گزارش| مرگ تدریجی تالاب گاوخونی با توزیع قطره چکانی آب / گوهری که در دل کویر ‌تشنه می‌ماند‌

به گزارش خبرگزاری تسنیم از اصفهان، تالاب گاوخونی از بزرگترین و مهمترین تالاب‌های ایران است و در طول تاریخ علاوه بر ایجاد فضای فرح بخش در شرق اصفهان، مامنی برای پرندگان مهاجر و جانوران آبی و منبع درآمد و آسایش ساکنان این منطقه بوده است.

در طول تاریخ نام «گاوخونی» و «زاینده‌‌رود» به موازات هم مطرح بوده است و طومار معروف شیخ‌بهایی و تقسیمات آب زاینده‌رود که از برجسته‌ترین نمونه‌های میراث فرهنگی این مرز و بوم است، نشان از اهمیت حیاتی این رودخانه از دید مردم در طول تاریخ دارد.

رودخانه زاینده‌رود به طول بیش از 380 کیلومتر بزرگترین رودخانه منطقه مرکزی ایران از کوه‌های زاگرس مرکزی به‌ویژه زردکوه بختیاری سرچشمه گرفته و در کویر مرکزی ایران به سمت شرق حدود 200 کیلومتر پیش می‌رود و در نهایت به تالاب بین‌المللی گاوخونی در شرق اصفهان می‌ریزد.

تالاب گاوخونی منطقه‌ای به وسعت 476 کیلومتر مربع در 167 کیلومتری جنوب شرق اصفهان در 30 کیلومتری شهرستان ورزنه و 140 کیلومتری اصفهان است که بخش بزرگی از آن در اصفهان و مابقی در یزد است که در سال 1354 در کنوانسیون رامسر به ثبت رسید و نام آن در فهرست تالاب‌های بین‌المللی قرار گرفت.

این تالاب در گذشته پناهگاهی برای پرندگان مهاجر و زیستگاه گونه‌های مختلف بود اما از سال 1378 کم آب شد و روند خشک شدن آن به‌صورت تدریجی اما مستمر ادامه داشت این تالاب بیش از یک دهه به جز یک مورد آن هم کوتاه مدت در سال 95، آب را به خود ندیده است.

در این میان با تمام غفلت‌ها، بی‌مهری‌ها، وعده‌ و وعید‌ها برای احیای تالاب گاوخونی و صدای خفته یکی از نخستین تالاب‌های کشور که به علت معادلات غلط و بی‌تدبیری‌ها، سال‌ها در انتظار رسیدن آب به بستر خشک خود لحظه شماری می‌کرد باز هم باید باران را تنها چتر نجات گاوخونی دانست.

در سال‌های اخیر همواره شاهد بازگشایی محدود و مقطعی جریان آب رودخانه زاینده‌رود بوده‌ایم. این بازگشایی مقطعی زمانی که سال گذشته با بارش‌های نسبتاً مطلوب بهاری و سیلاب در ورزنه همراه شد، لب تشنه تالاب بین‌المللی گاوخونی را پس از 15 سال اندکی تر کرد اما رسیدن این اندک آب به تالاب برای احیای آن کافی نبود.

این تالاب با وجود بارش‌های فراوان در اوایل سال گذشته همچنان خشک و بی‌آب بود و فقط 20 درصد تالاب گاوخونی آبگیری شد و همین میزان در حال فرو نشستن بوده و تا فعال شدن فاصله بسیاری داشت.

در این شرایط خبرها حاکی از بسته شدن مجدد آب زاینده‌رود در آخر خرداد سال 98 بود. در حالی که بسیاری از تالاب‌های کشور پس از بارش‌های سال آبی 97-98 احیا شده و محیط زیست آنها زنده شدند و همچنان تالاب بین‌المللی گاوخونی در انتظار توجه‌های بیشتر است.

براساس این گزارش از یازدهم مهر سال گذشته با توقف توزیع آب برای کشت تابستانه کشاورزان شرق اصفهان، بخشی از خروجی آب زاینده‌رود از سد رودشتین برای تالاب گاوخونی و محیط زیست رهاسازی شد و طبق تصمیم‌گیری‌ها قرار بود تا زمان رهاسازی آب برای کشت پاییزه کشاورزان غرب و شرق اصفهان، زاینده‌رود با هدف تامین بخشی از حقابه تالاب بین‌المللی گاوخونی جریان داشته باشد.

به گفته معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط ‌زیست استان اصفهان از 11 مهر تا 20 آبان سال 98 بالغ بر 11 میلیون و 400 هزار مترمکعب آب وارد تالاب بین‌المللی گاوخونی شد که 6.5 درصد نیاز آبی سالانه تالاب گاوخونی در این مدت تامین بوده است.

