گفت‌وگو | راه‌های صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی با توجه به منابع خاک و بهبود کودها
محمدتقی امانپور، نظریه‌پرداز حوزه منابع آب کشور، درباره چگونگی‌های صرفه‌جویی در مصرف آب با توجه به منابع خاک و کودها، توضیحاتی ارائه کرد.
خبرگزاری تسنیم؛ گروه اقتصادی ــ در مسیر شناخت راه‌حل‌های بومی، علمی و کارآمد برای چالش‌های جدی کشور در حوزه منابع آب، کمتر چهره‌ای را می‌توان یافت که همانند دکتر محمدتقی امانپور، برخوردار از تجربه میدانی، سابقه راهبری در سطح ملی و اندیشه‌ای جامع در پیوند میان مردم، فناوری و توسعه پایدار باشد. او از اعضای هیئت مؤسس جهاد سازندگی و تنها فردی است که طی چهارده سال فعالیت رسمی این نهاد انقلابی، مسئولیت معاونت آموزش و تحقیقات وزارت جهاد سازندگی را بر عهده داشت. در این جایگاه، پایه‌گذار تحولی عمیق در توسعه فناوری‌های بومی در حوزه آبخیزداری، مدیریت منابع آب و آموزش مردمی در کشاورزی پایدار بود؛ تحولی که با ایجاد 37 ایستگاه آبخیزداری در اقلیم‌های گوناگون کشور و طراحی الگوهای جامع بهره‌وری از منابع آب، به الگویی مرجع و ملی بدل شد.
یادداشت‌های منتشرشده اخیر از دکتر امانپور، که تاکنون شش شماره از آن ارائه شده، نگاهی نو، بومی‌گرا و در عین حال فناورانه به مسئله بحران آب در کشور دارد. آنچه این یادداشت‌ها را متمایز می‌کند، تکیه آن‌ها بر فناوری‌های آزموده‌شده در خاک ایران، و ارائه راهکارهایی است که در چارچوب توان اجرایی کشور و با اتکای واقعی بر ظرفیت‌های مردمی مطرح می‌شوند. زبان امیدبخش، ساختار مسئله‌محور و دعوت صریح به مشارکت اجتماعی برای حل بحران آب، از این مجموعه متنی، نقطه عزیمت مهمی برای فصل جدیدی از شکوفایی تمدن‌ساز می‌سازد.
با این حال، محدودیت‌های رسانه‌ای و ایجاز ضروری در یادداشت‌ها، مجال پرداخت تفصیلی به برخی ابعاد تخصصی و اجرایی را نمی‌دهد. به همین دلیل، برای پاسخ به پرسش‌های مخاطبان پیرامون یادداشت ششم و رفع برخی ابهامات، گفت‌وگویی ترتیب داده‌ایم که در آن دکتر امانپور، به‌عنوان مرجعی علمی و مدیریتی در حوزه منابع طبیعی و آب کشور، به تبیین و توضیح محورهای اصلی این یادداشت می‌پردازد.
در همین زمینه بیشتر بخوانید
تسنیم: در یادداشت پیشین، به‌تفصیل درباره بهبود جدی مصرف آب در کشاورزی، با استفاده از برخی تکنیک‌ها نظیر کودهای نوآورانه، توضیح دادید. این پرسش قابل طرح است که اگر فرض بر آن باشد که استفاده از چنین کودهایی منجر به کاهش مصرف آب و هم‌زمان افزایش تولید محصولات می‌شود، آیا این راهکار از منظر اقتصادی نیز مقرون‌به‌صرفه است؟ به‌عبارت دیگر، درحالی‌که امکان کاهش مصرف آب فراهم می‌شود، آیا هزینه‌های مربوط به استفاده از این کودها، آن‌قدر بالا نیست که اصل صرفه‌جویی را تحت‌الشعاع قرار دهد؟
امانپور: پاسخ این پرسش، کاملاً منطقی و پرداختن به آن ضروری است. چنان‌چه واقعاً بتوان با کاهش دوره‌های آبیاری در اراضی آبی، یا افزایش دفعات آبیاری در اراضی دیم، و یا با جلوگیری از تبخیر سطحی و رهاسازی تدریجی آب برای ریشه‌ها (آرام‌رهش)، مصرف آب را به‌صورت مؤثر کاهش داد، استفاده از چنین کودی منطقی، و بلکه امری استراتژیک خواهد بود، مگر آن‌که هزینه‌های آن از حد معقول فراتر برود.
