سفر به دوران قاجار با گذر از پل‌های تاریخی زنجان
خبرگزاری تسنیم: پل‌های تاریخی زنجان بر روی رودخانه زنجانرود نماد معماری ایرانی - اسلامی است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از زنجان، پل میربهاءالدین که با نام‌های پل کهنه و پل اژدهاتو نیز شهرت دارد، در محور جنوبی حومه شهر زنجان در مسیر استان‌های زنجان به کردستان ساخته شده است.
پل میر بهاء الدین از نظر قدمت متعلق به اواسط دوره قاجار و زمان حکومت ناصرالدین شاه قاجار است.
این پل توسط یکی از متمکنان به نام حاج میرزا بهاءالدین زنجانی که از تجار بنام ناحیه خمسه بوده، در سال 1312 هجری قمری ساخته شده است.
پل تاریخی میر بهاءالدین آجری است که در نمای داخلی بزرگترین طاق آن به خط معقلی بسیار زیبا تاریخ ساخت آن همراه با ذکر مقدس یا علی به صورت قرینه نقش شده است.
دهانه‌های طاق‌های پل عریض و به سبک جناقی یا ضربی بسیار زیبا و شکیل اعمال شده است و به منظور مهار بار اضافی طاق‌ها چهار چشمه طاق به صورت دو اشکوبه با قوس‌های جناقی و هلالی به موازات هم و در اطراف بزرگترین طاق ساخته شده است.
پل تاریخی میر بهاءالدین با بیش از 100 سال قدمت حدود 100 متر طول دارد و عرض آن با احتساب جان پناه‌ها به 6.70 متر می‌رسد.
ارتفاع پل در بلندترین نقطه آن از سطح رودخانه حدود 11 متر است. پل دارای سه دهانه با طاق جناغی است. دهانه میانی از دو دهانه دیگر بزرگتر است. این پل، عمود بر رودخانه ساخته شده و برای قرارگرفتن در راستای جاده، انحنایی به دو انتهای آن داده‌اند.
پایه‌های پل روی سطح سنگفرش شده قرار دارد و از قطعات سنگ تراشیده و ملات آهکی ساخته شده و تا ارتفاع 1.40 متری سطح آب بالا آمده است.
در این ارتفاع، پاکار طاق و بدنه اصلی پل با آجرهایی به ابعاد 5 در24 در24 سانتی متر شروع می شود. عرض پایه‌ها در پایین‌ترین قسمت آن حدود 6.80 متر است.
روی هر کدام از پایه‌ها، دو غرفه بر روی یکدیگر ساخته شده است. غرفه زیرین که کوتاه‌تر و دارای طاق گهواره‌ای است 4 متر عرض و 2.3 متر ارتفاع دارد. غرفه فوقانی با طاق جناغی پنج و هفت 4.60 متر ارتفاع و 4 متر عرض دارد.
این غرفه‌ها که روی پایه‌های دیگر نیز تکرار شده، علاوه بر عبور دادن آب‌های طغیانی، وزن و فشار وارد بر پایه ها را هم کم می کند. علاوه بر این تمهید، برای کاهش وزن پل فضاهای جانبی سه دهانه بزرگ پل را به صورت توخالی درآورده اند تا طاق‌ها توان بیشتری برای تحمل فشار داشته باشد.
غرفه‌های پایه جنوبی توسط راه پله مارپیچ شکلی به هم ارتباط دارد. در بالادست و پایین دست پایه‌های پل، آب برهایی از سنگ برای تسهیل جریان آب ایجاد شده است. آب برهای بالا دست پل، چند ضلعی و آب برهای پایین دست نیم دایره شکل داده شده‌اند.
دهانه میانی و بزرگتر پل 14 متر عرض و 8.5 متر ارتفاع - از تیزه طاق تا سطح آب - دارد. دهانه‌های کناری نیز دارای 12.15 متر عرض و حدود 7 متر ارتفاع هستند. این پل قدیمی امروزه با ساختن پل جدید دیگر مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.
پل میر بهاء الدین در سال 1336 توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره 1484 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
پل تاریخی سردار
پل تاریخی سردار در محور جنوب غربی حومه شهر زنجان روی رودخانه زنجانرود واقع شده و به سال 1333 هجری قمری توسط ذوالفقار خان اسعد الدوله پسر حسین قلی خان نظام‌العداله ساخته شده است.
ذوالفقار خان اسعدالدوله از متمکنان و متنفذان ولایت خمسه در عهد قاجار بوده که سرکردگی برخی از افواج این ناحیه نیز به وی واگذار شد و به روایتی دیگر در دوره قاجار توسط «حاجیه خانم قمر تاج» نامی ساخته شده است.