حسین اکبری درباره چگونگی تخصیص این حجم از آب به تالاب اینگونه توضیح داد که از 11 تا 30 مهر ماه حدود 5 میلیون و 200 هزار مترمکعب و از یکم تا 20 آبان ماه بالغ بر 6 میلیون مترمکعب آب وارد تالاب بین‌المللی گاوخونی شد که این میزان آب ورودی به گاوخونی معادل یک پانزدهم حجم نیاز آبی تالاب برآورد می‌شود.

در این میان پس از 39 روز، با اعلام معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای اصفهان دریچه‌های سد زاینده‌رود برای توزیع آب کشاورزی در شبکه‌های غرب و شرق استان اصفهان برای کشت پاییزه در 21 آبان ماه به مدت 20 روز بازگشایی شد.

به گفته حسن ساسانی طی بازگشایی دوباره آب رودخانه میزان حجم ذخیره سد زاینده‌رود 428 میلیون مترمکعب بوده که میزان حجم آب ورودی به این سد 13 و خروجی آن 24 مترمکعب بر ثانیه برآورده شده بود که مجموع میزان حجم توزیع آب برای کشت پاییزه کشاورزان 120 میلیون مترمکعب از سد زاینده‌رود بوده است.

براساس این گزارش با گذشت 23 روز از بازگشایی مجدد زاینده‌رود به‌منظور کشت پاییزه در 13 آذر 1398 خروجی سد زاینده‌رود به‌طور کامل بسته شد و به گفته معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای اصفهان، با پایان یافتن توزیع آب کشاورزی، آب جاری موجود در سد رودشتین به سمت تالاب گاوخونی روانه شده است.

حسن ساسانی پیرامون اینکه با پایان یافتن توزیع آب کشاورزی در شبکه‌های آبشار و رودشتین برای کشت پاییزه، آب جاری موجود در سد رودشتین به سمت تالاب گاوخونی هدایت شده است، اظهار داشت: با پایان تعهد تامین آب کشت پاییزه کشاورزان شرق و غرب استان اصفهان و کاهش خروجی حجم سد، آب موجود در بستر رودخانه به سمت تالاب گاوخونی در جریان خواهد بود.

به گفته معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط ‌زیست استان اصفهان پس از سالیان طولانی خشکی کامل تالاب و در بسیاری از مواقع رودخانه زاینده‌رود، سرانجام در اواسط مهر 1398 آب از سد رودشتین واقع در 85 کیلومتری تالاب به سمت ورزنه و ایستگاه شاخ کنار طی چهار نوبت به صورت چند روزه و موقت آب به سمت تالاب گاوخونی رهاسازی شد که در نیمه دوم سال گذشته در مجموع حدود 41 میلیون مترمکعب آب و پساب از بند شاخ کنار وارد تالاب گاوخونی شده که بخش اعظم این مقدار آب و بخشی کمتر آن پساب بوده است.

حسین اکبری درباره چگونگی تخصیص این حجم از آب به تالاب اینگونه توضیح داد در مدت یاد شده بیشترین حجم آب در ماه‌های مهر، آبان و آذر و همزمان با پایان فصل کشاورزی بوده و مجموعا حدود 26 میلیون مترمکعب و کمترین حجم در دی ماه، بهمن و اسفند و مجموعا حدود 15 میلیون مترمکعب آب به تالاب وارد شده است. در این مدت بالاترین دبی وارده به ایستگاه شاخ کنار در مجاورت تالاب 11 مترمکعب در ثانیه و پایین‌ترین دبی 600 لیتر در ثانیه ثبت شده است.

به گفته اکبری در بازه زمانی یاد شده طی زمان‌هایی که آب رهاسازی نشده بود نیز به صورت متغیر حدود 600 لیتر تا 2 مترمکعب در ثانیه مخلوطی از پساب زهکش‌های کشاورزی و آب وارد گاوخونی شد.

به گفته کارشناسان محیط زیستی متاسفانه طی 15 سال اخیر به غیر از سال 1398 که حدود یک پنجم حقابه تالاب تامین شد، آبی به پهنه گاوخونی نرفت و خشکی تالاب در سالیان طولانی بر مسیر مهاجرت پرندگان تاثیر گذاشت.

براساس این گزارش در نخستین مرحله رهاسازی آب به منظور تأمین حقابه کشت کشاورزان شرق و غرب 30 بهمن سال 1398 خروجی سد زاینده‌رود افزایش یافته بود و سپس در 21 اسفند ماه خروجی آب از سد زاینده‌رود به صورت پلکانی کاهش یافت و مقرر شد از 15 فروردین تا نیمه خرداد سال جاری برای تکمیل دوره آبیاری کشت پاییزه آب رهاسازی شود.

