گزارش | سیاست‌های زبانی ازبکستان و واکنش روسیه

به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، در ماه مه سال جاری میلادی، ماریا زاخارووا سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه درباره پیش نویس قانونی که استفاده از زبان ازبکی را در تمامی نهادهای دولتی ازبکستان الزامی می کند، واکنش نشان داد. براساس پیش نویس این قانون که از سوی وزارات دادگستری ازبکستان ارائه شده است، مقامات این کشور در صورت عدم پایبندی به این قانون با جریمه روبرو خواهند شد. مسکو نسبت به این حرکت سیاسی در ازبکستان به شدت واکنش نشان داد. در حالی که حمایت از زبان و فرهنگ ملی در خارج از کشور یکی از ویژگی های طبیعی یک سیاست خارجی پویا است و معمولاً به عنوان ابزار "قدرت نرم" در نظر گرفته می شود. بیانیه سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه را می توان به عنوان شکل دیگری از اعمال "قدرت سخت" در ازبکستان در نظر گرفت.

ماریا زاخارووا در واکنش به این مساله اظهار داشت: «به نظر ما این قانون باعث ایجاد مباحثی در رسانه های جمعی شده است. به نظر می رسد که حامیان این قانون در اقلیت هستند. اکثر نظرات مبتنی بر این است که زبان روسی می بایست در حلقه های اداری و رسمی حفظ شود و این مساله با تاریخ و کیفیت روابط دوجانبه میان دو کشور نیز مطابقت دارد. نکته اصلی این است که این امر به نفع شهروندان ازبکستان نیز است چرا که آن ها برای کار و تحصیل روسیه را انتخاب می کنند ». زاخارووا هم چنین خاطر نشان ساخت که به پیشنهاد طرف ازبک یک برنامه کامل آموزشی زبان روسی در حال انجام است. در قالب این طرح قرار است که یک برنامه کامل آموزش زبان و ادبیات روسی، افتتاح چندین مرکز آموزش زبان و هم چنین تربیت متخصصان و کارشناسان آموزش و هم چنین افزایش بودجه و سهمیه دانشجویان ازبکستانی در موسسات آموزش عالی روسیه صورت پذیرد (1).

چند ماه پیش از این ماجرا نیز طرف روسی موضع مشابهی را درباره تصمیم شماری از کشورهای آسیای مرکزی درباره تغییر الفبا از سیرلیک به لاتین گرفته بود. این موارد مباحثی را درباره دفاع از حقوق اقلیت های روس تبار که در جمهوری های شوروی سابق زندگی می کنند، دامن زد. از نظر این افراد تغییر الفبا برابر با تبعیض قومی علیه روس تبارها است. برخی حتی مسئله الفبا را با محدود کردن حوزه نفوذ روسیه در فضای پس از سقوط اتحاد جماهیر شوروی مرتبط کردند و بدین ترتیب بعد ژئوپلیتیکی به این تحولات افزودند.

محافظت از زبان روسی و روس تبارها از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی موضوعی دائم در دستور کار سیاست خارجی مسکو در فضای پسا شوروی بوده است. از این رو، آژانس روسی در زمینه همکاری های فرهنگی و بشردوستانه (روسوترودنیچستوو)، به عنوان یک آژانس رسمی برای ارتقاء منافع روسیه با استفاده از برنامه ها و پروژه های فرهنگی، انسانی و زبانی ایجاد شد. از نظر این آژانس، زبان روسی پس از زبان های انگلیسی، چینی، هندی، اسپانیایی و عربی ششمین تعداد سخنگو را در جهان دارد.

بنابراین جای تعجب ندارد که روسیه از سیاست حمایت از روس تبارها و زبان روسی در خارج از کشور به عنوان ابزاری برای نشان دادن و حفظ وضعیت قدرت بزرگ خود متوسل شود. این یک استراتژی عادی است که از هر قدرتی سر می زند. سؤال این است که این سیاست به عنوان بخشی از اهداف ژئوپلیتیکی روسیه دنبال می شود یا بخشی از یک تلاش دموکراتیک و هنجاری است.

مسکو نسبت به پیش نویس قانون ارائه شده از سوی وزارت دادگستری ازبکستان واکنش تندی نشان داد. واکنش ها در ازبکستان نسبت به واکنش روسیه نیز شدید بود. برخی از مقامات این کشور، پیام مسکو را به عنوان دخالت در امور داخلی خود تفسیر کردند. بیانیه روسیه درست قبل از سفر آینده رئیس جمهور ازبکستان به مسکو صورت گرفت. بنابراین می توان آن را به عنوان بخشی از تلاش ها برای تحت فشار قرار دادن وی در مذاکراتی که قرار است در این سفر پیرامون آن ها بحث صورت گیرد، دانست.

بیانیه زاخارووا باعث کاهش جذابیت اتحادیه اقتصادی اوراسیا در ازبکستان نیز گردیده است. این پیام مسکو باعث شده تا برخی این وسال را مطرح کنند که آیا ازبکستان پس از این واکنش روسیه باید به این اتحادیه اقتصادی بپیوندد یا نه.

