فلسطین با «گرافیک» از مرزها عبور می‌کند

خبرگزاری تسنیم: مقاومت فلسطینی در دهه شصت میلادی از مرزهای سرزمین اشغالی عبور کرده و هنرمندان آگاه اقصی نقاط جهان، از فلسطین در مقام نماد مقاومت، در اثر هنری خود بهره برده‌اند.

شکست حزیران و کتاب «ادبیات مقاومت در فلسطین اشغالی از 1948 تا 1966» به عنوان مانیفست مقاومت، دو عامل شکل‌گیری فرایندهای هنری در دو حوزه ادبیات و گرافیک بود. در گام نخست هنرمندان فلسطینی با خلق آثار بدیعی در شعر و داستان و سپس آثار گرافیکی نمودهای مقاومت را در شکل‌های هنری برجسته ساختند تا جایی که فلسطین در همان سال‌ها تبدیل به یکی از سرآمدان مقاومت شود.

این رویه موجب شد به سرعت مقاومت فلسطینی از مرزهای سرزمین اشغالی عبور کند و هنرمندان آگاه اقصی نقاط جهان، از فلسطین در مقام نماد مقاومت، در اثر هنری خود بهره برند. در اواخر دهه شصت، فلسطین در جامعه هنری دیگر یک اتفاق منطقه‌ای نبود؛ بلکه تبدیل به یک مساله جهانی شده بود. در این گزارش شما با برخی از هنرمندان غیرفلسطینی در کنار گرافیست‌های فلسطینی آشنا خواهید شد که به فلسطین به عنوان یک نماد فرهنگی - اجتماعی تجسم بخشیده‌اند.

1-ضیاء العزاوی

نقاش بغدادی متولد 1939، تحصیلات آکادمیک خود را در دانشگاه بغداد و موسسه هنرهای زیبای بغداد دنبال کرد. فعالیت‌های هنری العزاوی به گونه‌ای بوده است که وی امروز به عنوان یکی از برجسته‌ترین نقاشان جهان عرب در سطح بین‌المللی شناخته می‌شود. وی یکی از نظریه‌پردازان هنر مدرن عرب به حساب می‌آید. العزاوی نقاشی را با تاثیر از جواد سلیم و مکتب نقاشی بغداد او آغاز کرد که در آن تمدن باستانی عراق و اسلام به عنوان المان‌های اصلیش شناخته می‌شود. العزاوی با رشد هنری خود به سبک شخصی خود دست یافته است. شکل انسان در کارهای العزاوی برگرفته از تصاویر آشوری و سومری است و موتیف‌های ساده‌ای را به سبک فرش‌های دستباف عراقی به تصویر می‌کشد. ضیاء العزاوی اکنون در لندن زندگی می‌کند.

در 17 سپتامبر 1948 فولکه برنادوت، دیپلمات ارشد سوئدی که برای بررسی مناقشه میان اعراب و اسراییل از جانب سازمان ملل به فلسطین اشغالی سفر کرده بود، به همراه دستیارش آندره سروت توسط شبه نظامیان صهیونیست لحی در حومه اورشلیم ترور شدند. این رویداد موجب تیره شدن روابط سوئد و اسراییل شد و تا 1995 اسراییل هیچگاه بابت این ترور از سوئد عذرخواهی نمی‌کند.

فولکه برنادوت شخصیت صلح‌طلبی بود که پیش از این در جریان جنگ جهانی دوم برای نجات جان 15000 زندانی در اردوگاه‌های کار اجباری آلمان نازی تلاش بسیار کرد که تعداد کثیری از زندانیان از قضا یهودی بودند. پارادوکس رفتاری صهیونسیم نسبت به فولکه برنادوت دستمایه اثری از العزاوی شد. ضیاء العزاوی «به یاد کنت برنادوت» را در 1968 طراحی کرد تا به یکی از نخستین هنرمندان غیرفلسطینی تبدیل شود که از اهالی این دیار اشغال شده نبود.

«به یاد کنت برنادوت»

اثر گرافیکی العزاوی از دو نگرش بهره می‌برد: هنر تجسمی آشوری و هنر مسیحی. سه صورتک انسانی تصویر برگرفته از آثار آشوری در نینواست. تصویر برنادت که در میان تصویر آرام و با چشمان باز آرمیده است که بسیار به مجسمه آشوربانی‌پال است. چیدمان صورتک‌های شبیه به قالی‌های دستباف عراقی است و از فرهنگ سنتی این کشور حکایت دارد. از همین رو برنادوت شهید روی یک قالیچه دستباف آرمیده است. عراقی بودن تصویر با حضور پرنده‌ای در کنار دو صورتک تکمیل می‌شود؛ اما العزاوی همه چیز را به نگاه عراقی خود ختم نمی‌کند.

