بحران سیلاب‌های مهیب در شمال ایران/ وقتی طرح جامع مدیریت سیلاب کارآیی ندارد!
براساس آمارها از دهه ۷۰ تا کنون ۱۶۷ مورد سیل در استان گلستان رخ داد که مهیب‌ترین آنها که هنوز تن و بدن مردم این استان را می‌لرزاند مربوط به اوایل دهه ۸۰ است؛ سیلاب‌هایی که شرق گلستان را دچار بحران جدی کرده بود.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از گرگان، استان گلستان به عنوان یکی از استان‌های شمالی ایران، از لحاظ جغرافیایی و اقلیمی دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است که در کنار زیبایی‌های طبیعی، زمینه‌ساز بروز مخاطرات طبیعی مختلفی است اما آنچه که بیش از همه بلایای طبیعی در استان نامش شنیده می‌شود، سیلاب است.
دیدن آسمان تیره و ابرهای باران‌زا در برخی فصول سال بیش از آنکه موجب خوشحالی مردم شود، تن و بدن آنان را می‌لرزاند. خاطره تلخ سیلاب‌های اوایل دهه 80 که منجر به از دست رفتن جان صدها نفر از هم‌استانی‌ها و وارد آمدن خسارات مالی سنگین شد، هنوز در ذهن مردم گلستان باقی است و با هر بارش باران، این ترس و دلهره دوباره زنده می‌شود.
وضعیت سیلاب و مخاطرات طبیعی در گلستان
بر اساس آمارهای رسمی و مطالعات انجام شده، استان گلستان یکی از پنج استان سیل‌خیز کشور محسوب می‌شود. بیش از 700 تا 800 هزار هکتار از عرصه‌های این استان در معرض خطر سیلاب قرار دارند. این وسعت گسترده از زمین‌های مستعد سیلاب، شامل نقاط و کانون‌های جمعیتی متعددی است که زندگی و معیشت مردم را به خطر می‌اندازد.
سیلاب‌های مهیب اوایل دهه 80 شرق استان گلستان را به شدت دچار بحران کرد. این سیلاب‌ها علاوه بر خسارات مالی گسترده، منجر به جان‌باختن صدها نفر از هم‌استانی‌ها شدند که مردم با گذشت بیش از 20 سال آن خاطرات تلخ را به یاد دارند.
در پی این رویدادها، طرح جامع مدیریت سیلاب استان گلستان در سال 1385 به تصویب رسید. این طرح با هدف کاهش خسارات ناشی از سیلاب‌ها و گفته می شد با پیش بینی اعتبار 4700 میلیارد تومانی مصوب شد اما متأسفانه اجرا و بهره‌برداری از آن به صورت کامل و هماهنگ صورت نگرفت. اقدامات انجام شده عمدتاً به صورت جزیره‌ای و در برخی حوضه‌های آبریز به شکل مقطعی بود.
عوامل موثر در وقوع سیلاب در گلستان
در ضلع جنوبی استان، حدود 110 هزار هکتار اراضی شیبدار وجود دارد که در مجاورت جنگل‌ها واقع شده است. این اراضی به دلیل شیب زیاد و پوشش گیاهی نامناسب، فرسایش شدید خاک را تجربه می‌کنند و آب باران به سرعت روان شده و به سیلاب تبدیل می‌شود.
آمارها حاکی از این است که متوسط فرسایش خاک در جنگل‌های استان گلستان 16.2 تن در هکتار در سال است. این میزان فرسایش بالاتر از متوسط کشوری و جهانی است. فرسایش شدید خاک موجب از دست رفتن خاک حاصلخیز کشاورزی و کاهش ظرفیت جذب آب توسط زمین می‌شود که خود عاملی مهم در تشدید سیلاب‌ها است.
از سوی دیگر باید به تغییر کاربری زمین و تخریب پوشش گیاهی اشاره کرد. افزایش تخریب جنگل‌ها و کاهش پوشش گیاهی باعث می‌شود آب باران به جای نفوذ در زمین، به سرعت روان شود و سطح رواناب افزایش یابد.
خسارات ناشی از سیلاب در گلستان
به گفته رمضان بهترک، معاون فنی و آبخیزداری منابع طبیعی گلستان از سال 1370 تاکنون، استان گلستان شاهد وقوع 167 مورد سیلاب بوده که منجر به خسارات جانی و مالی قابل توجهی شده است. سیلاب‌های سال‌های 1397 و 1398 به‌ویژه در شمال استان شدت گرفتند و مناطقی مانند بندر ترکمن و آق‌قلا برای حدود یک ماه زیر آب رفتند. این سیلاب‌ها باعث تعطیلی بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی و تخریب زیرساخت‌ها شدند.
هرچند گریزی از وقوع سیلاب نیست اما می‌توان با برخی اقدامات پیشگیرانه سازه‌ای و غیرسازه‌ای جلوی تشدید خسارت‌های آن را گرفت. نمونه‌اش سیلاب سال 98-97 بود که خسارتی بین 4800 تا 6000 میلیارد تومان روی دست این استان گذاشت در حالیکه متخصصان معتقد بودند که با بهره برداری از سد نرماب، می‌شد خسارت‌های سیلاب را دست کم تا نصف کاهش داد.
