstra, A.Y., & Hung, P.Q. Virtual water trade: A quantification of virtual water flows between nations. 2002.
اطلاعات بیشتر: https://www.waterfootprint.org/resources/Report11.pdf
[25] FAO. World Food and Agriculture – Statistical Yearbook 2023.
اطلاعات بیشتر: https://openknowledge.fao.org/server/api/core/bitstreams/6e04f2b4-82fc-4740-8cd5-9b66f5335239/content
انتهای پیام/
