اتفاقاتی که در تعزیه "شب دهم" افتاد/ چرا "حیدر" و "یاور" کاراکترهای ماندگاری شدند؟

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، امسال محرم با کرونا همراه شد و این تداخل، شکل و شیوه‌های ویژه خود را برای عزاداری‌های آفرید. سریال «شب دهم» هم در سالی که پخش شد به نوع دیگری در یک وضعیت بینامتنی یا بینامناسبتی قرار داشت. آن سال محرم و نوروز با هم مقارن شده بودند و تلویزیون درصدد بود تا سریالی بسازد که هم به حال و هوای محرم بخورد و هم به نوروز٫ اولین کسی که دست به کار شد، «حسن فتحی» به همراه تهیه‌کننده همیشگی آثارش«حسن بشکوفه» بودند. آنها طرحی ارائه کردند با درامی عاشقانه درباره عشق جوانی لوطی مسلک به نام حیدر به دختری اشراف‌زاده از خاندان قاجار. 

بعد از نگاهی به "مختارنامه" با 10 سال در پخش، نگاهی به سریال "شب دهم" داریم؛ سریالی که هنوز هم جزو ماندگارترین سریال‌های محرمی است که در حافظه مردم ثبت شده! انتخاب این سریال از سوی شبکه‌های تلویزیونی مثل آی‌فیلم برای بازپخش در محرم امسال که به دلیل شرایط ویژه کرونا که مردم بیشتر در خانه‌های خود سوگواری بودند، بسیار هوشمندانه بود.  «شب دهم»، روایت پیوند عشق زمینی باعشق آسمانی ذیل باورهای عاشورایی بود. شب دهم، روایت خانواده‌ای قجری بود که اواخر سال‌های حکومت رضاخانی، دست شسته از همه حوادث بیرون خانه، خلوت گزیده و ‌به خاطرات ایام اقتدار قجر دلخوش کرده‌اند.

در واقع قهرمان اصلی داستان، ‌‌حیدر خوش‌مرام، از لوطی‌های یکی از محلات تهران قدیم است که دلباخته یکی از شاهزاده‌های قجری می‌شود. دختر شرط ازدواج را اجرای ده شب تعزیه در زمان ممنوعیتی که از سوی رضاخان برای اجرای مراسم مذهبی معمول داشتند، قرار داده. حیدر به اتفاق دوستانش برای اجرای این خواسته همت می‌گمارد که در نهایت به دلیل ایستادگی در برابر سرکوب حکومت که به دلیل تحول درونی حیدر در نتیجه اجرای تعزیه ایجاد شد، به شهادت می‌رسد و سرنوشتی عاشورایی پیدا می‌کند.این سریال به عنوان بهترین اثر عاشورایی در حوزه فیلم و سینما برگزیده شد.

تعزیه در نهایت به تجربه تزکیه حیدر خوش‌مرام بدل می‌شود و او مرادش را نه در معشوق زمینی که در عشقی آسمانی و جاودان می‌یابد. این تحول ایدئولوژیک و اخلاقی البته باورپذیر است. چرا که منطق تحول پشتوانه آن است. تعزیه‌ای که به تزکیه بدل می شود و یک موقعیت عالی را برای حیدر به تجربه فرصتی متعالی‌تر بدل می‌کند.

عنصر تعزیه در سریال شب دهم، علاوه بر موقعیت دراماتیکی که دارد و در خدمت قصه است؛ دارای کارکرد در دو ساحت سیاسی و تربیتی است که البته در ارتباط تنگاتنگ با هم قرار دارند. حیدر و نوچه‌هایش در فرآیند برگزاری تعزیه به یک خودآگاهی سیاسی نسبت به شرایط جامعه خود می‌رسند و به واسطه تزکیه‌ای که از آشنایی و تجربه عملی عزاداری بویژه صیانت و حمیت در اجرای تعزیه به دست می‌آورند، دچار تحول اخلاقی می‌شوند. این تحول در قهرمان اصلی داستان حیدر که حسین یاری نقش آن را ایفا کرده بود، رسیدن از عشق زمینی به یک عشق معنوی و آسمانی است.

موقعیت تعزیه در شب دهم را به شکل تلویحی می‌توان با برگزاری نمایش در هملت شکسپیر قیاس کرد. هر چند این مقایسه به معنی رابطه این همانی میان آنها نیست. در نمایشنامه شکسپیر، هملت برای این‌که شکش درباره رابطه قتل پدر و ازدواج عمویش با مادرش به یقین تبدیل شود، در شب عروسی آن‌ها نمایشی را ترتیب می‌دهد که نقشه قتل پدرش توسط عمویش را نشان می‌دهد تا از طریق واکنش فرافکنی عمو نسبت به این نمایش هملت بتواند از تردید خود رهایی یابد.

