گزارش تاریخی|حسین فاطمی؛ مبارزِ جوان یا جوانی در مبارزه

گروه تاریخ انقلاب خبرگزاری تسنیم- خیابان فاطمی در تهران یادآور دکتر سیدحسین فاطمی است که 65 سال پیش به اتهام برهم زدن اساس حکومت توسط رژیم پهلوی اعدام شد.

در خصوص دکتر فاطمی گزاره‌های متعدد و گاهاً متناقضی وجود دارد. او یک روحانی‌زاده بود؛ اما ارتباط خوبی با گروه‌های اسلام‌گرا نداشت. او ضداستعمار انگلیس بود؛ اما مانند دیگر اعضای جبهه ملی غربگرا هم بود. همچنین او ضدکمونیست بود؛ اما توسط اعضای حزب توده در خانه یک توده‌ای پناه داده شد.

عبارت‌های فوق این سوال را در ذهن‌ها شکل می‌دهد که آیا فاطمی یک آرمان‌گرای واقعی بود یا اینکه دچار رادیکالیسم جوانی شده بود و به همین دلیل به جوخه اعدام سپرده شد.

** ازروزنامه‌نگاریتاوزارتخارجه

حسین فاطمی پس از گذراندن دوره ابتدایی به اصفهان رفت و علاوه بر ادامه تحصیل، در روزنامه چاپ اصفهان مشغول به کار شد. او با روزنامه ستاره در تهران هم همکاری کرد.

اولین بار پس از سال 1320 و به دلیل مخالفت با پیمان سه‌جانبه ایران، شوروی و انگلیس در اصفهان بازداشت شد. او پس از آزادی در سال 1323 راهی اروپا شد تا تحصیلات خود را در فرانسه ادامه دهد. فاطمی پس از اخذ دکترای حقوق به ایران بازگشت.

با بازگشت به ایران با کمک برادرش روزنامه «باختر امروز» را راه‌اندازی کرد. این روزنامه در مدت زمان کوتاهی به یکی از برترین روزنامه‌های ایران تبدیل شد؛ البته چند باری هم توقیف شد. برخی معتقدند که هیچ روزنامه‌ای به اندازه «باختر امروز» به سلطنت محمدرضا شاه پهلوی حمله نکرده است.

در نخستین روز آبان ماه سال 1328 فاطمی به حلقه متحصنین در منزل دکتر مصدق در احمدآباد پیوست و پیشنهاد تشکیل جبهه واحدی را داد که آن جبهه، جبهه ملی ایران بود. همچنین به پیشنهاد دکتر فاطمی روزنامه باختر امروز به ارگان جبهه ملی تبدیل شد.

پس از انتخاب مصدق به نخست‌وزیری، فاطمی در 30 اردیبهشت سال 1330 معاون پارلمانی و سخنگوی دولت شد. فاطمی نقش مهم و اثرگذاری در ملی شدن صنعت نفت داشت؛ به‌گونه‌ای که دکتر مصدق می‌گوید اولین کسی که پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت را داد، دکتر فاطمی بود و همواره از نقش اثرگذار او سخن می‌گفت. فاطمی  همچنین در جریان ملی شدن شرکت نفت و اعتراض دولت انگلیس به مجامع بین‌المللی در کنار مصدق در دادگاه لاهه و شورای امنیت سازمان ملل حضور داشت.

25 بهمن سال 1330 فاطمی که نماینده مردم تهران بود، به هنگام سخنرانی بر مزار محمد مسعود، توسط محمدمهدی عبدخدایی عضو سازمان فدائیان اسلام ترور شد که نافرجام ماند و گلوله به قلب او آسیبی نرساند.

با استعفای وزیر خارجه وقت در سال 31، فاطمی 31 ساله به سمت وزیر امور خارجه دولت دکتر مصدق منصوب شد. فاطمی با کشف مدارک جاسوسی انگلیس بلافاصله در 19 مهر سال 31 سفارت انگلیس را تعطیل و کارمندان آن را اخراج کرد.

فاطمی از مخالفان پیگیر دربار محمدرضا شاه پهلوی بود که این مخالفت پس از شکست کودتای 25 مرداد 32 به اوج رسید.25  مرداد کودتایی رخ داد که البته ناکام ماند. در لحظات اولیه، کودتاچیان به رهبری سرهنگ نصیری، رهبران ملی همچون دکتر فاطمی و مهندس حق‌شناس را بازداشت کرده و می‌رفتند تا مصدق را هم با دستخط شاه مبنی بر عزل دکتر مصدق از نخست‌وزیری دستگیر کنند.

نقش فاطمی در جریان نهضت ملی با مقالات سه روز پیش از کودتا تکمیل شد. او صریح‌ترین سخن را خطاب به شاه بیان کرد؛ موردی که به نظر برخی موجب اعدام او پس از کودتای 28 مرداد شد. فاطمی در یادداشتی تند دربار را با حکومت ملک فاروق در مصر مقایسه کرد و نوشت:  این دربار شاهنشاهی روی دربار سیاه فاروق را سفید کرد.

سه روز پس از کودتای 28 مرداد مصدق و دیگر رهبران نهضت دستگیر شدند؛ اما دکتر فاطمی با فداکاری خواهرزاده‌اش فرار کرد. مدتی در اختفا بود که همان زمان خاطرات خود را نوشت که پس از انقلاب با عنوان «با چشمی گریان تقدیم به عشق» منتشر شد.

