راهنمای علمی برای شناخت یک گونه ادبی جدید/ تاریخ شفاهی چیست؟

به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، تاریخ شفاهی از جمله حوزه‌های جدید است که هرچند تاکنون آثار مختلفی در این قالب به چاپ رسیده و مخاطبان پر و پاقرصی هم دارد، اما کمتر اثری است که به چهارچوب‌های نظری این گونه بپردازد. شاید یکی از دلایل این امر، گسترده بودن آن در دو حوزه تاریخ و ادبیات است. در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به ویژه پس از جنگ تحمیلی، تاریخ شفاهی رونق بیشتری یافت. همه ساله عناوین متعددی با این رویکرد روانه بازار کتاب می‌شود، اما هنوز گاه برخی از سؤالات اولیه درباره چیستی این گونه ادبی، بی‌پاسخ مانده است. تلاش‌هایی در سال‌های گذشته به منظور پاسخ به بخشی از پرسش‌ها از سوی کارشناسان و پژوهشگران انجام شده، اما به دلیل عدم پیوستگی مطالب و پراکنده بودن تحقیقات انجام شده، هنوز چهارچوب مشخص و منظمی در این رابطه که به صورت مستند به مصادیقی از گونه‌های بومی اشاره کند، دست نیافته‌ است.

تاریخ شفاهی نه تنها در ایران، بلکه در جهان به ویژه پس از جنگ جهانی دوم گسترش بیشتری یافته و نمونه‌های موفقی از آن هر ساله منتشر می‌شود که مخاطبان بسیاری هم دارد؛ سربازانی که به خانه برگشتند یا سیاستمدارانی که روزگارشان به سر آمده، خاطرات خود را نقل کرده‌ و از روزهایی سخن گفته‌اند که تا پیش از آن برای دیگران رمزآلود بود. کشف تجربیات نویی از زندگی بشر در موقعیت‌های مختلف به ویژه در جنگ که همه ما را با انسان جدیدی آشنا می‌کند، عمدتاً بیشترین انگیزه برای مخاطبان این دسته از آثار است.

در کنار این تجربیات، آثار متعددی نیز برگرفته از این آثار با رویکردهای مختلف به دیگر زبان‌ها منتشر شده است. «نظریه تاریخ شفاهی» نوشته لین آبرامز از جمله آثاری است که تلاش دارد به بررسی چهارچوب‌های این گونه ادبی بپردازد. لین آبرامز، متولد 1960، استاد تاریخ مدرن و رئیس دانشکده علوم انسانی دانشگاه گلاسکو است. حوزه تخصصی وی تاریخ زنان و روابط جنسیت در بریتانیا از قرن هجدم است، اما از او تاکنون سه اثر منتشر شده که «نظریه تاریخ شفاهی» از جمله آنهاست. این کتاب حاصل تدریس او به دانشجویان کارشناسی در دانشگاه گلاسکو است که به گفته او، ترکیبی است از کاربرد عملی فنون تاریخ شفاهی همراه با تحلیل‌های نظری نتایج آن.

ترجمه این اثر به تازگی از سوی انتشارات سوره مهر به کوشش علی فتحعلی آشتیانی به چاپ رسیده است. در بخش‌هایی از این اثر می‌خوانیم: اصطلاح «تاریخ شفاهی» از جنس تعابیر مبهمی است که بر دو معنا اطلاق می‌شود؛ در یک معنا به فرایند انجام مصاحبه با مردم و ضبط گفته‌های آنان اطلاق می‌شود تا اطلاعات انباشته در ذهن آنان، یعنی خاطرات‌شان از گذشته سر برآورد. اما تاریخ شفاهی به خودی خود محصول همان مصاحبه نیز هست که در قالب گزارش روایی از رویدادهای گذشته متجلی می‌شود. پس هم شیوه‌ای پژوهشی است (وسیلۀ اجرای تحقیقات) و هم ماحصل فرایند پژوهش؛ به بیان دیگر، مرکب از عمل ضبط و سند برآمده از این عمل است. الفاظ دیگری را نیز به جای تاریخ شفاهی می‌توان به کار برد، از قبیل تحقیق دربارۀ گفته‌های شخصی و تحقیق دربارۀ داستان زندگی، که از این تعابیر در این کتاب استفاده شده است.