بنابراین پس از ماه‌ها بارندگی و بارش‌های مطلوب که چتر نجات زاینده‌رود و اراضی کشاورزی بوده امروز ذخیره سد زاینده‌رود 615 میلیون مترمکعب، ورودی به سد 92 مترمکعب و خروجی آن 110 متر مکعب بر ثانیه رسیده که با پایان توزیع آب کشاورزی از شامگاه 12 خرداد خروجی سد زاینده رود کاهش می‌یابد و آب به سمت گاوخونی رهاسازی خواهد شد.

هدایت آب جاری زایند‌ه‌رود از 15 خرداد به سمت تالاب‌ گاوخونی

به گفته معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای اصفهان از ابتدای سال آبی مهر ماه تاکنون در ایستگاه چلگرد یک‌هزار و 170 میلیمتر بارش ثبت شده در حالی که در مدت مشابه سال گذشته 2 هزار و 124 میلیمتر بوده است؛ همچنین میانگین بارشی حوضه آبریز در مقایسه با بلندمدت در همین بازه زمانی یک‌هزار و 351 میلیمتر بوده، از این رو سال‌جاری نسبت به سال گذشته 45 درصد و در مقایسه با متوسط بلند مدت 13 درصد کاهش بارندگی داریم.

حسن ساسانی پیرامون اینکه مقرر شده بود توزیع آب زاینده‌رود برای کشاورزی 12 تا 15 خرداد امسال به اتمام برسد، گفت: خروجی سد زاینده‌رود از شامگاه 12 خرداد کاهش می‌یابد و توزیع آب کشاورزی به پایان می‌رسد.

وی با بیان اینکه براساس برنامه منابع و مصارف، حقابه زیست محیطی رودخانه و تالاب گاوخونی از 15 خرداد تامین خواهد شد، اظهار داشت: با پایان تعهد تامین آب کشت بهاره کشاورزان شرق و غرب استان اصفهان و کاهش خروجی حجم سد، آب موجود در بستر رودخانه به سمت تالاب گاوخونی در جریان خواهد بود.

معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای اصفهان درباره اینکه تامین حقابه زیست محیطی و نگرانی از تالاب گاوخونی یکی از مهمترین دغدغه‌های شرکت آب منطقه‌ای استان است، افزود: امروز ذخیره سد زاینده‌رود 615 میلیون مترمکعب، ورودی به سد 92 مترمکعب و خروجی آن به 110 مترمکعب بر ثانیه است.

وی پیرامون اینکه برای ادامه بازگشایی زاینده‌رود در آینده هنوز تصمیمی اتخاذ نشده است، بیان کرد: صرفه‌جویی در تمام حوزه‌های شرب، صنعت و کشاورزی برای جلوگیری از مشکل کمبود آب ضروری است.

ساسانی با اشاره به اینکه معمولا وضعیت مخزن سد زاینده‌رود پیوسته پایش می‌شود تا برای آب شرب مردم از نظر بهداشتی مشکلی ایجاد نشود، افزود: امیدوار هستیم با صرفه‌جویی در مصرف آب توسط همشهریان تابستان امسال با مشکل کمبود آب روبه‌رو نشویم.

به گزارش تسنیم، متأسفانه با هربار باز و بسته شدن آب زاینده‌رود تالاب گاوخونی مقدار زیادی از خصوصیات خودش را از دست داده است، این تالاب استراحت‌گاهی برای پرندگان مهاجر از شمال ایران و نواحی سیبری بود تا پس از گذراندن فصل سرما در آنجا به ‌سمت محل زندگی خود بروند اما دیگر زیست‌بوم آن‌ها از بین رفته بود.»

از طرف دیگر، این را نباید از نظر دور داشت که به اعتقاد کارشناسان خشک شدن این تالاب می‌تواند آن را به یکی از بسترهای خطرناک تولید گرد و غبارهای سمی و نمکی در شعاع 500 کیلومتری خود در مرکز ایران تبدیل کند.

به باور کارشناسان محیط زیستی خشکی این تالاب نه تنها بر تنوع زیستی گیاهی و جانوری به‌ویژه پرندگان مهاجر به‌طور جدی اثرگذار است، بلکه حیات بسیاری از دوزیستان این زیست بوم را نیز تهدید می‌کند و خشک شدن این تالاب می‌تواند آن را به یکی از بسترهای خطرناک تولید گرد و غبارهای سمی و نمکی در شعاع 500 کیلومتری خود در مرکز ایران تبدیل کند.

