اقتصاد، خلاف جهت سیاست

به گزارش گروه رسانه‌های خبرگزاری تسنیم، روز گذشته مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور کشورمان به دعوت رسمی الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان عازم این کشور شد. به گفته معاون سیاسی دفتر رئیس‌جمهور قرار بود سفر دوروزه باشد؛ اما باتوجه‌به نظارت مستقیم رئیس‌جمهور بر حادثه بندر شهید رجایی، برنامه‌های این سفر به‌صورت فشرده و یک‌روزه برگزار شد. گفته می‌شود در این سفر علاوه بر حضور برخی از مسئولان سیاسی و اقتصادی کشور، حدود 120 نفر شامل رهبران کسب‌وکار، استانداران استان‌های شمال غربی ایران و اعضای گروه دوستی پارلمانی ایران و جمهوری آذربایجان نیز رئیس‌جمهور را همراهی می‌کنند. این سفر به دلایل مختلف حائز اهمیت بوده که در ادامه به آن پرداخته می‌شود. 

فراز و فرود عجیب تجارت تهران- باکو 

ایران و آذربایجان زمینه‌های مشترک فراوانی برای گسترش همکاری‌های اقتصادی تجاری دارند. ظرفیت‌ها و امکانات فراوان راه‌های زمینی، دریایی، هوایی و راه‌آهن، مرز‌های گسترده وجود حداقل پنج گمرک بزرگ و فعال در مرز‌های خاکی دو کشور از جمله گمرک جلفا، آستارا، بیله‌سوار، پلدشت و خداآفرین، امکان دسترسی از طریق دریای خزر با گمرک‌ها و بندر‌های شمال کشور، مناطق آزاد اقتصادی و تجاری ارس در مرز بین دو کشور در جلفا و نیز بازارچه‌های مشترک و مرزی و نزدیکی مراکز تولید و مصرف از عوامل مهمی است که امکانات و فرصت‌های بی‌نظیری را در گسترش روابط اقتصادی و تجاری فراهم می‌آورد. با توجه به موارد فوق، جمهوری آذربایجان از روز‌های نخست کسب استقلال در سال 1991م، روابط اقتصادی و تجاری مناسبی با ایران برقرار کرد و هر دو کشور به سرعت به شرکای عمده تجاری همدیگر مبدل شدند (مقاله خداوردی چنگیزی کچکلو و همکاران با عنوان ظرفیت تجاری و چشم‌انداز توسعه در روابط تجاری جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان با استفاده از مدل جاذبه، 1403، نشریه علمی - پژوهشی مطالعات کشور‌ها). 

بر اساس داده‌های گمرک ایران و گمرک جمهوری آذربایجان، از سال 1371 شمسی، حجم تجارت بین جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان مدام افزایش یافته و در سال‌های 1372 و 1373 این افزایش شدت بیشتری نیز به خود گرفت و تا سال 1375 ادامه یافت. در فاصله بین 1371 تا 1381 سهم عمده‌ای از کل مبادلات جمهوری آذربایجان را تجارت با ایران تشکیل می‌داد. در همان دوره، ایران رتبه نخست را در واردات بین شرکای عمده تجاری آذربایجان به خود اختصاص داد، به طوری که در سال 1375، حدود 29 درصد از کل تجارت جمهوری آذربایجان را تجارت با ایران تشکیل می‌داد. 

پس از سال 1376 مبادلات بین دو کشور به تدریج کاهش یافت و طی دوره 1378 تا 1383 به حداقل خود رسید. از سال 1384 مجدداً روند صعودی به خود گرفت و در 1387 به اوج خود رسید. سپس مجدداً نزولی شد و با نوسان‌هایی پس از سال 1390 شروع به افزایش کرد. 

