«معجزه آبخیزداری» | عضو فرهنگستان علوم عوامل تشدید سیلاب‌ها در سال‌های اخیر را بررسی کرد
دکتر مهدی زارع با انتقاد از نحوۀ دست‌اندازی به حریم رودها طی سالیان اخیر گفت: در سیل لرستان هفتاد و پنج پل تاریخی همه سالم باقی ماندهاند؛ چون هم از نظر موقعیت و انتخاب محل احداث و هم از نظر نحوۀ ساخت، پلهای تاریخی لرستان حساب‌شده ساخته شدهاند.
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، پدیدۀ سیل از جمله چالش‌ها و بلاهای طبیعی در کشور است که در سال‌های اخیر خسارات جانی و مالی بسیار زیادی را به‌دنبال داشته است؛ به‌طوری‌که به‌گفتۀ مسئولان خسارات مالی ناشی از سیل سال گذشته بیش از 35 هزار میلیارد تومان برآورد شده است. دربارۀ علت و عوامل سیل 98 و سال جاری گفتگویی با دکتر مهدی زارع، عضو هیئت علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله و مهندسی زلزله و عضو وابستۀ گروه علوم پایۀ فرهنگستان علوم انجام دادیم. به‌اعتقاد زارع، مهمترین علت وقوع سیل‌های سال گذشتۀ کشور، تشدید استفاده از زمین‌های سیل‌خیز و ایجاد ابنیه و تأسیسات مختلف مثل پارک، منازل و غیره در مجاورت رودخانه‌ها بوده است.
اهم مطالبی که دکتر زارع در این گفتگو بدان اشاره کرد، از این قرار است:
- از عوامل مهم سیل‌های ایران عدم نفوذپذیری زمین است به‌طوری‌که بیش از 90درصد بارندگی به‌صورت رواناب و سیل جاری می‌شود.
- از جمله عوامل سیل 98، ایجاد تأسیسات مختلف مثل پارک، ساخت منازل و کشاورزی در مجاورت رودخانه‌ها بوده است.
- خسارات سیل به‌علت افزایش، تکرّر یا بزرگی طغیان‌ها نبوده، بلکه به‌دلیل تشدید استفاده از اراضی دشت‌های سیلابی و افزایش استفاده از اراضی سیل‌گیر مجاور رودخانه‌هاست.
- علاوه بر سیل، زمین‌لغزش از پدیده‌هایی است که بر اثر بارش‌های سنگین واقع می‌شود و متأسفانه برای جلوگیری از آن قانونی وجود ندارد.
- پدیدۀ زمین‌لغزش در حدود 40 هزار کیلومتر راه روستایی ایران را تخریب یا به آنها آسیب جدی وارد کرده است.
- باید با مرور درس‌های سیلاب‌های 98، تیم‌های مدیریت بحران آمادۀ به‌کارگیری برنامۀ عملیاتی جهت مقابله با سیل باشند.
در اینجا نظر مخاطبان را به گفتگوی تفصیلی با مهدی زارع جلب می‌نماییم.
تسنیم: آقای دکتر زارع، سال گذشته و امسال شاهد سیل‌های مخرب و سهمگینی در کشور بودیم؛ به‌نظر جنابعالی علت و عوامل این سیل‌ها چیست؟
زارع: داده‌های علمی و عددی نشان می‌دهد سیل 1398 بزرگترین اتفاق رخ‌داده در 70 سال اخیر بوده است؛ به‌طوری‌که از 25 اسفند 97 تا 24 اردیبهشت 98، 315 میلی‌متر باران در کشور باریده است که حدود 1.5برابر متوسط 50سالۀ منتهی به سال آبی 98ــ97 است. حجم زیادی از آن به‌صورت رواناب جاری و به سیل منجر شد. یکی از عوامل این سیل‌ها عدم نفوذپذیری زمین است؛ توضیح آن‌که با خشکسالی‌های اخیر و تشکیل خاک متراکم خشک در جلگه‌ها و دشت‌ها به‌ویژه در دشت‌های گرگان و خوزستان، توان نفوذپذیری خاک کاهش یافته و مقدار آبی که زمین می‌تواند به خود جذب کند تا از وقوع سیل جلوگیری کند بسیار محدود شده است، به‌طوری‌که شاید کمتر از 5درصد از بارش‌های سنگین فرصت جذب و نفوذ داشته باشند و بیش از 90 درصد به‌عنوان رواناب جاری به سیل تبدیل شدهاند؛ یعنی در مدت این 60 روز حدود 450 میلیارد مترمکعب آب در کشور به‌صورت رواناب و سیل به‌راه افتاده و در جاهای مختلف سیل، آبگیر و دریاچه ایجاد کرده است.