این کتاب بر این مبنا شکل گرفته که نظریۀ و رویۀ عملی یا به عبارتی «اجرا» و «تفسیر» در تاریخ شفاهی کاملاً به هم پیوند خورده‌اند. کسب اطلاعات از گذشته به شیوه‌های گوناگونی میسر است که یکی از ابزارهای عملی در این زمینه، مصاحبه است. اما در مسیر تخلیۀ اطلاعات از ذهن راوی و تجزیه و تحلیل آن اغلب درمی‌یابیم که مصاحبۀ تاریخ شفاهی فی‌نفسه رویدادی ارتباطی است. ما در چنین رویدادی نه‌تنها راه و روش فهم گفته‌ها، بلکه نحوۀ بیان، چرایی و معنای آن گفته‌ها را نیز باید پیدا کنیم. پس رویۀ عملی تاریخ شفاهی به ما حکم می‌کند که دربارۀ نظریه‌اش بیندیشیم؛ زیرا آنچه ما را به ابداع نظریه می‌رساند رویۀ عملی یا به عبارتی اجرای تاریخ شفاهی است. این کتاب در پی این است که ثابت کند مصاحبۀ تاریخ شفاهی اساساً وسیله‌ای برای تحصیل اطلاعات، درک معنای ظاهری، کشف معنای پنهان (دلالت) و تفسیر آنهاست.  

ویژگی‌های ممتاز و مختص تاریخ شفاهی که ما را ملزم به اقتباس الگوهای تفسیری از گنجینه‌های طبیعی بیرون از حوزۀ تاریخ می‌کنند در فصل دوم به بحث گذاشته شده‌اند. محور اصلی فصل سوم را شخص یا مصاحبه‌شوند تشکیل می‌دهد که در کانون رویۀ علمی جای دارد و بر ساختارهای خود/ خویشتن، هویت و خودآگاهی متمرکز است. در فصل چهارم به سراغ اصل مصاحبه رفته شده تا اندیشه‌های طرح‌شده دربارۀ رابطۀ جاری بیناذهنی در مصاحبه و نحوۀ تأثیر آنها بر دستاوردهایشان بررسی شود. فصل پنجم به عملکرد خاطره، نحوۀ دسترسی، پردازش و تولید آن در روایت تاریخ شفاهی و چگونگی تفسیر داستان‌های خاطره‌ای می‌پردازد. ساختارهای روایی مورد استفاده در آفرینش خلاقانۀ داستان‌های خاطره‌ای در فصل ششم بررسی شده و در فصل هفتم همین داستان‌های خاطره‌ای در قالب عملکرد برای خواننده تشریح شده است. فصل سوم تا هفتم از قالب مشابهی بدین شکل برخوردارند: الف) شرح نظریه؛ ب) نحوۀ استفادۀ مورخان شفاهی از رویکردهای نظری؛ ج) توصیه‌هایی برای ترجمۀ نظریه به عمل. فصل هشتم نیز به بحث دربارۀ حاکمیت روابط قدرت در تولید و انتشار روایت‌های خاطره‌ای پرداخته است.

انتشار «نظریه تاریخ شفاهی» مورد استقبال برخی از اساتید دانشگاه قرار گرفته است. الستر تامسون، استاد تاریخ دانشگاه موناش استرالیا، درباره این کتاب می‌نویسد: این کتاب طرحی فوق‌العاده آسان‌فهم و عاری از پیچیدگی از مدل‌های تفسیری و چهارچوب‌های نظری برای درک روایت‌های تاریخ شفاهی است. این اثر منبعی ارزشمند برای معلمان، دانشجویان و محققان این زمینه خواهد بود».

پنی سامرفیلد، استاد دانشگاه منچستر بریتانیا نیز درباره این کتاب معتقد است: داشتن این کتاب، که به زیبایی نوشته شده و گستره‌ای جامع دارد، برای تمام کسانی که درگیر تاریخ شفاهی هستند، امری واجب است. اعم از اینکه ما محققی باشیم که از این شیوه استفاده می‌کند یا خواننده‌ای که از نتایج آن لذت می‌برد، مطالب فراوانی می‌توانیم از این بحث انتقادی عالی درباره نظریه و کاربرد تاریخ شفاهی بیاموزیم».

انتشارات سوره مهر کتاب حاضر را در شمارگان 1250 نسخه و در 421 صفحه روانه بازار کتاب کرده است.

انتهای پیام/