«رابطه‌بازی» حاکم در مراکز متولی علم و «کمبود بودجه پژوهشی» بلای جان رشد علمی کشور
استاد تمام و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با بیان اینکه بودجه کشور در بخش علم و فناوری کم است، گفت: امروزه کشورهای در حال توسعه ۳ درصد از ناخالص تولید داخلی خود را به بخش علمی اختصاص می‌دهند؛ این عدد در کشور ما، زیر نیم درصد است.
به گزارش خبرنگار علمی باشگاه خبرنگاران تسنیم «پویا»؛ مقام معظم رهبری اخیراً و پس از هشدارهای پیاپی، از روند کاهشی رشد علمی کشور ابراز نگرانی و در جمع کارگزاران نظام به لزوم سرعت و شتاب گرفتن رشد علمی کشور تأکید کردند؛ ایشان «پیشرفتهای علمی» را دومین توانمندی اساسی کشور در تقویت بنیه نظام خواندند و این نکته که طرف مقابل (امریکا) به‌شدت مخالف پیشرفت علمی است و برای متوقف کردن آن به ترور دانشمندان کشور نیز متوسل شده است را مورد توجه قرار دادند.
عوامل و زمینه‌ها مختلفی بر کاهش سرعت رشد علمی کشور تاثیرگذار بوده است که از جمله می‌توان به کمبود منابع مالی و تسهیلاتی دستگاه‌های علمی کشور، عدم برخورداری از برنامه مدون و جامع این دستگاه‌ها، پرداختن بیش از اندازه به مباحث سیاسی در محیطهای علمی، توجه بیش از حد به کمیت تحقیقات و مقالات علمی و ... اشاره داشت؛ متأسفانه در کشور به بحث علم و فناوری که همواره مورد تأکید مقام معظم رهبری بوده، توجه لازم نشده در حالیکه اساتید دانشگاه‌ها و اعضای هیئتهای علمی بر این باورند که علم و فناوری می‌تواند زمینه پیشرفت و ارتقای سایر بخشها از جمله صنعت و تولید کشور را فراهم کند.
دکتر کوروش وحدتی؛ استاد تمام و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در بخش نخست گفت‌وگوی تفصیلی خود با تسنیم مهمترین عامل کاهش رشد علمی کشور را پرداختن بیش از اندازه به تولید مقالات بدون در نظر گرفتن کیفیت آنها دانسته و متذکر شده بود: زمانی حدود 200 دانشگاه در کشور وجود داشت اما در حال حاضر بیش از یک هزار و 200 دانشگاه وجود دارد؛ این رشد، یک رشد کاریکاتوری یا فانتزی است؛ رشدی را می‌توان رشد تعبیر کرد که به بهبود اقتصاد، زندگی مردم، تولید داخلی و صادرات ختم شود در غیر اینصورت نمی‌توان آن را رشد تلقی کرد.
در بخش دوم این مصاحبه تفصیلی به مؤلفه‌های رشد علمی کشور، عملکرد سازمانهای مرتبط با حوزه علم و فناوری، آسیبهایی که در کمین رشد علمی کشور هستند، دلایل ادامه تحصیل دانشجویان نخبه در خارج از کشور پرداخته شده است که در ادامه مشروح بخش دوم و پایانی آن تقدیم مخاطبان ارجمند تسنیم شده است:
تسنیم: آقای دکتر! با توجه به مصاحبه‌هایی که پیش‌تر با برخی از اساتید داشتیم، برخی از این اساتید اعتقاد داشتند که مقالات و مجلات در قالب ISI به علم کشور ضربه می‌زند و موجب می‌شود که نتایج علمی و کارهای پژوهشی ما به راحتی در اختیار کشورهای غربی قرار گیرد؛ نظرتان در این باره چیست؟
خیر از نظر من چنین نیست؛ برخی از اساتید به اصطلاح مقاله‌باز هستند یعنی مقاله با کیفیت بالا تولید می‌کنند؛ من در پژوهشی که در یکی از دانشگاه‌های کشور داشتم باید درباره این افراد تحقیق می‌کردم؛ با تحقیق درباره این افراد متوجه شدم که بیشتر کسانی که مقاله ISI تولید می‌کنند بیشتر از بقیه افراد نیز مشغول تدریس هستند و اثرگذاری این افراد در جامعه و مراجعه به مقالات و خود آنها بسیار بیشتر از اساتید دیگر است لذا کسانی که با این مقالات مخالفت می‌کنند راه و روش تولید علم و اثرگذاری را به خوبی نمی‌شناسند.
در واقع می‌توان گفت کسانی که با این مقالات مخالفت می‌کنند حکایت این ضرب‌المثل است که می‌گوید: «گربه دستش به گوشت نمی‌رسد، می‌گوید بو می‌دهد» یعنی خودشان نمی‌توانند جایگاه لازم را کسب کنند و در نتیجه جایگاه را نابود می‌کنند.
تسنیم: حرف شما صحیح اما افرادی که با ISI مخالف هستند، معتقدند که این روند، مقالات، نتایج تحقیقات و کارهای پژوهشی ما را به راحتی در اختیار کشورهای غربی قرار می‌دهد!