مسئلۀ دیگر در وقوع سیل از بین رفتن جنگل‌ها و مراتع است که موجب کاهش توان نفوذپذیری خاک شده است. عامل دیگر توسعۀ نامناسب شهرها و روستاهاست که با سرعتی فراتر از توان و تراز اکولوژیکی در بیشتر مناطق ایران صورت گرفته است. این نحوۀ شهرسازی با نفوذناپذیر کردن زمین، نابود کردن سفره‌های آب زیرزمینی با حفر بیش از 16هزار حلقۀ چاه عمیق غیرقانونی و احداث بی‌رویۀ سدها موجب بروز و تشدید خسارت‌های ناشی از سیل شده است.یکی از عوامل وقوع سیل عدم مدیریت صحیح رودخانه‌هاست و عدم رعایت حریم رودخانه‌ها مسائل و مشکلات فراوانی را موجب شده است.
تسنیم: به عدم مدیریت صحیح رودخانه‌ها اشاره کردید، چنانچه بخواهیم به‌صورت استان به استان این مسئله را بررسی کنیم عدم مراعات این مسئله در وقوع سیل گلستان چه تأثیری داشته است؟
زارع: پهنۀ سیلاب فروردین 98 در استان گلستان از گنبدکاووس تا آق‌قلا و گمیشان بود که 27 اسفند 97 آغاز شد. ابتدا یک پهنۀ بزرگ در آق‌قلا و گمیشان را آب گرفت که طبق اطلاعات سازمان فضایی ایران، ابعاد آن حدود 16 کیلومتر در 18 کیلومتر بود. تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد یکی از عوامل سیل گلستان این بود که مردم زمین‌های پایین‌دست سد وشمگیر را دستکاری کرده و در آن ساختمان و تأسیسات ساخته‌اند، یعنی در بخش‌هایی، مسیر رودخانه را شخم زده و کشاورزی کرده بودند.
در تمام سدهای ایران، تقریباً بدون استثنا، می‌توان این را مشاهده کرد که وقتی سدی احداث می‌شود، در بالادست سد یک سری روستا زیر آب می‌روند و مردم پایین‌دست سد، خوشبخت می‌شوند؛ یعنی چون سد در بالادست آب را تنظیم کرده است و آب کنترل می‌شود و ساکنین روستاها هرچه بیشتر به رودخانه نزدیک می‌شوند و از این آب تنظیم‌شده بهره‌برداری می‌کنند. این مسئله به‌تدریج موجب گرفتاری بزرگی می‌شود و در صورت مماشات با کسانی که به‌سمت حریم و بستر رودخانه نزدیک شدهاند، باعث می‌شود که در بستر رودخانه کشاورزی هم بکنند، چون خاک آن خیلی حاصلخیز است. این امر در زمان بارندگی منجر به ایجاد مشکل سیل می‌شود؛ مثلاً در آق‌قلا سیل واقعاً وضعیت بدی ایجاد کرد؛ به این معنا که زندگی مردم را به هم ریخت و با توجه به این که سیل تمام شهر را دربرگرفت و به‌ویژه بخش شرقی شهر کاملا آبگرفتگی ایجاد شد، خانه‌ها پر از آب و گل و لجن و... شد.