از دیگر سوی کاهش تبعات تغییرات آب و هوایی، تصفیه پساب‌های جاری شده در زاینده‌رود، پرکردن سفره‌های آب زیرزمینی، جلوگیری از سیلاب، گردشگری و مباحث فرهنگی، تثبیت شن‌های روان و گنجینه متنوع زیستی و ژنتیکی از جمله ارزش‌ها و کارکردهای تالاب گاوخونی است اما در دهه‌های گذشته توجه به مسائل زیست محیطی اولویت کمتری در اجرای طرح‌ها و تصمیم‌ها داشته است.

خطر اکوسیستم منطقه با خشکی تالاب گاوخونی

عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان گفت: خشکی تالاب گاوخونی اکوسیستم منطقه را در معرض خطر قرار می‌دهد و احیای تالاب در گرو احیای کشاورزی منطقه است.

مهدی بصیری با اشاره به وضعیت تالاب گاوخونی و اهمیت احیای آن اظهار داشت: معتقدم احیای تالاب در گرو احیای کشاورزی منطقه است و این دو  مسئله از هم جدا نبوده و این‌گونه نیست که خشکی تالاب برای اکوسیستم مشکلی نداشته باشد.

وی ادامه داد: این مسئله مشکل فرسایش، کاهش جمعیت‌های پرندگان و حیوانات شکاری و تمام موجوداتی که از این تالاب استفاده می‌کردند را در پی دارد و به صورت کلی اکوسیستم منطقه را در معرض خطر قرار می‌دهد.

عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان با بیان اینکه تالاب محل توقف پرندگان مهاجر از مناطق سرد به گرم و از مناطق گرم به سرد و محل لانه‌گزینی پرندگانی است، افزود: زمانی که مهاجرت متوقف شود، نسل پرندگانی که در زمستان به تالاب می‌آمدند، در معرض انقراض قرار خواهد گرفت و دیگر قادر به ادامه دادن مهاجرت نبوده و بعد از مدتی نیز فراموش می‌شوند.

وی اضافه کرد: جوجه‌های پرندگان مهاجر نیز باید مهاجرت را یاد گرفته و به دنبال مادرشان بروند اما زمانی که مادر نتواند مهاجرت داشته باشد، جوجه او نیز از مادر مهاجرت را یاد نمی‌گیرد و به‌دلیل اینکه در منطقه صرفا سرد یا گرم و محیط نامناسب قرار گرفته و از بین می‌روند.

احیای تالاب بین‎المللی گاوخونی در گرو احیای کشاورزی اصفهان

بصیری احیای تالاب را در گرو احیای کشاورزی دانست و اظهار داشت: از گذشته همواره در مسیر رودخانه کشاورزی بوده و به‌ندرت مستقیم در تالاب گاوخونی آب رفته است و آب کشاورزی‌های اطراف، سبب پرآبی تالاب می‌شده است.

وی بیان کرد: نمی‌توان احیای تالاب را با تعطیلی کشاورزی به‌دست آورد و خطر ریزگردهای ناشی از خشکسالی که بر اثر فرسایش بادی از سطح تالاب و اراضی کشاورزی بلند می‌شود و به شهرهای اطراف و حتی اصفهان و تهران نادیده گرفت.

عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان با بیان اینکه زمین تالاب با وجود خشکسالی‌های چند سال اخیر هنوز رطوبت دارد، افزود: زمانی زیادی برای از بین رفتن رطوبت در تالاب نیاز بوده اما زمین‌های کشاورزی زود خشک شده که این خشکی تالاب و زمین‌های کشاورزی برای محیط زیست تهران و اصفهان خطرناک است.

به گزارش تسنیم، در حالی که نیاز سالانه تالاب گاوخونی 176 میلیون مترمکعب آب است، در 6 ماهه دوم سال 98 نزدیک به 41 میلیون مترمکعب آب به تالاب وارد شده است و این یعنی 23 درصد نیاز سالانه تالاب و تا سیرابی کامل و مهاجرت مجدد دسته‌های پرندگان فاصله زیادی است و به باور کارشناسان محیط زیستی خشکی این تالاب نه تنها بر تنوع زیستی گیاهی و جانوری به‌ویژه پرندگان مهاجر به‌طور جدی اثرگذار است، بلکه حیات بسیاری از دوزیستان این زیست بوم را نیز تهدید می‌کند.

خشک شدن این تالاب می‌تواند آن را به یکی از بسترهای خطرناک تولید گرد و غبارهای سمی و نمکی در شعاع 500 کیلومتری خود در مرکز ایران تبدیل کند. بنابراین احیای قطره‌چکانی تالاب گاوخونی از بزرگترین تالاب‌های کشورمان طی سالیان متوالی فقط از مرگ تدریجی گوهری در دل کویر خبر می‌دهد.

انتهای پیام/‌171/ش