چرا اربعین حسینی در تاریخ اسلام بی‌نظیر است؟
اربعین امام حسین (ع)، روزی بی‌نظیر در تاریخ اسلام است؛ جابر بن عبدالله نخستین زائر کربلا بود که با ارادت و حزن به زیارت امام آمد و این سنت سالانه با روایات معتبر استمرار یافته است.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، چهل روز پس از فاجعه کربلا و شهادت مظلومانه امام حسین (ع) و یارانش، روزی فراتر از هر رویداد تاریخی، به نام «اربعین حسینی» در دل تاریخ اسلام ثبت شد؛ روزی که نه تنها زمین و آسمان بر مظلومیت آن امام همام گریستند، بلکه دل‌های مؤمنان سراسر جهان را به هم پیوند داد. در این مسیر جاودانه، جابر بن عبدالله انصاری به عنوان اولین زائر اربعین، نقش بی‌بدیلی ایفا کرد و با زیارتی که سرشار از حزن و ارادت بود، پل ارتباطی میان عاشقان اهل بیت و خاطره خونین کربلا شد.
خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگو با دکتر فاطمه سلیمانی، کارشناس مسائل دینی، به بررسی روایات تاریخی، منابع معتبر و رازهای نهفته در اربعین حسینی پرداخته است. چراکه موضوع اربعین حسینی یکی از پایه‌های اصلی فرهنگ عاشورایی و شیعی است و بررسی تاریخی و روایی آن برای فهم عمیق‌تر واقعه کربلا و پیام عاشورا ضروری است.
چهل روز گریه آسمان برای امام حسین (ع)
چرا به مراسم اربعین حسینی اهمیت ویژه‌ای داده می‌شود؟
اربعین در لغت به معنای «چهل» است و در عرف اسلامی به چهلمین روز پس از فوت یا شهادت یک فرد گفته می‌شود. اما اربعین حسینی به چهلمین روز پس از شهادت امام حسین (ع) در کربلا اطلاق می‌شود.
اهمیت ویژه این روز در دو جنبه اصلی است. اول، از نظر روایی که بر طبق احادیث معصومین، زمین و آسمان به نشانه احترام و اندوه بر شهادت امام حسین (ع) چهل روز می‌گریند. مثلاً حدیث معروفی از پیامبر اکرم (ص) هست که می‌فرماید: «إِنَّ الْأَرْضَ لَتَبْكِی عَلَى الْمُؤْمِنِ إِذَا مَاتَ أَرْبَعِینَ صَبَاحًا» همانا زمین بر مؤمن چهل روز می‌گرید.
همچنین در کتاب الخصال صدوق نوشته شده که امام صادق (ع) به زراره فرمود: «یا زُرارَة اِنَّ السَّماءَ بَكَتْ عَلَى الْحُسَینِ أَرْبَعِینَ صَباحاً.» آسمان چهل روز در سوگ حسین (ع) گریست.
دوم، از لحاظ تاریخی و فرهنگی، گرامیداشت چهلم یک میت سنتی دیرینه در میان امت‌های مختلف از جمله مسلمانان، نصارا و یهود بوده است و باعث شکل‌گیری یک آیین زیارتی و عزاداری گسترده شده است.
جابر بن عبدالله؛ اولین زائر اربعین و روایت زیارتی جاودانه
در منابع اشاره شده که جابر بن عبدالله انصاری در روز اربعین به کربلا آمده و اولین زائر امام حسین (ع) بوده است. این پرسش مطرح است که آیا حضور او در کربلا تصادفی بوده یا با برنامه و هدفی مشخص انجام شد؟
حضور جابر بن عبدالله انصاری در کربلا در روز اربعین کاملاً برنامه‌ریزی‌شده و هدفمند بوده است. شیخ طوسی در کتاب مصباح المتهجد آورده است که جابر به همراه عتیه عوفی در روز بیستم صفر (اربعین) از مدینه به کربلا آمده و نخستین کسی بود که به زیارت امام حسین (ع) در اربعین مشرف شد.