العزاوی به پیکره برنادوت جنبه قدسانی می‌دهد و این مقدس بودگی در شکل مسیح‌وار او تجلی پیدا می‌کند. برنادوت بدون آنکه صلیبی در تصویرش طراحی کند، با گشودن دستان برنادوت و موقعیت پاها، او را بر صلیبی خیالی آویخته است. العزاوی در یک تشبیه برنادوت را در موقعیتی قرار می‌دهد که همچون مسیح بدست یهودیان در اورشلیم به قتل رسیده است. زرد بودن شمایل نیز کمی مخاطب را به یاد نقاشی «مسیح زرد» گوگن می‌اندازد که در آن مسیح از شمایل مسیح بودنش خارج می‌شود و نقاش خود را جای مسیح می‌گذارد.

بخش نوشتاری اثر هنری «به یاد کنت برنادوت» در قسمت پایینی نیز حاوی نکات قابل تاملی است. نخست آنکه العزاوی در معرفی برنادوت از لغت کنت استفاده کرده است، نه نام کوچکش. این توجه در بالا بردن شخصیت تاریخی برنادوت تاثیر بسزایی بدارد و عمل ترور او را وقیحانه‌تر جلوه می‌دهد. در ادامه نیز العزاوی به جای استفاده از لغات ساده‌تری در دایره لغات انگلیسی از لغت ASSASSINATED استفاده می‌کند که از قضا ریشه خاورمیانه‌ای دارد.

2- رفیق شرف

نقاش لبنانی متود 1932 در بعلبک، تحصیلات خود را در دانشگاه هنری زیبای لبنان آغاز کرد و سپس موفق به کسب بورسیه تحصیلی دانشگاه هنرهای زیبای سن فرناردو اسپانیا شد. سبک نقاشانه وی ترکیبی از موضوعات سیاسی روز، کشمکش‌های اجتماعی، هنر ملی و شعر بود. با آغاز جنگ داخلی لبنان تمام تلاش هنرمندانه شرف مصروف پوسترهایی در باب مقاومت ملی شد که به منجر به سبک خاص وی در خلق آثار گرافیکی شد. در اواخر عمر شرف با الهام از نقاشی‌ها و موزاییک‌های دوره بیزانس به سبک جدیدی در نقاشی روی آورد. وی در 2003 در بیروت درگذشت.

نخستین اثر شرف درمورد تجاوز صهیونیست‌ها به لبنان پوستر «قبرستان متجاوزان» است که در 1968 به تصویر کشیده شده است. پوستر یک اثر سیاه و سفید است که در آن خطوط خشن و پهن سیاه گستره‌ای عظیم از تصویر را به خود اختصاص داده است.

«قبرستان متجاوزان»

اثر شرف تصویری است یک فضای تیره و تار که به قبرستانی می‌ماند. قبرهای این قبرستان با ترکیبی از چوب درختان و کلاهخودهایی مشخص شده است که توامان نماد لبنان و فلسطین را با خود حمل می‌کنند. نماد درخت و ستاره داوود، نمادهایی هستند که پرچم‌های هر دو طرف را نیز مشخص می‌کند. اما تفاوت زمانی رقم می‌خورد که چوب درخت ایستادگی خود در پرچم را هنوز حفظ کرده است و ستاره داوود تیرباران شده است. مفهوم ایستادگی لبنانی در برابر شکست اسراییلی به گونه‌ای تعبیر شده است که خاک لبنان - و مشخصاً جنوب لبنان طبق نوشته پوستر - جایی است برای مرگ و دفن متجاوزان اسراییلی. این پوستر طبق اطلاعات موجود در آن توسط جنبش فتح منتشر شده است.

«زمین سوخته» اثر دیگری از رفیق شرف است که در سال 1968 طراحی شده است. «زمین سوخته» اثری مینیمالیستی و ساده است از یک مفهوم سیاسی - نظامی.

«زمین سوخته»

در این اثر گرافیکی با کمک خورشید، آسمان و زمین، زمینه‌ای برای به تصویر کشیدن زمینی آماده می‌شود که در آن سیم خاردارها حاکمان رها شده سرزمین سوخته تصویر به حساب می‌آیند. پوکه‌ها و باقی‌مانده ادوات جنگی که به شکل نامشخصی در تصویر دیده می‌شوند، با تصویر سرد آسمان خاکستری و خورشید بی‌فروغ از آنچه جنگ بر سر زمین - لبنان - آورده است حکایت می‌کند.