از جمله تأسیسات دیگری که در مسیر سیل ساخته شده و در سیل گلستان خیلی مؤثر بود،ساختن پارکدر داخل رودخانۀ چهل‌چای که یکی از سرشاخه‌های گرگان‌رود است، بود. یکی از دلایل سیلابی شدن گرگان‌رود همین پارک بوده است. البته در همه‌جای ایران این را می‌بینیم و گرفتاری وسیعی در کل کشور برای شهرها ایجاد کرده است. متأسفانه به‌صورت متعدد پارک و محل‌های تفریحی وسط رودخانه‌ها ایجاد می‌شود و این مسئله به‌عنوان هنر شهرداران در توسعۀ گردشگری شهر تلقی می‌شود، نه به‌عنوان پدیده‌ای خطرزا.
اما پدیده‌ای که مرتبط با بارندگی سنگین شمال کشور و استان‌های شمالی کشور بود، ولی متأسفانه اصلاً دیده نشد، و خبرگزاری‌ها و رسانه‌ها به‌سراغ آن نرفتند و هیچ مقرراتی برای اعمال قانون در مورد آن نیز موجود نیست، پدیدۀ زمین‌لغزش بود.
تسنیم: خسارات ناشی از زمین‌لغزش چه بوده است؟
زارع: پدیدۀ زمین‌لغزش حدود 40هزار کیلومتر راه روستایی ایران را یا تخریب کرده یا به آنها آسیب جدی وارد ساخته است، همچنین زمین‌لغزش در استان‌های شمالی به‌خصوص گلستان خسارت جانی نیز به‌دنبال داشته است؛ برای نمونه بر اثر زمین‌لغزش در روستاهای مینودشت گلستان متأسفانه یک دختربچه کشته شد و چندین روستا از جمله روستای صفی‌آباد و روستای قلعه‌قافه بالا تقریباً همۀ مردم خانه‌هایشان را از دست دادند، این اتفاق چطور افتاد؟ به این ترتیب که بارش سنگین موجب لغزش شده بود و این لغزش ظرف مدت 20 روزی که بازدید انجام شد، به‌طور عجیبی هر موقعیتی را که با GPS اندازه‌گیری شده بود، حدود 10 متر تا 12 متر افقی و حدود 4 متر تا 6 متر قائم جابه‌جا کرده بود. در این زمین‌لغزش‌ها از خانه‌های قدیمی و کاهگلی گرفته تا خانه‌های جدید همه از بین رفت. نکتۀ دیگر دربارۀ زمین‌لغزش مسئلۀ خط لولۀ گاز است که زمین لغزش می‌تواند آسیب جدی بدان وارد کند.
البته گرچه این مسائل مربوط به آسیب سیل نیست ولی بر اثر بارندگی شدید ایجاد شده است، یعنی اگرچه مرتبط با سیل نیست ولی زندگی مردم را مختل و خیلی چیزها را خراب کرده است. این سرعت لغزش واقعاً حیرت‌انگیز بوده است. برخی کارشناسان معتقدند که به‌جای «آسیب‌های سیلاب»، باید «آسیب‌های بارندگیهای سنگین» یعنی اتفاقات مرتبط با بارندگیهای سنگین و شدید را به‌کار برد؛ چون آبگرفتگی و سیل تنها یکی از تبعات بارندگی سنگین است. اما متأسفانه معمولاً رسانه‌ها فقط به این توجه می‌کنند که جایی دچار آبگرفتگی شده است و آنجا را به‌عنوان ناحیه سیل‌زده تلقی و از آنجا گزارش تهیه می‌کنند.
تسنیم: برای مقابله با پدیده زمین‌لغزش چه راهکاری را پیشنهاد می‌کنید؟
زارع: از مهمترین راهکارها عدم دخالت بی‌جای انسان در دامنه‌هاست که موجب کم شدن ریسک زمین‌لغزش می‌شود. راهکار مهم دیگر انجام عملیات آبخیزداری است. آبخیزداری می‌تواند به استحکام و مقاوم‌سازی دامنه‌ها کمک کند. آبخیزداری موجب می‌شود تا دلایل انسانی برای به هم زدن وضعیت پایداری دامنه‌ها کم شود.