بر پایه قیمت‌های بهار 1404، هزینه مصرف این کود نوآورانه برای هر هکتار، 300 میلیون ریال برآورد شده است. این هزینه برای دوره‌ای سه‌ساله درنظر گرفته شده که به‌صورت متوسط، معادل 100 میلیون ریال در سال خواهد بود. در یک مزرعه گندم دیم، که معمولاً یک تا یک و نیم تن تولید دارد، استفاده از این کود منجر به افزایش تولید تا حدود دو یا دو و نیم تن می‌شود. این افزایش تولید، به‌معنای 200 میلیون ریال ارزش افزوده در سال و درمجموع 600 میلیون ریال در سه سال است؛ یعنی 300 میلیون ریال درآمد خالص اضافی، معادل هزینه اولیه کود.
اما دستاوردهای این فناوری تنها به افزایش کمی تولید ختم نمی‌شود. یکی از مزایای مهمی که باید به‌طور جدی مورد بررسی قرار گیرد، امکان حذف دوره‌های آیش در اراضی گندم دیم است؛ موضوعی که هم امید تازه‌ای برای کشاورزان ایجاد می‌کند و هم مسیر خودکفایی در تولید گندم را برای کشور هموار می‌سازد. اهمیت گندم، به‌عنوان یک محصول استراتژیک، این ضرورت را دوچندان می‌کند. بااین‌حال، این امکان تنها به گندم محدود نیست و در صورت موفقیت، می‌تواند برای سایر محصولات زراعی و باغی، به‌ویژه محصولات باارزش و با دوام مانند پسته آبی و دیم، آثار قابل‌توجهی داشته باشد.
با توجه به این ظرفیت‌ها، آنچه امروز مورد نیاز است، عزم جهادگرانه همه دست‌اندرکاران در جهت آزمایش، ارزیابی و حمایت از این کود نوآورانه است. در این مسیر، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری می‌تواند پرچمدار این نهضت باشد. این نهاد می‌تواند با ورود جدی به میدان، مراکز علمی و شرکت‌های تحقیقاتی علاقه‌مند به انجام پژوهش‌های ترویجی برای ارزیابی عملکرد این کود را مورد حمایت قرار داده و هزینه‌های مربوطه را از طریق روش‌هایی نظیر پرداخت مستقیم، تهاتر بدهی‌های مالیاتی، یا روش‌های دیگر، تأمین کند.
در صورت موفقیت نسبی یا دستاوردهای فراتر از انتظار، مشارکت صندوق نوآوری و شکوفایی در قالب یک برنامه ملی ترویجی می‌تواند نویدبخش گام بلندی در راستای کشاورزی نوین، بهره‌وری پایدار منابع آب و تحقق امنیت غذایی کشور باشد.
تسنیم: پاسخی که در تبیین احتمال موفقیت و دورنمای دستاوردهای این فناوری ارائه شد، ارزشمند بود و جای تشکر دارد؛ بااین‌حال، روشن نیست که تحقق این دستاوردها چگونه ممکن خواهد بود. پاسخ مذکور، خود پرسش‌های جدیدی را مطرح می‌کند؛ از جمله اینکه آیا امکان ترویج سراسری این کود، در قالب یک برنامه ملی وجود دارد؟ لطفاً در این‌باره توضیح دهید.
امانپور: ارزیابی عملکرد این کود نوآورانه در محصولات مختلف، و ثبت و گزارش دستاوردهای آن، هرچند امیدآفرین است، اما به‌تنهایی نمی‌تواند زمینه ترویج فراگیر آن را فراهم کند. برای تحقق این هدف، ایجاد کارخانجات تولیدی به‌منظور تأمین نیاز داخلی و صادرات، جذب سرمایه، و نیز راه‌اندازی یا استفاده از شبکه توزیع سالم و کارآمد، امری ضروری است.
در این زمینه، یکی از گزینه‌ها بهره‌گیری از شبکه توزیع موجودِ کود و سم در کشور است. البته این شبکه، خود با منافع تثبیت‌شده‌ای روبه‌روست و گاه به‌صورت سنتی، به‌عنوان «مافیای کود و سم» شناخته می‌شود. بااین‌حال، این نام‌گذاری ناصحیح است. واقعیت آن است که گروهی از دست‌اندرکاران این حوزه، با واردات و توزیع کود و سم، منافع مشخصی دارند و اگر بناست تحول رخ دهد، باید برای تأمین منافع مشروع آنان نیز، برنامه‌ریزی درخور و شایسته صورت گیرد و زمینه استفاده مؤثر از ظرفیت آن‌ها فراهم شود.