فاطمی اسفند سال 32 شناسایی و دستگیر شد. در ابتدای دستگیری تصمیم گرفته شد که در حین دادرسی توسط یک حرکت به ظاهر خودجوش مردمی به دست شعبان جعفری و مریدانش به قتل برسد که وی و خواهرش مجروح می‌شوند.

او سرانجام پس از محاکمه غیرعلنی در دادگاه نظامی به دلیل اقدام برای برکناری شاه و اقدام علیه سلطنت اعدام شد. آیت‌الله زنجانی برای جلوگیری از اعدام دکتر فاطمی تلاش بسیاری کرد و حتی از آیت‌الله بروجردی هم کمک خواست که ایشان در پاسخ فرمودند: انگلیسی‌ها از او کینه به دل دارند، شاه هم ضعیف است؛ کاری نمی‌شود کرد.

** روایت‌هایمختلفازیکملی‌گرا

فاطمی یک ملی‌گرای ضدانگلیسی بود و برخی معتقدند که او  با دستور انگلیس به شاه اعدام شد. حتی برخی او را برخلاف دکتر مصدق ضدآمریکایی هم می‌دانند. منوچهر آشتیانی از بستگان دکتر مصدق معتقد است که فاطمی مانند مصدق نسبت به آمریکا خوش‌بین نبود. او می‌گوید: «تنها فردی که عمیقاً با انگلستان دشمن بود و خطر آمریکا را هم به عنوان دشمن اصلی گوشزد می‌کرد، فاطمی بود. من یک‌بار بیشتر ایشان را از نزدیک ندیدم؛ اما مکرراً از اشخاص مختلف می‌شنیدم که می‌گویند فاطمی به دکتر مصدق تاکید می‌کند که آقای دکتر، دشمن امروز ما، آمریکاست و نه انگلیس.»

او هرچند ضداستعمار انگلیس بود؛ اما مانند دیگر اعضای جبهه ملی غربگرا بود. فاطمی تحصیلات خود را در یک مدرسه انگلیسی گذرانده بود و در فرانسه دکترای حقوق اخذ کرده بود. مبانی فکری و اندیشه‌ای او نیز مانند دکتر مصدق لیبرالی و غربگرایانه بود.

فاطمی تفکرات ضدکمونیستی داشت؛ اما ارتباطاتی هم با حزب توده داشت. شاهین فاطمی برادرزاده دکتر فاطمی می‌گوید: «دکتر فاطمی شدیداً ضد کمونیست بود و به هیچ وجه علاقه‌ای نداشت که کمکی از آن‌ها بگیرد.» اما پرویز ثابتی در کتاب «در دامگه حادثه» در خصوص ارتباط حزب توده با دولت دکتر مصدق عنوان کرده است: «روابط مصدق با حزب توده با فراز و نشیب‌های فراوانی مواجه بوده است... از زمانی که مصدق بنای درگیری با شاه و دربار را گذاشته و امکان هرگونه سازش برای حل مساله نفت منتفی شده، حزب توده با تمام قدرت به حمایت از مصدق پرداخته و ارتباط تنگاتنگی بین حزب توده و جناح‌هایی از اطرافیان مصدق به ویژه حسین فاطمی، وزیر امور خارجه برقرار بوده است.»

در نهایت نیز فاطمی پس از کودتای 28 مرداد در خانه یک توده‌ای پناه داده شد و در همان خانه شناسایی و دستگیر شد؛ البته برادرزاده فاطمی می‌گوید که عمویم نمی‌دانست منزل متعلق به یک توده‌ای است.دو نفر از بستگان فاطمی که از اعضای حزب توده بودند، او را به آن منزل منتقل کردند و همسر نورالدین کیانوری (دبیر اول حزب توده در ایران) از او پرستاری کرد.

همچنین فاطمی یک روحانی‌زاده بود و در یک خانواده مذهبی رشد یافته بود؛ اما ارتباط خوبی با گروه‌های اسلام‌گرا نداشت. هرچند فاطمی با آیت‌الله کاشانی دیدار می‌کرد و می‌کوشید نظر فدائیان اسلام را به خود جذب کند، اما بسیاری معتقدند که دلش همراه با مذهبیون نبود. 

در آن دوره نواب‌صفوی و برخی از اعضای فدائیان اسلام توسط دولت مصدق به زندان افتادند. شهید واحدی نفر دوم فدائیان اسلام معتقد بود که دستگیری‌ها و ضرب و شتم فدائیان اسلام به دستور دکتر فاطمی انجام گرفته است و چون فاطمی نزدیکترین فرد به مصدق بود، تصمیم به حذف فاطمی گرفتند و عبدخدایی مامور انجام این تصمیم شد. البته گفته شده است نواب صفوی که آن زمان در زندان بود، مخالف ترور فاطمی بوده است. قاسم تبریزی پژوهشگر تاریخ معاصر هم می‌‌گوید: در مورد ترور فاطمی ما سندی نداریم که این‌ها اذنی از مجتهد گرفته باشند.

قضاوت در مورد ابعاد شخصیتی فاطمی و انگیزه‌های او در مبارزه با استبداد و استعمار امری دشوار است؛ اما به هرحال آنچه هویداست این است که فاطمی ملی‌گرای غربگرایی بود که ضد شاه و انگلیس بود و روابط کجدار و مریزی با مذهبیون و چپی‌ها داشت.

انتهای پیام/