زمین‌لغزش‌های بزرگ (Gigantic Landslide) معمولاً با پدیده‌های زمین‌ساختی مثل زلزله‌های محل روی گسل‌های اصلی مرتبطند و در بسیاری موارد زمین‌لرزه به‌عنوان محرّک آنها عمل می‌کند. آبخیزداری می‌تواند کمک کند آب به محیطی که از قبل در آن زمین‌لغزش بزرگی وجود دارد هدایت نشود، بدین ترتیب آبخیزداری موجب ایزوله شدن لغزش شده و ریسک جابه‌جایی زمین‌لغزش‌های بزرگ را کمتر می‌کند، مثلاً در البرز مرکزی، همین لغزش‌های بزرگ اگر دچار تحریک جدید شوند، وضعیت سطحی زمین به هم خواهد ریخت، که با جابه‌جایی بزرگ سطحی چنانچه لغزش در محدودۀ شهری یا روستایی قرار داشته باشند، خانه‌های مردم دچار تخریب جدی می‌شود.
تسنیم: عدم رعایت حریم رودخانه در سیل لرستان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
زارع: در استان لرستان آن چیزی که به‌نظر بنده در وقوع سیل حائز اهمیت است موقعیت پلهای این استان است. عدم رعایت مسائل فنی پل‌ها نقش مهمی در تشدید خسارات سیل در استان لرستان داشته‌اند و این در حالی است که لرستان استانی است که بیشترین پلهای تاریخی فلات ایران را دارد و در سیل لرستان، هفتاد و پنج پل تاریخی همه سالم باقی ماندهاند؛ چون هم از نظر موقعیت و انتخاب محل احداث و هم از نظر نحوۀ ساخت، پلهای تاریخی لرستان حساب‌شده ساخته شدهاند.
برای نمونه اگر به موقعیت پایه‌های پلدختر و شیوۀ ساخت آنها که 2000 سال پیش ساخته شده، توجه کنید مشاهده خواهید کرد که عرشۀ پل را در ارتفاع حدود 10متری بلندتر از تراز بیشینه معمول رودخانه قرار داده‌اند و رودخانۀ کشکان که زیر آن جریان دارد از فاصلۀ زیادی از عرشۀ پل جاری بوده است، یعنی ارتفاع عرشه پل به‌اندازه‌ای است که که حتی سیل 1398 را هم تحمل کرده و آب به قسمت بالای پل نرسیده و آسیبی به این پل‌ها در سیل سال گذشته وارد نشده است.
ولی حدود پنجاه پلی که در بیست سال گذشته ساخته شدهاند، یا همه یک‌باره از بین رفتند یا خسارت سنگین دیدند. در بازدیدی که از مناطق سیل‌زده لرستان داشتیم، در زمان بازدید و حین عبور مشاهده می‌کردیم که وسط جاده تخریب شده بود، رانندگان نمی‌توانستند ماشین‌ها را کنترل کنند و بعضاً سقوط می‌کردند، بنابراین به‌نظر می‌رسد نسبت به 2000 سال پیش از نظر کیفیت عقبگرد کرده‌ایم! مسلماً اگر این پل‌ها به‌صورت اصولی و فنی ساخته شده بود در کاهش خسارات ناشی از سیل نقش مهمی داشت.
از همین پرونده بیشتر بخوانید
تسنیم: یکی از سیل‌های مخرّب سال گذشته که احتمال وقوع دوبارۀ آن نیز هست سیل استان خوزستان است، لطفاً ارزیابی خود را از نقش عدم مدیریت صحیح رودخانه در وقوع سیل خوزستان بفرمایید.
زارع:در سیل فروردین 98 خوزستان، عامل و مشکل اصلی آبگرفتگی شهرها، تنظیم آب سدها بود. وقتی که دریچۀ سدها را 9 فروردین باز کردند، یک پهنۀ وسیع شامل دشت آزادگان، هورالعظیم و تالاب شادگان را آب فرا گرفت و این موجب شد که منطقۀ وسیعی دچار مشکل شود، علاوه بر این، جزایر ماسه‌ای وسط رودخانۀ کارون وجود دارد که این جزایر ماسه‌ای می‌توانند در موقع سیل موجب مشکلاتی شوند؛ مخصوصاً که آنجا رویشگاه درختچه‌هایی است که آنها هم مزاحمند؛ یعنی سامان ندادن رودخانه و لایروبی نکردن رودخانه و علاوه بر آن احداث هتل و رستوران و مناطق گردشگری روی همین جزایر وسط رودخانۀ کارون، عوامل مخاطره‌آمیز در مواقع بروز سیل هستند.