نکته اساسی آن است که چنین تحولی، تنها یک موضوع فناورانه نیست، بلکه ابعادی سیاسی، امنیتی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی دارد. باید توجه داشت که فناوری، در هر کسب‌وکار، نهایتاً تنها 3 تا 5 درصد نقش ایفا می‌کند. تحقق یک برنامه ملیِ اثربخش، مستلزم همکاری و مشارکت چندجانبه است؛ از جمله مشارکت فعال معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، صندوق نوآوری و شکوفایی، وزارت جهاد کشاورزی و نیز مشارکت مؤثر و همه‌جانبه وزارت صنعت، معدن و تجارت.
چنین مشارکتی می‌تواند زمینه‌ساز تحولی مسئولانه و پایدار در حوزه کشاورزی کشور باشد.
تسنیم: اجازه بدهید شفاف‌تر بپرسیم. پاسخ شما ما در حقیقت دورنمای شفافی برای موفقیت ترسیم نمی‌کند. آنچه به‌نام «مافیای احتمالی» خوانده می‌شود، با تعارف حذف‌شدنی نیست. واردکنندگان طبعاً مجموعه‌ای قدرتمند هستند که برای حفظ منافع به هر اقدامی دست می‌زنند. لطفاً چگونگی تعامل با آنان را توضیح دهید.
امانپور: آنان که سرمایه‌ی خود را برای تامین کود و سم موردنیاز کشاورزان به جریان انداخته‌اند و شبکه‌های توزیع سراسری را پشتیبانی می‌کنند، به‌گونه‌ای با کسب مجوزهای تجاری ــ و پیش از آن با اخذ مجوزهای فنی و تخصصی در مورد مجازبودن مصرف کود و سم وارداتی ــ اقدام می‌کنند. درعین‌حال، راهکارهای حقوقی، تخصصی و همچنین روش‌های تعاملی که تامین‌کننده‌ی منافع همگان باشد، وجود دارد که باید موردتوجه و پیگیری قرار گیرد، ازجمله:
1-3)جایگزینی تولید داخلی به‌جای واردات
مقررات ملی حمایت از تولید داخلی، به‌ویژه تولیدات دانش‌بنیان، جایگزینی تولید داخلی به‌جای واردات را الزامی نموده است. این فرایند، بخصوص موردتوجه و حمایت معاونت محترم علمی و فناوری ریاست جمهوری نیز هست؛ هرچند باید از این فرصت به‌گونه‌ای کارآمد بهره‌برداری شود.
2-3) زیان‌باربودن مصرف
مبارزه با آفات، بیماری‌ها و میکروارگانیزم‌های فاسدکننده‌ی محصول ــ چه در مرحله‌ی کاشت، داشت و برداشت و چه در مرحله‌ی انبارداری، توزیع و مصرف محصولات کشاورزی ــ استفاده از انواع سموم شیمیایی را ضروری ساخته است؛ تا آنجا که مضر بودن، بیماری‌زایی و حتی سرطان‌زایی بعضی از آنان نیز نادیده گرفته می‌شود.
3-3) ضرورت افزایش تولید
تولیدکننده، گاه اثربخش‌بودن مصرف یک کود یا سم در افزایش تولید را بر بسیاری از جنبه‌های زیانبار مصرف ترجیح می‌دهد. ازسوی‌دیگر، واردکنندگان و توزیع‌کنندگان صرفاً برای کسب درآمد، همچنان به‌گونه‌ای همه‌جانبه به واردات و توزیع این مواد فعالیت می‌کنند.
4-3) چالش جایگزینی محصولات بی‌ضرر
برای اطمینان‌بخشیدن به درآمد شبکه‌ی واردات و توزیع انواع سم و کود، علی‌رغم تلاش شرکت‌های دانش‌بنیان، پارک‌های علم و فناوری، معاونت علمی و فناوری، مراکز و مؤسسات تحقیقاتی و دانشگاهی، یک محصول کودی مناسب یا یک سم و آفت‌کش کم‌ضرر یا بی‌ضرر نمی‌تواند به مرحله‌ی تولید انبوه رسیده و در شبکه‌ی سراسری توزیع، جایگزین سموم و کودهای رقیبِ دارای آثار زیانبار شود. این جایگزینی به‌ویژه هزینه‌های اجتماعی بسیاری دارد که دست‌اندرکاران خود را درگیر ننموده و روند ناسالم می‌تواند تداوم یابد.