در سال‌های اخیر روند صادرات ایران به جمهوری آذربایجان روند افزایشی به خود گرفته و در سال 1402 و 1403 این مقدار به 632 و 681 میلیون دلار رسیده است. با این حال، روند واردات ایران از جمهوری آذربایجان چندان چشمگیر نبوده و این مقدار از 200 تا 250 میلیون دلار در سال‌های 1374 تا 1376 به 20 تا 30 میلیون دلار در سال‌های اخیر رسیده است. این نکته نیز لازم به ذکر است که در سال‌های 1384 تا 1388 واردات ایران از جمهوری آذربایجان به حدود 300 میلیون دلار نیز رسید که در کنار سال‌های 1374 تا 1376 بالاترین مقدار واردات ایران از این همسایه شمالی خود است. 

یافته‌های ذکر شده، به ویژه رشد و گسترش روابط تجاری آذربایجان با ایران در سال‌های اولیه استقلال، وجود علایق و سلیقه‌های مصرف مشترک و عوامل پیونددهنده - از جمله همانندی‌های فرهنگی، زبانی و نزدیکی - و وجود امکانات گسترده گمرکی و مرز‌های زمینی و دریایی و سهولت تجارت با ایران را نشان می‌دهد. با این حال، علی‌رغم وجود عوامل ژئوپلیتیکی و جغرافیایی مثبت و پیونددهنده‌ای همچون همسایگی، مرز‌های مشترک، امکانات گسترده گمرکی، همانندی‌های فرهنگی، تاریخی، زبانی و تجانس جمعیتی که هر کدام عامل مثبت و مهمی در گسترش تجارت دوجانبه بین ایران و شرکای تجاری به شمار می‌آید، دو کشور نتوانسته‌اند از ظرفیت و تأثیر مثبت این عوامل در گسترش روابط تجاری به اندازه کافی بهره‌مند شوند (مقاله خداوردی چنگیزی کچکلو و همکاران). 

همکاری گازی تهران- باکو با مسکو 

توافق ایران و روسیه برای انتقال و صادرات سالانه 55 میلیارد مترمکعب گاز (معادل حدود 150 میلیون مترمکعب در روز) از مسیر جمهوری آذربایجان موضوع جدید دیگری است که در روابط اقتصادی تهران و باکو مطرح شده است. جمعه هفته گذشته و بعد از اتمام هجدهمین کمیسیون دائمی همکاری‌های اقتصادی ایران و روسیه در مسکو، محسن پاک‌نژاد، وزیر نفت از تفاهم دو کشور برای واردات گاز روسیه به حجم 55 میلیارد مترمکعب در سال خبر داد؛ تفاهمی که نقطه آغاز آن به تیرسال 1401 برمی‌گردد. در آن تاریخ شرکت ملی نفت ایران و شرکت گازپروم روسیه یک تفاهم‌نامه 40 میلیارد دلاری را امضا کردند که یکی از محور‌های شش‌گانه آن، تجارت گازی دو کشور بود. پاک‌نژاد درباره آخرین توافقات ایران و روسیه بعد از امضای پیش‌قرارداد بین دو کشور توضیح داد: «ایران و روسیه تفاهم‌نامه‌هایی برای انتقال گاز داشته‌اند. فاز نخست این طرح شامل واردات سالانه 55 میلیارد مترمکعب گاز از روسیه است که معادل حدود 150 میلیون مترمکعب در روز خواهد بود.» وزیر نفت ادامه داد: «پس از بررسی مسیر‌های دریایی و زمینی، دوطرف بر استفاده از مسیر زمینی از طریق خاک جمهوری آذربایجان به تفاهم رسیده‌اند. گاز وارداتی از روسیه قرار است در منطقه آستارا تحویل گرفته شود و هماهنگی‌های لازم میان روسیه و آذربایجان در این باره درحال انجام است. این طرح دارای فاز دومی نیز هست که جزئیات آن در زمان مقتضی بررسی و نهایی خواهد شد.» پیش‌تر جواد اوجی، وزیر سابق نفت از ترانزیت گاز روسیه تا سقف 110 میلیارد مترمکعب در سال خبر داده بود که در مرحله آزمایشی با دومیلیارد مترمکعب آغاز خواهد شد. طبق گفته پاک‌نژاد به‌نظر می‌رسد فاز نخست همکاری گازی ایران و روسیه بعد از گذر از مرحله آزمایشی با «واردات» سالانه 55 میلیارد مترمکعب آغاز خواهد شد و سپس در ادامه رقم دیگری در قالب «سوآپ گاز» بین دو کشور توافق می‌شود. 