در سیل سال گذشتۀ خوزستان، در جاهای مختلف مخصوصاً در جنوب جادۀ اهواز به خرمشهر آبگرفتگی مسیل ایجاد شد و در سوسنگرد هم در منطقۀ رفیعه که مرز ایران و عراق است، کاملاً پر آب بود. تراز آب حدود 4 متر پشت خاکریزهای دشت آزادگان بود. جاده را برداشتند تا این آب وارد هورالعظیم شود و بعداً دوباره جاده را ساختند. یادمان باشد که در فروردین 98، بعد از بازکردن اجباری دریچه سدهای کارون، کرخه و دز، دشت سیلابی سه رودخانۀ کرخه، کارون و دز در شمال اهواز عملاً به هم پیوست و دریاچه‌ای وسیع از جنوب شوش تا شمال اهواز و سوسنگرد در دشت آزادگان ایجاد شد.
یک نکته در مورد رودخانۀ کارون این بود که مسیل قدیمی رودخانه در کوت‌عبداللّه که خشک بود، به‌هنگام سیل پرآب شد. شهرداری شهرستان کارون کف این مسیل را بتن کرده بود، چرا؟ با این فرض که "حالا که این رودخانه خشک است، برای ساماندهی و زیباسازی باید بتن‌ریزی کنیم."، این بتن کردن باعث عدم نفوذ آب و بروز مشکلات سیل می‌شود. اگرچه خوشبختانه در اینجا مشکلات شدیدی اتفاق نیفتاد ولی مشکلات در حد سرریز شدن آب و آبگرفتگی شهرستان کارون ایجاد شد.
تسنیم: با توجه به این مسائلی که اشاره کردید به‌نظر جنابعالی در مجموع علت اصلی سیل در ایران و ایراد خسارات فراوان چه‌چیزی بوده است؟
زارع: به‌نظر بنده علت افزایش خسارات سیلاب در ایران، افزایش، تکرّر یا بزرگی طغیان‌ها نبوده، بلکه عدم رعایت حریم مسیل‌ها و تشدید استفاده از اراضی دشت‌های سیلابی و افزایش استفاده از اراضی سیل‌گیر مجاور رودخانه‌هاست. طبق برآوردها، به‌ازای هر 6 دلاری که دولت فدرال در آمریکا صرف طرح‌های کنترل سیلاب و سرمایه‌گذاری در این باره کرده است، مبلغی معادل 5 دلار توسط مردم و بخش خصوصی صرف ساخت‌وساز در دشت سیلابی شده و می‌شود! به‌عبارت دیگر هرچه دولت در طرح‌های کنترل سیلاب با روش‌های مهندسی هزینه می‌کند، امکان ساخت‌وساز گسترده‌تر در حریم سیلابی برای مردم فراهم‌تر می‌شود و مردم همان مقدار در این زمین‌ها ساخت‌وساز می‌کنند، که عملاً ریسک سیلاب را باز بالا می‌برد، بدین ترتیب، رشد و توسعۀ شهرها غالباً بدون توجه به خطر سیل‌گیری صورت گرفته و می‌گیرد و این امر مختص ایران و ایالات متحده نیست.
تسنیم: چه راهکاری را برای حل این مشکل پیشنهاد می‌کنید؟
زارع: مطالعات سازمان ملل در دهۀ اول قرن 21 در منطقۀ آسیا و اقیانوسیه منجر به این توصیه اساسی شده که برای هر شهر باید یک طرح جامع کنترل آب و مهار خسارات سیلاب تهیه و تنظیم شود. طرح مذکور حتی‌الامکان باید در طرح جامع توسعۀ منابع آب سراسر حوزۀ رودخانه‌ای ادغام شود، منظور رودخانه‌ای است که شهر مورد نظر داخل دشت سیلابی آن واقع است، مانند موقعیت شهر اهواز و رودخانۀ کارون. همچنین توصیه شده است که حتی‌الامکان یک سازمان واحد، مسئول برنامه‌ریزی و اجرای این‌گونه طرح‌های جامع شود.