5-3) راهکار جامع برای محصولات تحول‌آفرین (مطالعه‌ی موردی: کود زئوپتاس و زئوبیو)
در چنین شرایطی، مثلاً کود زئوپتاس و زئوبیو ــ که ضمن افزایش تولید، کاهش هزینه‌ها، کاهش دوره‌ی آبیاری در اراضی آبی، و مدیریت جذب یا رهاسازی تدریجی آب مصرفی گیاه در زیر خاک (جلوگیری از تبخیر سطحی) می‌تواند تحول‌آفرین باشد ــ هرچند کلیه‌ی مجوزها را اخذ کرده و کارآمدی آن با کمک کشاورزان علاقمند در عمل راستی‌آزمایی شده است، برای رسیدن به تولید انبوه نیازمند راهکاری جامع مبتنی‌بر خلق مزیت و منفعت برای ذی‌نفعان است. این راهکار شامل موارد ذیل می‌شود:
- جذب سرمایه‌ی واردکنندگان در مرحله‌ی تولید
- به‌کارگیری شبکه‌ی موجود توزیع
- همراهی متولیان برای تامین تسهیلات ارزان، جهت تولیدکننده در مرحله‌ی تولید، و جهت مصرف‌کننده در مرحله‌ی توزیع
- برگزاری رویدادهای محلی، استانی و ملی برای معرفی و تشویق مصرف‌کننده و توزیع‌کننده و تولیدکننده برتر
- فعال‌سازی دیپلماسی اقتصادی برای توسعه‌ی صادرات
- ارائه‌ی گزارش‌های واقعی درمورد مدیریت و توسعه‌ی بازارِ درحال‌رشد و آینده‌ی بازار
توجیه اقتصادی و ضرورت حمایت
پتانسیل مصرف داخلی این کود تا 100 میلیون تن در سال (در مزارع، باغات، مراتع، جنگل‌ها و اراضی بیابانی قابل‌احیاء) و بازار صادراتی بالقوه‌ی 200 میلیون تنی وجود دارد. درحالی‌که این بازار چند‌ده‌میلیارد‌دلاری، دستاوردهای عظیمی برای افزایش تولید ملی ایجاد می‌کند، متولیان موظفند فرایند جایگزینی این تولید داخلی با کودهای وارداتی زیانبار را با جدیت پشتیبانی کنند و اول و آخر کار، بسیج مردمی، شفاف‌سازی دستاوردها و تأکید بر امکان تامین منافع همگان است.
تسنیم: آنچه توضیح داده شد به عملکرد کارآمد متولیان امر بستگی دارد. آیا چنین انتظاری معقول است و آنان همت لازم برای این کار را دارند؟
امانپور: اگرچه به‌ظاهر متولیان سرگرم امور جاری هستند ــ و به‌اصطلاح عامیانه، «سری که درد نمی‌کند، دستمال نمی‌بندند» ــ اما درواقع آنان مشتاق تحول در تولید و تحقق امنیت غذایی می‌باشند. وقتی کشور با کمبود آب مواجه است و 85٪ آب مصرفی در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، و یک کود نوآورانه می‌تواند ضمن غنی‌سازی و تقویت خاک، مصرف آب را بهینه نموده و کاهش دهد، قطعاً متولیان برای تحقق این برنامه مشارکت خواهند نمود.
از ویژگی‌های کلیدی این برنامه این است که نیازمند منابع سنگین نیست؛ یعنی نه به ردیف بودجه‌ی عمده‌ی صدها میلیونی نیاز دارد، و نه به ایجاد ساختار جدید دولتی. ولی درعین‌حال نیازمند همت مضاعف است. این برنامه، تلاش ویژه‌ای را طلب می‌کند که باید در جشنواره‌های سالیانه‌ی انتخاب برترین‌ها نمود یابد؛ که عبارت است از شناسایی و تشویق برترین کارشناسان و مدیران ترویج این محصول، معرفی یاری‌کنندگان و پشتیبانان این فرایند، و طراحی و اجرای ساختاری که تأمین منافع تمام دست‌اندرکاران را تضمین کند.
تسنیم: چه موانع عمده‌ی دیگری ممکن است وجود داشته باشد؟
امانپور: قطعاً در فرایند تولید و مصرف این کود نوآورانه، چالش‌های اجرایی ظهور خواهند کرد. اما یک چالش عمده که نادیده گرفته شده است، نقش تاثیرگذار وزارت نیرو و شرکت‌های آب منطقه‌ای می‌باشد: به‌ظاهر، مصرف یک کود نوآورانه به آنان ارتباط ندارد و لذا نقش‌آفرین هم نیستند؛ اما در واقع، موضوع اصلی صرفه‌جویی آب است و آنان باید در این موضوع مشارکت کنند.