جابر که از اصحاب پیامبر (ص) و از ارادتمندان اهل بیت بود، برای ادای احترام به امام شهید و اظهار هم‌دردی به کربلا آمده بود. او ابتدا در شط فرات غسل کرد، احرام بست، خود را معطر ساخت و با خشوع کامل به زیارت قبر مطهر امام رسید. گفته‌اند هنگامی که به کنار قبر رسید سه بار تکبیر گفت و از شدت اندوه و حزن بیهوش شد و روی قبر افتاد.
این جریان، نشانه عمیق‌ترین ارادت و اهمیت ویژه اربعین برای اصحاب و پیروان اهل بیت علیهم السلام است.
درباره شخصیت جابر بن عبدالله انصاری توضیح دهید و اینکه چرا حضور او در این واقعه اهمیت دارد؟ درواقع می‌خواهی بدانیم چرا حضور او در اربعین کربلا یک رویداد تاریخی تلقی می‌شود و این اندازه بر آن تأکید شده است؟
جابر بن عبدالله انصاری از اصحاب بزرگ پیامبر اکرم (ص) و از کهنسالان اصحاب بود که عمر طولانی داشت، او حدود 94 سال عمر داشت. جابر در 19 غزوه به همراه پیامبر شرکت داشت، از جمله بدر، احد، حمراء الاسد و جنگ‌های صفین و نهروان. همچنین از یاران امیرالمؤمنین امام علی (ع) بود.
او به دلیل جایگاه معنوی و نزدیکی به اهل بیت و تجربه‌های عمیقش در تاریخ اسلام، شخصیت بسیار معتبر و قابل اعتمادی است که روایت‌های مربوط به واقعه کربلا و اربعین حسینی را از نزدیک دیده و منتقل کرده است. همین موضوع باعث می‌شود که حضور او در اربعین کربلا یک رویداد تاریخی و مستند تلقی شود.
سفری که جابر و عطیه در اربعین رقم زدند
آیا می‌توان نقش عتیه عوفی را در همراهی با جابر بن عبدالله انصاری در اربعین توضیح داد؟
عتیه عوفی از بزرگان اسلام و تابعین بود و یکی از دانشمندان و مفسران برجسته آن دوران به شمار می‌رفت. او که در دوره پس از پیامبر (ص) زندگی می‌کرد، با جابر بن عبدالله انصاری در روز اربعین به کربلا آمده بود.
او شخصیتی مقاوم در برابر ظلم بود. به عنوان نمونه در برابر حجاج بن یوسف ثقفی قیام کرد و به خاطر وفاداری‌اش به اهل بیت، شکنجه شد و حتی به سمت فارس فرار کرد. وفاداری او به اهل بیت و ارادتش به امام حسین (ع) باعث شد همراه با جابر، مراسم زیارت و عزاداری را در کربلا به جا آورد.
ورود اهل بیت به کربلا در اربعین
برخی منابع درباره ورود اهل بیت امام حسین (ع) به کربلا در اربعین اختلاف نظر دارند. آیا واقعاً اهل بیت در روز اربعین به کربلا آمده‌اند یا نه؟
در این مورد اتفاق نظر کامل وجود ندارد و برخی مورخان و محدثان به دلیل شرایط سخت و فشارهای سیاسی پس از واقعه عاشورا، ورود اهل بیت را به کربلا در اربعین بعید دانسته‌اند.
مثلاً محدّث قمی در کتاب منتهى الآمال نوشته است که خیلی بعید است اهل بیت پس از آن همه حوادث از شام بازگردند و وارد کربلا شوند.
اما از طرف دیگر، بسیاری از بزرگان شیعه از جمله علامه جبل عاملی و سید بن طاووس در کتاب لهوف، ورود اهل بیت در روز اربعین به کربلا را مستند می‌دانند. طبق روایت مشهور، اهل بیت هنگام بازگشت از شام به مدینه، درخواست می‌کنند قافله از مسیر کربلا عبور کند تا زیارتی از مزار امام حسین (ع) داشته باشند. آنها چند روز در کربلا می‌مانند، عزاداری برپا می‌کنند و سپس به مدینه برمی‌گردند.