هدف‌گذاری ترانزیت 15 میلیون تنی در کریدور شمال – جنوب 

3 بهمن 1403 فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی در خاتمه شانزدهمین اجلاس کمیسیون مشترک اقتصادی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان گفت در راستای توسعه ظرفیت‌های ترانزیتی دو کشور برگزاری نشست سه‌جانبه وزرای حمل و نقل بین ایران، آذربایجان و روسیه به منظور فعال‌سازی کریدور شمال - جنوب با هدف‌گذاری 15 میلیون تن در این کریدور از اتفاقات مهم منطقه‌ای محسوب می‌شود و امیدوارم سه کشور در نشستی که مقرر است در تاریخ 28 ژانویه 2025 در مسکو برگزار شود به کار‌ها و تفاهمات مناسبی جهت توسعه فعالیت‌های ترانزیت در چهارچوب کریدور شمال - جنوب دست پیدا کنند. 

کانال تلگرامی ایران و اوراسیا درخصوص همکاری‌های ترانزیتی ایران و جمهوری آذربایجان اخیراً می‌نویسد: در حوزه ترانزیتی، یکی از موضوعات مهمی که در سفر رئیس‌جمهوری ایران به باکو انتظار می‌رود مجدداً مورد مذاکره، رایزنی و تأکید قرار گیرد، تسریع و هماهنگی در روند اجرایی شدن «کریدور ارس» است. این کریدور که یک بزرگراه و مسیر ریلی به طول کریدور ارس و به طول تقریبی 100 کیلومتر است، قرار است در یک زمان‌بندی سه ساله اجرایی شود. کریدور ارس از استان آذربایجان شرقی ایران می‌گذرد و روستای آق‌بند در گوشه جنوب غربی بخش زنگیلان را به شهرستان اردوباد در جنوب نخجوان متصل می‌کند. موضوع مهم دیگر در بخش ترانزیت، موضوع راه‌آهن و حمل و نقل ریلی بین ایران و جمهوری آذربایجان است. متأسفانه در جریان جنگ اول قره‌باغ (1994- 1988 میلادی)، خطوط ریلی دوره شوروی در مناطق جنوب قفقاز از بین رفت و متروکه شد و درنتیجه ایران تنها کشوری بود که مسیر ریلی آن با منطقه قفقاز قطع شد و این روند همچنان پس از گذشت 30 سال ادامه دارد. گشایش این مسیر ریلی، زمینه را برای تحرک آزادانه و سریع شهروندان و کالا‌ها و محصولات در سطح منطقه قفقاز فراهم خواهد کرد و این امکان را نیز برای ایران فراهم خواهد کرد که از مسیر ریلی جلفا – نخجوان- ایروان به ارمنستان و گرجستان و از مسیر ریلی جنوبی ارمنستان و جمهوری آذربایجان نیز به شبکه ریلی روسیه متصل شود. درواقع، این مسیر همان مسیر ریلی ایران و شوروی است که برای چندین دهه، مسیر اصلی تجارت و ترانزیت دو کشور محسوب می‌شد. علاوه بر این، مسیر ریلی رشت- آستارا نیز دیگر پروژه مهم ریلی است که با توجه به حجم بسیار بالای حمل کالا از طریق قطار‌های باری در مقایسه با کامیون‌های ترانزینی، می‌تواند ظرفیت‌های تجاری و اقتصادی ایران، جمهوری آذربایجان و روسیه را به صورت قابل توجهی افزایش دهد. 

هدف‌گذاری تجارت 10 میلیارد دلاری!