تسنیم: سؤالی که در اینجا مطرح است آن که؛ با توجه به اهمیت موضوع و احتمال وقوع سیل در مناطق مجاور رودخانه‌ها چرا این اراضی مورد استفاده واقع می‌شود؟
زارع: استفاده از اراضی سیل‌گیر مجاور رودخانه‌ها ناشی از علل و عوامل مختلفی است، از جمله این عوامل بی‌توجهی به اینکه اراضی مذکور در معرض خطر سیل قرار دارند یا اینکه خریداران مستحدثات از سیل‌گیری ملکشان آگاهی کافی ندارند و فروشندگان نیز خریداران را از این موضوع مطلع نمی‌کنند. از دیگر عوامل تشدید استفاده از اراضی سیل‌گیر، تمایل و گرایش عمومی مردم به زیستن و کار کردن در اراضی پست و مسطح است که معمولاً این‌گونه اراضی در قیاس با اراضی نسبتاً مرتفع و کوهپایه‌ای، به‌دلیل حاصلخیز بودن از ارزش بالایی برخوردار است. البته در این باره نباید از بی‌توجهی مدیریت شهری در توسعۀ محلات بدون توجه به سیل‌گیر بودن اراضی اشاره‌ای نشود و این چیزی است که در شهر اهواز رخ داده و عملاً بسیاری از محلات جدید شهر فاقد سامانۀ دفع فاضلاب و آبهای سطحی است.
تسنیم: آیا به‌نظر جنابعالی احتمال وقوع سیلاب‌های سنگین در کشور وجود دارد؟ تحلیل شما در این باره چیست؟
زارع: برای تحلیل بهتر سیل باید به میزان تجمعی بارندگی در کشور از ابتدای سال آبی 99ــ98 و کیفیت و کمیت بارش‌ها توجه کنیم. از اول مهر 98 تا 12 فروردین 99، بر اساس گزارش وزارت نیرو در حوزه‌های آبریز اصلی به این ترتیب بوده است: 307 میلی‌متر در حوزۀ آبریز دریای خزر، 187 میلی‌متر درقره‌قوم، 393 میلی‌متر در خلیج فارس و دریای عمان، 246 میلی‌متر در دریاچۀ ارومیه، 166 میلی‌متر در فلات مرکزی و 116 میلی‌متر در مرز شرق.
این میزان بارندگی شدید ولی بسیار پراکنده، دیر به دیر و متمرکز در نقاطی خاص بوده، و در نتیجه منجر به سیلاب‌های ناگهانی و ناحیه‌ای متعددی شده و می‌شود، ضمناً این حجم از بارندگی حدود 13درصد کاهش نسبت به مدت زمان مشابه در سال آبی قبل (98ــ97) نشان می‌دهد، ولی نسبت به میانگین 11 سال گذشته 36 درصد و میانگین 51 سال گذشته 25 درصد افزایش نشان می‌دهد. با توجه به اینکه کشور در دو دهۀ اخیر با خشکسالی مواجه بوده، خاک‌ها همچنان نفوذپذیری بسیار کمی دارند و از این رو پراکندگی بارندگی‌ها می‌تواند به وقوع سیلاب در بارش‌های بعدی منجر شود و از این رو باید برای مقابله با سیلاب‌های احتمالی آماده بود و با توجه به آماری که بیان شد احتمال وقوع سیل در کشور وجود دارد.
تسنیم: چه راهکاری برای مقابله با وقوع سیلاب احتمالی پیشنهاد می‌کنید؟
زارع: مهمترین راهکار تیم‌های مدیریت بحران سیلاب است که در گام اول باید اقدامات پیشگیرانه انجام شود. تیم‌های مدیریت بحران با مرور درس‌های سیلاب‌های 98، اکنون باید آمادۀ به‌کارگیری برنامۀ عملیاتی بحران سیلاب باشند.
کل مطالب پروندۀ «معجزۀ آبخیزداری» اینجا در دسترس شماست
انتهای پیام/+