به نوعی اجرای تعزیه در شب دهم، چنین موقعیتی پیدا می‌کند و حکومت از این می‌ترسد تا مردم با تماشای تعزیه با آن همذات پنداری کنند و شرایط حاکمیت موجود را با آن بسنجد و در نتیجه علیه حکومت به پا خیزند.  شب دهم یک نوستالژی مذهبی است که مثل اکثر آثار کارگردانش، عشق را به تاریخ و عقیده پیوند زده و جان را به ایمان که شعاری نیست، بلکه شعوری اخلاقی را در خود پرورانده است. شعوری که با شوق جان درمی‌آمیزد و بر جان مخاطب می‌نشیند. یک صیرورت اخلاقی که پای در زمین دارد و سر به آسمان می نهد؛ که «بر آستان جانان گر سر توان نهادن، گلبانگ سربلندی بر آسمان توان زد».

سریال «شب دهم» همچون یک خطابه تأثیرگذار محرمی بسیاری از مخاطبان را تحت تأثیر خود قرار دهد و به نوعی فتح باب ساخت سریال‌های محرمی شد و ثابت کرد که یکی از ابزارهای تبلیغ و تبین فلسفه عاشورا و گفتمان حسینی، هنر نمایش است. عاشورا و سیر حوادث کربلا یک قصه حماسی و تراژدیک است که عناصر داستانی لازم برای طرح و تولید یک اثر نمایشی را دارد. وجود قهرمان و ضدقهرمان، فراز و فرودهای قصه، شکست و پیروزی، گفتارها و دیالوگ های قدرتمند و لوکیشن و موقعیت مندی داستان و... مؤلفه‌هایی‌اند که در یک چیدمان داستانی به آفرینش یک اثر ماندگار کمک می‌کنند.

روح جاودانه و مقدسی که بر فضای دراماتیک و ساختار نمایشی برخی حوادث و پدیده‌های دینی به ویژه قصه کربلا و عاشورا حاکم است  به استحکام این خاطرات و تداوم لذت های آن دامن می زند. چنانکه هنوز از تماشای روز واقعه در سینما و شب دهم در تلویزیون متأثر می‌شویم و این شب‌ها بار دیگر تلویزیون از صندوقچه آرشیوها و نوستالژی‌هایش از "شب دهم"، "پریدخت"، "یه تیکه زمین"، "سفرسبز" و حتی "مختارنامه" بهره برده است. 

در این رابطه با محمود پاک‌نیت هم‌کلام شدیم که او به تمرکز بر فیلمنامه و ساخت سریال‌های تلویزیون تأکید کرد که اگر سریال‌هایی مثل "شب دهم"، "پدرسالار" و "یوسف پیامبر" ماندگار شدند به دلیل تمرکز بر فیلمنامه و مراحل فیلمبرداری‌شان بود؛ او در این گفت‌وگو به خبرنگارخبرگزاری تسنیم،  گفت: من همیشه دوست داشته و دارم در کارهایی ایفای نقش کنم که فیلمنامه‌های قدرتمندی داشته باشند و با تمرکز بر شخصیت‌پردازی و مراحل تصویربرداری، ساخته شوند. من هیچ‌وقت موافق کارهای عجله‌ای و شتاب‌زده نیستم. 

پاک‌نیت خاطرنشان کرد: مردم با کارهایی ارتباط می‌گیرند که محتوایی برایشان داشته باشد. نباید کارها را به سرعت و به شکل آنتن پرکردن، آماده پخش کنیم؛ سریالی ماندگار می‌شود که از طراحی و نگارش تا کارگردانی، بازیگری و تولید همه‌چیز درست و مناسبت و اصولی کنار هم قرار بگیرند. باید کارها با پیش‌تولید مناسبی و اندیشه و تعمیق و تمرکز، وارد مرحله تولید و حتی بعد از تولید هم این فرآیند را در تدوین و به آنتن رساندن رعایت کنیم تا کارها ماندگار شوند. 

بازیگر نقش سرهنگ مبرز در سریال "شب دهم" اعتقاد دارد اگر این کارها در تاریخ تلویزیون ماندگار شدند و هنوز مخاطب با آن‌ها ارتباط می‌گیرد، فیلمنامه‌شان را تکمیل می‌کردند، پیش‌تولید چند ماهه‌ای داشتند و با سرعتی که امروز سریال‌ها ساخته می‌شدند هیچ‌وقت ساخته نشدند. 

پرویز فلاحی‌پور بازیگر نقش یاور درباره بخش تعزیه سریال گفته بود که خیلی در دوران کودکی به تعزیه علاقه داشتم و تعزیه زیاد دیده بودم. تعزیه‌خوان‌هایی که در "شب دهم" بودند جزو افراد شاخص و حرفه‌ای این کار بودند. شاید کسی آن‌ها را نمی‌شناخت اما با این کار شناخته شدند. وقتی فهمیدم که قرار است نقش شمر را در تعزیه داشته باشم، در این باره تحقیق کردم. برای این نقش تحقیقات میدانی کرده بودم؛ تعزیه‌هایی که در دوران کودکی هم دیده بودم به کارم کمک کرد.

انتهای پیام/