بنابراین، این موضوع بیشتر به اختلاف روایی و تفسیرهای تاریخی بازمی‌گردد، ولی روایت سید بن طاووس و ارباب مقاتل از منابع معتبر شیعی، توقف اهل بیت در کربلا در اربعین را تأیید می‌کند.
به هر حال در منابع اشاره شده که کاروان اسرا در راه شام و مدینه وارد کربلا شدند و سرهای شهدا را در آنجا دفن کردند. آیا این اتفاق تاریخی است؟
بله، این اتفاق بر اساس منابع معتبر تاریخی اتفاق افتاده است. نعمان بن بشیر، یکی از اصحاب پیامبر (ص)، مأمور همراهی کاروان اسیران از شام به مدینه بود. سید بن طاووس در لهوف شرح می‌دهد که هنگام عبور کاروان از کربلا، سرهای شهدا که از شام همراه داشتند در کربلا دفن شدند و زنان و اهالی روستاهای اطراف در عزاداری شرکت کردند.
این بخش از تاریخ عاشورا نشان‌دهنده اهمیتی است که مردم و اهل بیت برای مزار امام حسین و شهدای کربلا قائل بوده‌اند.
درس‌هایی از اربعین سیدالشهدا (ع)
چه سنت‌ها و آیین‌هایی در برگزاری مراسم اربعین حسینی وجود دارد و این آیین‌ها چه ریشه‌ای دارند؟
سنت بزرگداشت چهلم متوفی نه تنها در فرهنگ اسلامی بلکه در بسیاری از فرهنگ‌های قدیم و مذاهب دیگر ریشه دارد. در اسلام نیز تأکید بر زیارت قبر امام حسین (ع) در روز اربعین از همان روزهای نخستین پس از عاشورا رواج پیدا کرد.
در روایت امام عسکری (ع) آمده است: «علامات المؤمن خمس: صلاة إحدى وخمسین، وزیارة الأربعین، والجهر ببسم الله الرحمن الرحیم، والتختم بالیمین، وتعفیر الجبین.» که زیارت اربعین را یکی از نشانه‌های مؤمن واقعی می‌داند. (الخصال)
این امر باعث شده است که هر سال میلیون‌ها شیعه از سراسر جهان، مسیرهای مختلفی را به سمت کربلا طی کنند و مراسمی بزرگ، با ویژگی‌های مذهبی، فرهنگی و اجتماعی برگزار کنند.
چرا اربعین حسینی امروزه تبدیل به یکی از بزرگ‌ترین تجمعات مذهبی جهان شده است و اهمیت آن در چیست؟
اربعین حسینی به دلایل متعدد فرهنگی، اجتماعی، دینی و تاریخی تبدیل به بزرگ‌ترین پیاده‌روی مذهبی جهان شده است. در این روز، میلیون‌ها نفر از شیعیان و حتی غیرشیعیان با پای پیاده از مسیرهای مختلف به سمت کربلا حرکت می‌کنند.
این حرکت نمادین نشانگر پایبندی به ارزش‌های امام حسین (ع)، یادآوری فداکاری او در راه حق، و ترویج پیام مقاومت در برابر ظلم و ستم است.
از طرف دیگر، ریشه‌های تاریخی و روایی قوی، مانند حضور جابر انصاری و روایت زیارت اربعین، باعث شده این مناسبت همواره زنده و پایدار بماند و به یک فرهنگ جهانی تبدیل شود.
اربعین حسینی تنها یک مناسبت مذهبی نیست، بلکه نمادی از مقاومت در برابر ظلم، ایستادگی برای حق و حفظ هویت اسلامی است. استمرار این مراسم، یادآور پیام عاشورا و پایبندی به آرمان‌های امام حسین (ع) است. از نظر روایی و تاریخی، زیارت اربعین نشانه مؤمن حقیقی دانسته شده و تا قیام قیامت، این سنت باقی خواهد ماند.
برای جهان امروز که درگیر چالش‌های فراوان است، اربعین پیام‌آور اتحاد، ایثار و امید به پیروزی حق بر باطل است و باید پاس داشته شود و ترویج پیدا کند.
انتهای پیام/
