پایان عصر هامون/ افغانستان حق‌آبه‌ای به ایران نمی‌دهد/ ۱۰۰ بند انحرافی در مسیر هیرمند!
پایان عصر هامون؛ ایران تشنه مانده است! افغانستان حق‌آبه ایران را نمی‌دهد و با ایجاد بیش از ۱۰۰ مسیر انحرافی، شریان حیاتی آب‌های مرزی را بسته است؛ بحرانی که تالاب و زیست‌بوم سیستان را در آستانه نابودی کامل قرار داد.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از زاهدان، خشکسالی‌های پیاپی منطقه سیستان شامل پنج شهرستان زابل، زهک، هامون، هیرمند و نیمروز واقع در شمال استان سیستان و بلوچستان را به خاکی تشنه تبدیل کرده است. به دنبال کاهش شدید بارندگی و افت بی‌امان سطح آب ورودی رودخانه هیرمند به سیستان، اراضی زراعی پیرامون آن ترک خورده و حاصلخیزی‌شان از بین رفته است. کشاورزی که زمانی قلب تپنده معیشت مردمان سیستان بود، اینک به دلیل بی‌آبی تقریباً فلج شده و هزاران کشاورز و دامدار محلی با بیکاری و بحران اقتصادی مواجه شده‌اند. در تصویر جدید سیستان، سرسبزی و پهنه‌های پرآب تالاب هامون جای خود را به دشت‌های خشک و بایر داده و چشم‌انداز این دیار دگرگون شده است.
در کنار خشکسالی طبیعی، مداخلات انسانی نیز بحران سیستان را تشدید کرده است. افغانستان در سال‌های اخیر سدهای بزرگی چون کجکی، بخش‌آباد و کمال‌خان را بر روی رودخانه هیرمند احداث کرده که حجم عظیمی از آب را پشت خود حبس کرده و عملاً سهم حق‌آبه ایران را به حداقل رسانده است. نتیجه این اقدامات آن است که رود هیرمند که پیش‌تر شریان حیاتی سیستان بود، اکنون به ندرت «لبخند آب» را به سمت ایران می‌چرخاند و ساکنان سیستان چشم‌انتظار بازگشت حتی قطره‌ای از آن به سرزمین خود هستند.
تالاب بین‌المللی هامون که روزگاری گستره‌ای آبی پُر از ماهی و مأمن پرندگان مهاجر بود، اکنون کاملاً خشک شده و به دشت‌های ترک‌خورده و بایر بدل شده است. تبخیر بی‌امان آب و افت حق‌آبه هیرمند، اراضی همجوار هامون را نیز از چرخه کشاورزی بیرون برده و زمین‌های زیر کشت یکی پس از دیگری خشکیده و ترک برداشته‌اند. بدین ترتیب، کشاورزان و دامدارانی که سال‌ها معیشت خود را از این منابع می‌گرفتند، اکنون زندگی خود را در فقدان آب و علوفه از دست رفته می‌بینند.
از سوی دیگر، بستر خشک هامون خود به کانون فراگیر طوفان‌های گردوغبار تبدیل شده است. بادهای موسمی 120 روزه سیستان با بلند کردن خاک کف هامون، لایه‌ای غلیظ از ریزگرد را بر فراز منطقه می‌پوشانند و کیفیت هوا را به‌شدت کاهش داده‌اند. نفس کشیدن در این شرایط دشوار است؛ بسیاری از سالمندان و بیماران مزمن همواره با مشکلات تنفسی و چشمی مواجه‌اند و هنگام طوفان حتی قادر به ترک منزل نیستند. این موج مداوم گردوغبار اکنون به یک تهدید ملی برای سلامت مردم سیستان تبدیل شده و نیاز به چاره‌اندیشی فوری دارد.
نتیجه تمام این مصائب، شکل‌گیری یک بحران اجتماعی و انسانی در سیستان است. شمار زیادی از مردمان بومی که پیش از این زندگی خود را بر کشاورزی و دامداری مبتنی کرده بودند، اکنون ناچار به ترک دیار خود شده و روستاها یکی پس از دیگری خالی می‌شوند. بسیاری از جوانان این دیار در شهرهای بزرگ به حاشیه‌نشینی روی آورده و بار مشکلات اقتصادی و معیشتی جدید را به دوش می‌کشند. این مهاجرت گسترده نه تنها معیشت مردم سیستان را دگرگون کرده، بلکه موجب فراموشی بخش عمده‌ای از ارزش‌ها و فرهنگ بومی این سرزمین نیز شده است. میراث کهن سیستان اکنون در سایه نابودی زیستگاه طبیعی رو به خاموشی نهاده و نشانه‌های زندگی روستایی در لابه‌لای شنزارهای خاموش کمرنگ می‌شوند.