طرحی روی کاغذ و بدون اعتبار مشخص
طرح جامع مدیریت سیلاب استان گلستان، پس از سیلاب‌های مهیب اوایل دهه 80، به عنوان یک برنامه بلندمدت و چندجانبه تصویب شد. طرحی که تا کنون ردیف اعتباری مشخصی نداشته و اجرای آن نیز به صورت جزیره‌ای و مقطعی بوده است. این طرح بر اساس رویکردهای سازه‌ای، غیرسازه‌ای و ترکیبی، به دنبال کاهش ریسک سیلاب، افزایش تاب‌آوری و بهره‌برداری بهینه از سیلاب است.
مولفه‌های اصلی این طرح عبارتند از مدیریت حوضه‌های آبریز شامل شناسایی و کنترل منابع و مسیرهای اصلی آب‌روها، کنترل فیزیکی سیلاب شامل ساخت سازه‌های مهندسی همچون سدها، بندهای خاکی، دیوارهای حفاظتی و سرشاخه‌گیرها، آمادگی و مدیریت بحران شامل آموزش و اطلاع‌رسانی به مردم، برنامه‌ریزی برای مقابله با سیلاب و امداد رسانی و مدیریت سیلاب‌دشت شامل حفظ و تقویت پوشش گیاهی، تثبیت خاک و جلوگیری از تخریب اراضی.
به گفته آقای بهترک تا کنون 263 بند خاکی در استان احداث شده است. این بندها در شمال شرق استان احداث شده‌اند و علاوه بر کاهش شدت سیلاب، نقش مهمی در ذخیره‌سازی آب برای بهره‌برداری‌های کشاورزی دارند.
وی همچنین گفته که 510 سازه سنگ‌ملاتی نیز به منظور تثبیت بستر رودخانه‌ها و جلوگیری از فرسایش شدید خاک در حوضه‌های آبخیز استان اجرا شده است.
سازه‌های سرشاخه‌گیر نیز از دیگر اقدامات سازه‌ای منابع طبیعی برای مدیریت سیلاب است که در مناطق جنوبی استان، این سازه‌ها به عنوان خط دفاعی بین جنگل‌ها و اراضی خشکی نصب شده‌اند تا ورود سیلاب‌های شدید به منابع زیرزمینی و زیرساخت‌های حیاتی را کاهش دهند.
افزایش کاشت درختان و جلوگیری از تخریب جنگل‌ها، یکی از مؤثرترین روش‌ها برای کاهش فرسایش و کنترل رواناب است. آگاه‌سازی مردم درباره مخاطرات سیلاب و نحوه واکنش در مواقع بحران، از طریق برنامه‌های آموزشی و رسانه‌ای و اجرای پروژه‌های نقشه‌برداری، تعیین حد بستر و حد حریم رودخانه‌ها، و به‌روزرسانی داده‌های مرتبط با سیلاب نیز از دیگر مولفه‌های طرح مدیریت سیلاب در استان است.
چالش‌های مدیریت سیلاب در گلستان
با وجود تصویب طرح جامع مدیریت سیلاب و انجام برخی اقدامات، هنوز موانع و چالش‌های جدی در مسیر کنترل سیلاب‌ها وجود دارد. بسیاری از برنامه‌ها به صورت جزیره‌ای و مقطعی انجام شده و هماهنگی لازم بین نهادها و دستگاه‌های مسئول وجود ندارد. همچنین عدم تخصیص کافی بودجه باعث شده بسیاری از پروژه‌های مهم نیمه‌کاره رها شوند یا با تأخیر اجرا شوند.
از سوی دیگر افزایش بارش‌های ناگهانی و شدید به دلیل تغییرات اقلیمی، حجم آب روان را افزایش داده و شرایط کنترل سیلاب را پیچیده‌تر کرده است. روند تخریب پوشش گیاهی و افزایش فرسایش خاک باعث تشدید شدت سیلاب‌ها می‌شود که نیازمند توجه جدی است.
استان گلستان به دلیل موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی خاص، یکی از مناطق پرخطر کشور در زمینه سیلاب و فرسایش خاک است. این مخاطرات نه تنها موجب خسارات مالی گسترده شده بلکه جان مردم و امنیت زیستی آنان را به خطر انداخته است.
با وجود تصویب طرح جامع مدیریت سیلاب، تا کنون اجرای کامل و یکپارچه آن محقق نشده و نیاز به عزم جدی‌تر و هماهنگی بیشتر میان نهادها و مسئولان استان احساس می‌شود. اقدامات فنی همچون ساخت بندهای خاکی، سازه‌های سنگ‌ملاتی و سرشاخه‌گیرها در کنار برنامه‌های غیرسازه‌ای مانند تقویت پوشش گیاهی و آموزش عمومی می‌تواند در کاهش خسارات موثر باشد.
در نهایت، مدیریت علمی و جامع سیلاب در استان گلستان باید به عنوان یک اولویت جدی در دستور کار تمامی دستگاه‌های مسئول قرار گیرد تا هم جان مردم حفظ شود و هم خسارات اقتصادی به حداقل برسد.
انتهای پیام/.