شرف در 1969 «سروهای لبنان» را طراحی کرد. این پوستر تصویری از اتحاد ارتش و مردم لبنان است که مقاومت مردمی لبنان در برابر تجاوز اشغالگر صیهونیستی را نمایش می‌دهد.

«سروهای لبنان»

رفیق شرف دو مرد را در دو قالب متفاوت به تصویر کشیده است که یکی در قامت یک نظامی و با شمشیری بلند و دیگری مردی عرب با قداره سنتی‌اش، هر دو به سروی چنگ زده‌اند که نماد لبنان است. در پس‌زمینه تصویر خورشیدی عظیم وجود دارد که علاوه بر سرو - که در اوج خورشید قرار گرفته است - در حال در بر گفتن دو مرد نیز می‌باشد. در پایین‌ترین بخش پوستر نوشته شده است: "ای سرو لبنان، آنان هرگز عبور نخواهند کرد" که دال بر مقاومت مردمی لبنان در برابر تجاوز است. در دو سمت تصویر نیز مجموعه‌ای خطوط وجود دارد که در برخورد با هم گوشه‌ای را تشکیل داده‌اند. متقارن با آن در گوشه بالا سمت چپ نیز شکلی از این تقاطع وجود دارد. این رویه را می‌توان به علاقه شرف به مینیمالیسم دانست.

3- محمد غنی حکمت

نقاش عراقی، متولد 1929 بغداد، فارغ التحصیل دانشگاه هنرهای زیبای بغداد و هنرهای زیبای رم و از اعضای گروه الزوایا که در سال 2011 در عمان پایتخت اردن دار فانی را وداع گفت.

محمد غنی در 1968 پوستری با عنوان «سلام و ناپلم» که البته به زبان عبری در متن پوستر آمده است به جنایت اسراییل در استفاده از بمب ناپلم پرداخته است.

«سلام و ناپلم»

پوستر تصویری کنایی است از مفهوم کلمه سلام و کاربرد بمبی آتش‌زا. تصویر از سه بخش تشکیل شده است. در بالا که عنوان نیز آمده است تصویری عمومی از شهر بیت‌المقدس و نمادهایش وجود دارد. در میانه تصویری از یک مجسمه است که شبیه به فردی سوخته در آتش است. رنگ زرد متمایل به سرخ نیز دال بر آتشی است که بمب ناپلم تولید می‌کند. در پایین نیز مجسمه‌ای مفرغی است که یادآور آثار به جا مانده از پمپی در ایتالیا است، جایی که مردمش بواسطه سوختن ناشی از فوران آتشفشان به مجسمه‌های سنگی تبدیل شده‌اند.

4-فوستینو پرز

پرز را می‌توان نخستین هنرمند عرصه گرافیک دانست که خارج از خاورمیانه به مقوله فلسطین پرداخته است و تصویری کنایی و ابدی از اشغال فلسطین خلق کرده است. «کمپین همبستگی» عنوانی است که این هنرمند کوبایی برای اثر گرافیکی خود انتخاب کرده است.

«کمپین همبستگی»

اثر هنری پرز اشاره دارد به واقع روز نکبت برابر 15 می 1948، روزی که اسراییل اعلام استقلال کرد و صدها هزار فلسطینی بواسطه این اعلام و رسمیت یافتنش از جانب قدرت‌های جهان آواره شدند. در تصویر هنرمند به چهار زبان اسپانیایی، انگلیسی، عربی و فرانسوی اعلام کرده است: «روز همبستگی با مردم فلسطین 15 می». اما کلیت تصویر صورتی از یک مرد عرب با تمام نشانگان کلیشه‌ای غربیش: کوفیه و ریش مرسوم برای شخصیت جعفر در داستان علاالدین. باید گفت یک عرب برآمده از داستان‌های هزار و یک شب در تصویر پرز دیده می‌شود که از چشمانش لوله تفنگی خارج شده است. بار کنایی تصویر به مساله‌ خیانت اعراب به مردم فلسطین اشاره دارد که آنان را در برابر دشمن متجاوز تنها گذاشتند. همان اعرابی که شخصیت همانند جعفر دارند و تنها به منافع شخصی خود می‌اندیشند.

***

دهه شصت محل حضور همین تعداد هنرمند در حوزه فلسطین نیست. از همین رو در ادامه گزارش تنها به نام این هنرمندان و نمایش آثارشان پرداخته شده است.

5- نذیر نبعة

هنرمندی اهل سوریه