عده‌ای از مردم و مسئولان همچنان انتظار دارند با ورود حق‌آبه از جانب کشور افغانستان، هامون بار دیگر احیا شود و سیستان به روزهای آبادانی بازگردد اما عده‌ای دیگر نیز تاکید دارند با توجه به شرایطی که در کشور افغانستان در حال رقم خوردن است و احداث سدها و بندهای متعدد که موجب انحراف مسیر آب می‌شود، بازگشت به روزهای آباد به این شکل تقریباً غیرممکن است. در همین راستا خبرنگار تسنیم سراغ حسین سرگزی، معاون فنی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان به عنوان یک کارشناس تحصیل کرده متخصص با تجربه این حوزه رفته تا در گفت‌وگو با وی آخرین شرایط سیستان و راهکار خروج از بحران‌های موجود را جویا شود.
سیستان به شرایط زیست محیطی قبل برنمی‌گردد
حسین سرگزی، معاون فنی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم در زاهدان اظهار داشت: با توجه به سدهایی که در بالادست رود هیرمند در کشور افغانستان احداث و مهار آبی که انجام شده به نحوی که هم انحراف آب در افغانستان خیلی اتفاق افتاده یعنی در همین رودخانه هیرمند شاید صدها انحراف ایجاد شده که تا 100 مورد آن را به راحتی می‌توان روی نقشه‌های ماهواره‌ای مشاده کرد و علاوه بر آن انحرافات کلان آبی مثل احداث سد «کمال خان»، احداث سد روی «خاش رود» یا احداث سد «بخش آباد» که اتفاق افتاده و همه اینها شریان‌هایی بودند که آب را به کاسه سیستان می‌رساندند، شرایط سیستان امروز به کلی تغییر کشده است.
وی افزود: در گذشته شاید به طور متوسط سالانه 5 میلیارد مترمکعب آب به کاسه سیستان تزریق می‌شد که این میزان آب هم رطوبت، هم ذرات خاک و هم پوشش گیاهی را حفظ می‌کرده و علاوه بر آن همین شرایط پایدار محیطی، امید به آینده را برای مردم حفظ می‌کرد اما با توجه به مجموعه اتفاقاتی که رخ داده و این شرایط با گرمایش، تغییر اقلیم و خشونت بادها همراه شده، امروز می‌توان گفت شرایط سیستان حداقل روی کاغذ دیگر به حالت قبل بر نخواهد گشت و شرایطی که ما در آینده تجربه خواهیم کرد، شرایطی بی‌نظیر و بی‌سابقه در گذشته است.
سرگزی ادامه داد: با این فرض باید به آینده سیستان فکر و پروژه‌هایی تعریف کنیم؛ بنابراین تصور من این است که ما نمی‌توانیم به سمت پروژه‌های بیولوژیک برویم و نمی‌توانیم پوشش گیاهی اضافه کنیم و حتی امکان حفظ پوشش گیاهی موجود را نداریم یا به سختی داریم و باید از حداقل منابع آبی موجود، حداکثر استفاده را ببریم.
مدیریت بحران سیستان نیازمند ابداعات و ابتکارات جدید
معاون فنی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان اضافه کرد: همچنین بخشی از برداشت‌ها از منابع آبی مثل «چاهک‌ها» و استفاده آب برای کشاورزی‌های کم ثمر باید در دشت سیستان ممنوع یا حداقل تعیین تکلیف شود که ما بتوانیم از منابع به بهترین شکل استفاده کنیم. بنابراین باید به سمت ابداعات و ابتکارات، آزمون‌های جدید و تجربیات تازه حرکت کنیم تا بتوانیم اتفاقی برای منطقه رقم بزنیم و احداث «دیوار گِلی» در بستر تالاب هامون که اخیراً به عنوان یک پروژه بدیع توسط اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان انجام شده در همین مسیر و با همین رویکرد انجام شده است.