بهمن سال 1403، وزیر راه و شهرسازی در دیدار با مسئولان جمهوری آذربایجان از هدف‌گذاری پنج‌ساله برای دستیابی به تجارت 10 میلیارد دلاری بین ایران و جمهوری آذربایجان خبر داد. وزیر راه و شهرسازی در خاتمه شانزدهمین اجلاس کمیسیون مشترک اقتصادی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان اظهار کرد حجم مبادلات تجاری بین تهران و باکو در سال 2023 به میزان 487 میلیون دلار بود که صادرات ایران به این کشور 473 میلیون دلار و واردات از جمهوری آذربایجان 14 میلیون دلار بود. صادق بیان کرد: «ظرفیت‌های تجاری دو کشور بیش از این ارقام است و باید هدف‌گذاری مناسبی در افق 5 ساله برای رسیدن به رقم 10 میلیارد دلار انجام شود.»

روز گذشته نیز صمد حسن‌زاده، رئیس اتاق بازرگانی ایران، در همایش تجاری ایران و آذربایجان گفت دو کشور با 765 کیلومتر مرز مشترک، پیوندهای تاریخی، فرهنگی، دینی و عضویت در ابتکارات منطقه‌ای همچون کریدور بین‌المللی شمال-جنوب، از ظرفیت‌های گسترده‌ای برای گسترش مبادلات اقتصادی برخوردارند. با وجود اینکه حجم مبادلات تجاری دو کشور در سال‌های گذشته حدود 900 میلیون دلار بوده، این رقم با توجه به ظرفیت‌های موجود، قابلیت افزایش چشمگیر دارد و هدف‌گذاری برای دستیابی به مبادلات چند میلیارد دلاری در سال‌های آتی است.

گرچه در سال‌های اخیر صادرات ایران به جمهوری آذربایجان افزایش قابل توجهی داشته، اما حجم واردات ایران از این کشور هنوز چندان چشمگیر نبوده و به نظر می‌رسد موانع مهمی در خصوص توسعه روابط تجاری تاکنون وجود داشته و باید از سر راه برداشته شود. بر این اساس، تحقق هدف‌گذاری 10 میلیارد دلاری در 5 سال آتی با حجم ناچیز واردات ایران از جمهوری آذربایجان کمی دور از ذهن به نظر می‌رسد و تحقق آن نیازمند اقدامات و قدم‌های اساسی است. البته در حوزه ترانزیت و حمل و نقل به نظر می‌رسد گسترش روابط دوجانبه می‌تواند با سوآپ گاز روسیه افزایش چشمگیری داشته باشد.

ردپای صهیونیست‌ها در افت تجارت تهران-باکو 

گفته شد که روند تجارت دوجانبه ایران و جمهوری آذربایجان یک روند بسیار نوسانی بوده است. این روابط تجاری پس از استقلال جمهوری آذربایجان از شوروی سابق به طور قابل توجهی افزایش یافته و در چندین مقطع فراز و فرود زیادی داشته است. اگر میزان تجارت ایران و جمهوری آذربایجان را با سهم از کل تجارت دو کشور در نظر بگیریم، تا سال‌های قبل از 2000 میلادی، حجم تجارت دو کشور بالاترین میزان و سهم را از تجارت آن‌ها داشته است. با این حال، از سال 2008 به بعد با افزایش شکاف روابط ایران و اروپا، مطرح شدن موضوعات هسته‌ای و تمایل آمریکا و غربی‌ها به ایجاد محدودیت‌های جدی برای برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای کشورمان، رژیم‌صهیونیستی روابط تجاری خود را با جمهوری آذربایجان افزایش چشمگیری داده و به جایگزین ایران در روابط دوجانبه با این کشور تبدیل می‌شود، به طوری که حجم صادرات جمهوری آذربایجان از 400 میلیون دلار در سال‌های 1993 تا 1994 به 20 تا 25 میلیون دلار طی دو دهه اخیر رسیده، اما صادرات این کشور به رژیم‌صهیونیستی که عمدتاً مربوط به بخش انرژی بوده از 100 تا 200 میلیون دلار در سال‌های 2000 تا 2005 به حدود 1.5 تا 1.7 میلیارد دلار در سال‌های 2008 تا 2023 رسیده است. به عبارتی، درحالی روابط تجاری ایران و جمهوری آذربایجان روند نزولی را در سال‌های 2000 به بعد تجربه کرده که این روند برای رژیم‌صهیونیستی صعودی بوده است. 

منبع: فرهیختگان

انتهای پیام/