از منظری وسیع تر، این موضوع را بخشی از رقابت های زبانی که در حال حاضر در ازبکستان و به طور کلی در آسیای مرکزی در حال گسترش است می توان تحلیل کرد. علاوه بر زبان روسی، دو زبان انگلیسی و چینی نیز به طور فزاینده ای در حال گسترش در آسیای مرکزی است. چین با راه اندازی موسسات کنفوسیوس در سراسر منطقه به دنبال ترویج زبان چینی است. ایالات متحده و اتحادیه اروپا نیز مایل هستند تا آموزش زبان انگلیسی را ارتقا دهند. بنابراین زبان های جهانی رقیب را می توان جزئی از ژئوپلیتیک قدرت در منطقه دانست.

این ماجرا برای بسیاری از افراد به فرصتی تبدیل شده است تا بحث ضرورت ارتقای کیفیت آموزش زبان ازبکی در مدارس را باز دیگر مطرح کنند و ادعا کنند که زبان ازبکی به درستی تدریس نمی شود. ممکن است که در صورت ابلاغ و تصویب این قانون کیفیت تدریس در مدارس بهبود یابد. با این حال، این نمی تواند دلیلی برای زیر سؤال بردن اهمیت یک دستور رسمی باشد که پیش از انجام اسناد دولتی در ازبک را تعیین می کند. علاوه بر این ، انتقاد به کیفیت تدریس باعث عدم تمایل بسیاری از گویندگان روسی به یادگیری زبان دولتی - ازبکی - به مدت 30 سال از استقلال می شود. علاوه بر این، انتقادات به کیفیت تدریس زبان ازبکی باعث عدم تمایل بسیاری از روس تبارهای ساکن در ازبکستان به یادگیری این زبان با وجود 30 سال پس از استقلال شده است. لازم به ذکر است که جمعیت روس تبارها و روس زبان ها در ازبکستان حدود 11 میلیون نفر تخمین زده می شود.

سیاست های زبانی شاید در جمهوری های شوروی سابق نسبت به سایر نقاط جهان حساس تر باشند. در این راستا، تجربه و سیاست ازبکستان در این زمینه قابل توجه است. در حالی که مقررات برخی کشورها در فضای شوروی سابق یک وضعیت رسمی را به زبان روسی اختصاص می دهد، قانون اساسی ازبکستان زبان دولتی را فقط برای زبان ازبکی تعیین کرده است. با این حال، در طول سه دهه از استقلال از شوروی، زبان روسی آزادانه و گسترده در جامعه و نهادهای دولتی مورد استفاده قرار گرفته است. بر اساس پیش نویس قانون جدید نیز زبان روسی تنها در سطح دولتی باید کنار گذاشته شود؛ اما در سطح اجتماعی، جمعیت روس زبان بر اساس زبانی که برای برقراری ارتباط از آنها استفاده می کنند، مورد تبعیض واقع نخواهد شد.

کارشناسان سیاسی غالباً از اصطلاحاتی مانند "قدرت نرم" و "قدرت سخت" برای توصیف ابزارهای سیاسی در اختیار قدرت های بزرگ به منظور تبلیغ منافع خود و اعمال نفوذ بر سایر کشورها استفاده می کنند. با این وجود موقعیت هایی وجود دارد که از قدرت نرم برای اهداف سخت استفاده می شود و خط جدایی بین دو اصطلاح را محو می کند. در بیانیه زاخارووا در حالی که بر تاریخ و کیفیت روابط دو جانبه تاکید شده است، بیانیه وی نشان دهنده روح نئو امپریالیسم می باشد.

حمایت از آموزش زبان روسی و ترویج آن به عنوان یک زبان رسمی در جمهوری های پس از اتحاد جماهیر شوروی بخشی از سیاست خارجی مسکو است. محافظت از آموزش زبان ازبکی و تبدیل آن به یک زبان رسمی و دولتی، بدیهی است که بخشی از سیاست های داخلی تاشکند است. از این منظر، سیاست های زبانی تاشکند و مسکو در داخل ازبکستان با هم متضاد است. بنابراین، نظر زاخارووا در مورد پیشنهاد وزارت دادگستری ازبکستان را می توان نوعی از دخالت در امور داخلی ازبکستان توصیف کرد.

در نهایت باید دید که آیا دولت ازبکستان به دنبال تصویب و اجرای طرح پیشنهادی وزارت دادگستری خواهد رفت یا نه. اما اگر تصمیم به انجام این کار بگیرد، منعکس کننده ادامه آشفتگی ژئوپلیتیکی در منطقه آسیای مرکزی طی 30 سال اخیر است.

مجید اسماعیل زاده، کارشناس مسائل ترکیه و اوراسیا

1. https://russia-islworld.ru/en/temy/russian-mfa-commented-on-the-situation-of-the-russian-language-in-uzbekistan/

انتهای پیام/