وی بر لزوم تغییر رویکرد در مدیریت بحران‌های زیست محیطی منطقه سیستان تأکید کرد و اظهار داشت: اینکه منتظر بمانیم تا مسئولان ملی کار خاصی برای حل معضل ریزگردهای سیستان انجام دهند غلط است؛ مدیریت قطعات مختلف یک پازل است و هر کس باید نقش خاص خود را در این زمینه ایفا کند چرا که اگر یک قطعه موجود نباشد این پازل ناقص است.
این کارشناس خبره حوزه آب و خاک افزود: به عنوان مثال پیشنهاد من به عنوان یک کارشناس میدانی محلی و آشنا به وضعیت سیستان در اداره‌کل منابع طبیعی سیستان و بلوچستان احداث "دیوار گَِلی" بوده و این کار را به صورت آزمایشی آغاز کرده‌ایم که ضرورت دارد در کنار ما اداره‌کل حفاظت از محیط زیست، امور آب و جهاد کشاورزی باید راهکارهای خود را ارائه دهند تا با هم‌افزایی به یک پروژه مشترک برسیم و این پروژه در سطح ملی چکش‌کاری شود و مورد بررسی قرار گیرد و حتی در سطح بین‌المللی کارشناس خارجی روی آن نظر بدهد که با توجه به کلان مسئله و هیدروپلیتیک، ژئوپلیتیک و کلان اقلیم منطقه، پروژه مد نظر ما به نفع است یا خساراتی در پی دارد.
جلوگیری از فرسایش بادی پایه حیات و بقای سیستان
معاون فنی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان تصریح کرد: این مسئله که جلوگیری از فرسایش بادی پایه حیات و بقای سیستان است باید مهم جلوه داده تا توسط همه درک شود؛ چرا که هر توسعه‌ای اعم از تجارت مرزی، صنایع، انرژی‌های نو یا حتی کشاورزی و ... بخواهد در سیستان صورت بگیرد پایه آن زیست محیطی است؛ یعنی شما باید شرایط زیست محیطی پایدار داشته باشید و به عبارتی بدون داشتن شرایط پایدار زیست محیطی، بقا در این منطقه امکان‌پذیر نخواهد بود.
سرگزی به آثار مخرب پدیده ریزگردها در سیستان اشاره کرد و گفت: ریزگردها هم اثرات کوتاه مدت و هم بلند مدت دارند؛ اثرات کوتاه مدت آن شامل ناامیدی سریع مردم، از دست رفتن اعتماد به شرایط و تاریک شدن اوضاع است و این تاریک شدن اوضاع فعلی هم به معنی تاریک شدن آینده است. اما اثرات بلند مدت آن بسیار عمیق‌تر است و این سوالات را در اذهان ایجاد می‌کند که «آیا من باید در این شرایط در سیستان بمانم؟ آیا فرزندان من در این شرایط رشد کنند؟ آیا سرمایه‌گذاری من در چنین شرایطی به صلاح است؟ در صورت سرمایه‌گذاری چه اتفاقی برای سرمایه من می‌افتد؟»
هوای سالم حداقل حق مسلم مردم سیستان
وی همچنین به بیماری‌های نوپدید و مزمن ناشی از ریزگردها اشاره و عنوان کرد: بیماری‌های حاصل از ریزگردها توان مردم سیستان را کم و وضعیت را متفاوت کرده است. علاوه بر آن، بیماری‌های مزمن مانند سل، بیماری‌های چشمی چون تراخم، بیماری‌های گوارشی و غیره نیز شیوع یافته است.
معاون فنی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان با اشاره به تغییر سبک زندگی در دنیا و تمایل به رفاه و تسهیل زندگی، گفت: امروز سبک زندگی در همه دنیا هماهنگ شده است و به سمت رفاه پیش می‌رود و این در حالی است که شرایط در سیستان روز به روز در حال بدتر شدن است. مردم سیستان نیز حق دارند زندگی خوبی داشته باشند و از شرایط زیست محیطی مناسب برخوردار باشند؛ هوای سالم حداقل حق مسلم مردم سیستان است؛ با وجود فقر و مشکلات اقتصادی و کلان حاکم در سیستان، مردم منطقه حق دارند که از هوای سالم و امکان زیست سالم بهره‌مند شوند.
انتهای پیام/