یکی از افراد برتر امریکایی که جایزه نوبل دریافت کرده، جمله زیبایی درباره این موضوع بیان می‌کند که «اگر تو یک سیب داشته باشی و من نیز یک سیب داشته باشم، با تعویض آنها با یکدیگر، همچنان من یک سیب و تو هم یک سیب خواهی داشت؛ اما اگر من یک ایده داشته باشم و تو هم یک ایده داشته باشی در صورت به اشتراک‌گذاری آنها، هم من و هم تو دارای دو ایده می‌شویم.»
ببینید ایده با دیگر چیزها متفاوت است؛ الان که شما با من صحبت می‌کنید، من دارم از شما چیزی یاد می‌گیرم و بلعکس؛ از نظر من کسانی که در فضای بسته کار می‌کنند، پیشرفت کمتری نسبت به دیگر افراد دارند؛ اساتیدی که بیشتر با جامعه و دنیا در ارتباط هستند، تأثیرگذاری آنها بیشتر از دیگر افراد است.
کسانی که کارهای علمی خود را نزد خودشان نگه می‌دارند یا بی‌سواد هستند یا از آن علم و دانش خود استفاده‌های لازم را نمی‌کنند؛ بالاترین درجه علم در دنیا پتنت (Patent) کردن یک کار علمی و پژوهشی است؛ پتنت یعنی شما آخرین و پیچیده‌ترین کار علمی و پژوهش خود را در سایت قرار می‌دهید و امروزه بزرگترین کارهای علمی و پژوهشی را می‌توانید در پتنتها مشاهده کنید.
در بحث علمی، ضرب‌المثلی است که می‌گوید «اگر شما کار علمی خود را چاپ و منتشر نکنید، پلاسیده و نابود می‌شوید» پس باید نتایج علمی و کارهای پژوهشی در سطح وسیع منتشر شود، این انتشار می‌تواند به صورت پتنت یا ISI یا خبرگزاریها و روزنامه‌های معتبر دنیا باشد.
تسنیم: از مسئله مقالات و جهانی‌سازی آن بگذریم و به آسیبهایی که در کمین رشد علمی کشور ما است بپردازیم؛ آقای دکتر! به جز مسئله توجه بیش از اندازه به جنبه کمی تولید مقالات و مجلات چه آسیبهای دیگری می‌تواند در کمین رشد علمی کشورمان باشد؟
یکی از این آسیبها، بودجه پژوهش کشور است؛ متأسفانه بودجه بخش علمی در کشور ما مناسب نیست و باید بیشتر از این حرفها باشد؛ تمام کشورهای دنیا بودجه فوق‌العاده‌ای برای بخش علم و پژوهش خود در نظر می‌گیرند به عنوان مثال کشور برزیل تا چند سال پیش اصلاً وضعیت مناسبی نداشت اما با خرج کردن در حوزه علم و پژوهش الان به کشور پیشرفتهای تبدیل شده است.
ما باید الگوی خود را کشورهایی مانند برزیل، شیلی، مالزی و ... که در حال توسعه بودند اما در حال حاضر از کشورهای پیشرفته به حساب می‌آیند، قرار دهیم.
مسئله دیگر این است که اگر ما شرایط، تسهیلات و وضعیت مالی نخبگان و دانشجویان کشور را فراهم کنیم، این افراد دیگر به کشورهای غربی نمی‌روند یا اگر هم بروند با اطمینان به کشور بازمی‌گردند و برای کشور خودشان خدمت می‌کنند.
به یاد دارم در سال 2000 که به امریکا رفته بودم، اکثر دانشجوهای دانشگاه‌های این کشور، افراد چینی بودند؛ با تحقیقاتی که انجام دادم به این نتیجه رسیدم که کشور چین، بودجه‌ای برای بورس کردن دانشجویان خود برای ادامه تحصیل در امریکا قرار داده همچنین بودجه‌ای هم برای بازگرداندن این افراد در نظر گرفته است؛ نتیجه چنین اقدامی این شد که امروزه کشور چین به جایگاهی رسیده که اکثر کالاها را تولید و به کشورهای دیگر صادر می‌کند.
بنابراین اگر امروزه دانشجویان و نخبگان کشور به خارج از ایران سفر می‌کنند و در کشورهای دیگر مشغول به تدریس و کار می‌شوند، به این دلیل است که ما شرایط مناسبی برای آنها فراهم نکردیم وگرنه هیچ کسی دوست ندارد که از خانواده و خاک خویش دور بماند.
بهترین دانشگاه‌های دنیا در کشورهای امریکای شمالی قرار دارد، این فقط نظر من نیست بلکه تمامی دنیا بر این مسئله واقف‌اند؛ به نظر بنده خوب است که ما دانشجویان خود را برای ادامه تحصیل به این دانشگاه‌ها بفرستیم و از آنطرف هم بودجه‌ای برای بازگرداندن آنها در نظر بگیریم و در پایان هم بودجه‌ای برای کارهای علمی و پژوهشی این افراد در کشور اختصاص دهیم.