تزئینات معقلی زیبا در حاشیه طاق‌های پل سردار
پل سردار در میان پل‌های سه گانه‌ای که روی زنجانرود ساخته شده تنها پلی‌ست که دارای تزئینات معقلی زیبا در حاشیه طاق‌ها و چشمه طاق‌ها است، این پل در گذشته به دلیل نزدیکی آن به دروازه جنوبی شهر به پل دروازه قلتوق نیز معروف بوده است.
تاریخ ساخت بنای پل سردار روی بدنه داخلی بزرگترین طاق و در داخل قاب آجر چینی شده زیبا که ذکر مقدس یاعلی به صورت قرینه آن را دربر گرفته نقش شده است.درازای پل حدود 79.5 متر و ارتفاع آن در بالاترین نقطه از سطح بستر رودخانه حدود 12 متر و عرض آن حدود 4.6 متر است.
پل دارای سه دهانه با طاق‌های جناغی‌ست که دهانه میانی از دهانه‌های دیگر بزرگتر است.
در طاق‌ها و بدنه بنا نیز آجرهایی به ابعاد پنج در 25 در 25 سانتیمتر به کار رفته است که سطح گذرگاه پل برای ارتفاع زیاد دهانه میانی، از وسط به دو طرف دارای شیب نسبتا تندی است.
با توجه به بقایای موجود به نظر می‌رسد که بستر رودخانه در محل برپایی پل سنگ‌فرشی داشته که این امر مانع از شسته شدن شالوده پل و بستر رودخانه در زیر پایه‌ها، توسط جریان رودخانه می‌شده است.
تزیینات کاشی و آجری نمای شرقی از ویژگی‌های پل سردار
از دیگر نکات قابل توجه پل سردار تزیینات کاشی و آجری نمای شرقی آن است که در پل‌های دیگر کمتر مشاهده می‌شود و در ضلع شرقی پل تزییناتی با کاشی بر بالای دهلیزها و نوارهایی از کاشی در اطراف دهانه‌های پل وجود دارد که نوار دهانه وسطی، یک نوار 25 سانتی متری از کاشی و آجر لعاب‌دار است و نوار دهانه‌های جانبی، یک ردیف پنج سانتیمتری از کاشی به رنگ آبی است. در ضلع جنوبی دهانه وسطی، در یک کادر مستطیل شکل، کتیبه‌ای از آجر برجسته وجود دارد که در دو طرف آن، تاریخ 1333 و عبارت «یاعلی» به خط کوفی نوشته شده است.
پل حاج سید محمد
پل حاج سید محمد با قدمت دوره قاجار در شهرستان زنجان، روی رودخانه زنجانرود قرار دارد. این پل قدیمی در جنوب شرقی زنجان و در مسیر استان‌های زنجان- همدان قرار گرفته و در حدود سال 1300 قمری توسط حاج سید محمد - از تجار و متمولین زنجان در دوره ناصرالدین شاه - ساخته شده است.
طول پل حاج سید محمد حدود 195 و عرض آن 6.5 متر است.این پل دارای سه چشمه یا دهانه بزرگ و دو دهانه کوچک روی پایه‌های سنگی، با طاق‌های جناغی است.
پایه‌های پل تا ارتفاع 2 متر با سنگ های سفید به ابعاد 55 در 10 سانتی متر و ملات ساروج ساخته شده و در داخل و هسته پایه‌ها، از سنگ‌های درشت رودخانه استفاده شده است.
پایه‌های پل در جهت بالادست، چند ضلعی و در پایین‌دست نیم دایره شکل گرفته است. دهانه میانی پل که بزرگتر از دیگر دهانه‌های آن است، 9.10 متر عرض و از سطح آب حدود 6.5 متر ارتفاع دارد.
دهانه های جانبی پل نیز 4.80 متر ارتفاع - از سطح آب و 4.90 متر پهنا دارد. در میانه دهانه‌های اصلی پل و روی پایه‌ها، دو دهانه کوچکتر نیز با طاق جناغی و عرض 2.30 متر ساخته شده است.
این دهانه‌ها علاوه بر کاهش وزن پل و صرفه جویی در مصالح، آب‌های طغیانی را از خود عبور می‌دهد.
در هسته آجری این پل نیز فضاهای خالی طاقدار زیادی تدارک دیده شده که این امر باعث سبکی وزن پل، فشار کمتر بر پایه‌ها و صرفه جویی در مصالح می‌شود.
این فضاها به تعداد 12 عدد، در پایه‌های متکی بر کناره‌های رودخانه و در فاصله بین دهانه‌ها تعبیه شده است.
سطح گذرگاه پل، جان‌پناه‌هایی در طرفین دارد و به دلیل ارتفاع زیاد دهانه میانی، از وسط به طرفین شیب ملایمی دارد و با سنگ‌های رودخانه ای فرشی شده است.
پل حاج سید محمد در سال 1336 توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره1486 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
انتهای پیام/ آ