چالش غیرمنتظره در صرفه‌جویی آب
درحالی‌که با مصرف این کود، دوره‌های آبیاری کاهش می‌یابد، به‌صورت معمول کشاورزان آب صرفه‌جویی‌شده را برای توسعه‌ی کمی کشت در اراضی جدید مصرف می‌کنند. درنتیجه، این نوآوری کمکی به حل چالش‌های آب نمی‌کند.
راهکار کلیدی: به‌کارگیری مکانیسم «بازار آب»
تنها در یک صورت می‌توانیم مصرف این کود را پشتوانه‌ی حل چالش آب قرار دهیم: شرکت‌های آب منطقه‌ای باید با استفاده از ابزار «بازار آب» به‌گونه‌ای فعالانه به میدان بیایند و سازوکاری ایجاد کنند که صرفه‌جویی آبی حاصل از این نوآوری، به‌جای توسعه‌ی کشت، به حفظ منابع آبی کمک نماید.
تسنیم: بازار آب چیست و چه نقشی دارد؟
امانپور: بازار آب یک ساختار کارآمد است که به‌گونه‌ای با ابتکار شرکت‌های دانش‌بنیان و مشارکت وزارت نیرو، توسط شرکت‌های آب منطقه‌ای در استان‌هایی مانند قزوین و سمنان ایجاد شده است. نقش کلیدی آن، خریدوفروش آب بین کشاورزان یا بین کشاورزان و صنایع است.
کشاورزی که با استفاده از کود نوآورانه، چند دوره آبیاری صرفه‌جویی می‌کند (بدون کاهش تولید)، می‌تواند آب مازاد را با قیمت بالا به بازار آب بفروشد؛ به‌گونه‌ای‌که درآمد حاصل گاه از فروش محصول کشاورزی نیز بیشتر است.
پس اقدام استراتژیک بازار آب خریداری آب مازاد از کشاورز، فروش نصف آب به مصرف‌کنندگان جدید (صنعتی/کشاورزی)، تزریق نصف دیگر به سفره‌های زیرزمینی (به‌منظور تغذیه منابع آبی) است.
چنین ساختاری می‌تواند نقش حیاتی در مدیریت منابع داشته باشد؛ در تأمین آب موردنیاز صنایع و کشاورزی، جلوگیری از افت سطح آب‌های زیرزمینی، مقابله با فرونشست زمین و موارد دیگر؛ به‌ویژه اگر این فرایند به یک نهضت ملی تبدیل شود.
البته پیش‌نیازهایی برای اجرا مورد نیاز است، ازجمله مشارکت همه‌جانبه‌ی جهاد کشاورزی و آب منطقه‌ای در هر استان، و اعمال حکمرانی قدرتمند و مؤثر استانی.
در این زمینه تجربه‌های موفقی نیز در کشور وجود دارد؛ ازجمله شکل‌گیری "دفتر مشترک آب و کشاورزی" در استان قزوین بین سال‌های 1400 تا 1403؛ که با رویکردهای فراجناحی امکان توسعه‌ی الگو نیز وجود دارد.
تسنیم: و سؤال نهایی: با این بستر آماده و عرصه‌ی نوآورانه، چرا دست‌اندرکاران همت لازم را به کار نمی‌گیرند؟
امانپور: اصل بر ادامه‌ی روال جاری است. تحول، اموری را طلب می‌کند: باور و اعتقاد، همت و تلاش جهادگرانه، تولید علم و دانش کاربردی، ساختارسازی برای مشارکت همه‌جانبه‌ی مردمی و ایجاد نهضت‌های اجتماعی و تلاش برای کارآمدی آن‌ها، هفت گام ضروری برای تحول است.
تسنیم: و جمع‌بندی نهایی؟
امانپور: تحقق هر تغییر، تلاش علمی جهادگرانه با همت بلند و آرمان‌خواهی می‌طلبد، این راه سهل و ممتنع است: نه آن‌قدر آسان که خودبه‌خود میسر شود، نه آن‌قدر سخت که دست‌نیافتنی باشد؛ از جنس خواستن و تلاش است، و حتماً عنایت خداوند یاری‌گر خواهد بود: «وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا» (و کسانی که در راه ما کوشیده‌اند، قطعاً به راه‌های خود رهنمونشان خواهیم شد).
انتهای پیام/