کارهای پژوهشی و علمی در زمان کنونی بر روی روابط و به قولی پارتی‌بازی انجام می‌شوند؛ زمانی بود که ما به سختی طرحی را ارائه می‌کردیم که نهایتاً 2 میلیون تومان برای ما سود‌آوری داشت اما امروزه با ورود برخی از سازمانهای حوزه علم و فناوری، میزان سود‌آوری این طرحها به رقمهای نجومی رسیده و طرحهایی که ارائه می‌شود، بسیار ضعیف و بی‌فایده است لذا یکی دیگر از این آسیبها می‌تواند «رابطه‌بازی» در دستگاه‌ها و سازمانهای علمی باشد.
از مسئله اصلی دور نشویم؛ امروزه بودجه پژوهش در کشورهای در حال توسعه حدود سه درصد تولید ناخالص داخلی‌شان است، این عدد در کشور ما زیر نیم درصد است که همان نیم درصد هم واقعی نیست چرا که بسیاری از دستگاه‌هایی که کار تحقیقاتی انجام می‌دهند، رسالتشان چیز دیگری است و کار تحقیقاتی و پژوهشی تنها باید در دانشگاه‌ها صورت پذیرد.
امروزه کار پژوهشی توسط دانشگاه‌ها صورت نمی‌گیرد و اکثر اساتید و چهره‌های علمی کشور در این حوزه بیکار هستند و در عوض کسانی یا سازمانهایی در حال انجام کارهای پژوهشی هستند که رسالتشان چیز دیگری است؛ موارد بسیاری را می‌توان نام برد که ثابت کرد همین نیم درصد هم کاذب است؛ مقام معظم رهبری نیز تأکیدشان بر این است که این درصد حداقل به یک درصد برسد که متأسفانه هنوز چنین چیزی عملی نشده است و اگر دقیق بررسی شود شاید این عدد به 0.2 درصد رسیده باشد.
تسنیم: آقای وحدتی با توجه به اینکه شما خودتان در متن دانشگاه هستید و در هیئت علمی فعالیت می‌کنید، روند رشد علمی کشور در چند سال اخیر را کاهشی ارزیابی می‌کنید یا افزایشی؟
ببینید در گذشته کار تحقیقاتی و دانشگاه‌ها بدین شکل وجود نداشت اما امروزه اینها وجود دارد که این نشانه پیشرفت است البته کارهای کاذب، کمبود بودجه، روابط و زد و بند باید حذف شود ولی نمی‌توان گفت که رشد علمی خیلی کاهش داشته است.
تسنیم: آقای دکتر! مقام معظم رهبری از این روند کاهشی ابراز نگرانی کردند، آیا از نظر شما این روند کاهشی نبوده است؟
حضرت آقا از بابت کیفی‌سازی مقالات و کارهای علمی و پژوهشی نگران هستند؛ پیش‌تر عرض کردم تعداد مقالات و رتبه جهانی کشور جایگاه مناسبی دارد اما کیفیت آنها مناسب نیست که نگرانی مقام معظم رهبری هم از همین بابت است که صد‌در‌صد هم نگرانی ایشان صحیح است.
تسنیم: عملکرد چند ساله اخیر دستگاه‌های مربوط به حوزه علم و فناوری مانند معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و وزارت علوم را چگونه ارزیابی می‌کنید؛ عملکرد آنها چه تأثیراتی می‌تواند بر روی روند رشد علمی کشور داشته باشد؟
عملکرد آنها صد‌در‌صد بر روی پیشرفت علمی کشور تأثیر دارد و کاملاً مشهود است اما بنده از اقدامات و عملکرد معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری را آنچنان اطلاع ندارم؛ وزارت علوم دارای افراد هوشمند و کاربلدی است و برخی از اقدامات آنها مانند رتبه‌بندی و شاخص‌بندی دانشگاه‌ها و تزریق بودجه به آنها، راه‌اندازی قطبهای علمی و ... خوب بوده است اما برخی از اقدامات نیز دارای اشکالات بسیاری است مثلاً همین افزایش تعداد مقالات و مجلات از نظر بنده اقدام مناسبی نبوده است ولی در کل وزارت علوم جزو وزارتخانه‌های خوب و پویای کشورمان است.
تسنیم: از نظر شما مؤلفه‌های رشد علمی کشور شامل چه مواردی می‌شود؟
تعداد مقالات و مجلات معتبر ضمن توجه به کیفیت آنها، تعداد فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها، تعداد مقالاتی که با همکاری در بخش صنعت نوشته شده، کارهای علمی و پژوهشی که با همکاری دانشگاه‌های خارجی نوشته شده‌اند، تدوین و تنظیم فرمهای ارتقای اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها از جمله مؤلفه‌های رشد علمی نه تنها در ایران بلکه در تمام کشورهای دنیا است.
بحث ارتقای اعضای هیئت علمی نیز بسیار مهم است که متأسفانه امروزه به گونه‌ای شده است که در خیابانها، این فرم فروخته می‌شود.
انتهای پیام/
