بحران آب و خاک در خراسان شمالی/ کشاورزی زیر تیغ توسعه بی‌محابا
آمارهای رسمی از فرسایش خاک بالاتر از میانگین کشوری، افت شدید سفره‌های آب زیرزمینی و نیمه‌تمام ماندن طرح‌های آبیاری نوین در خراسان شمالی حکایت دارد؛ وضعیتی که کارشناسان آن را نتیجه تمرکز بر محصولات پرآب‌بر و بی‌توجهی به پیوست محیط‌زیستی می‌دانند.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از بجنورد، سند آمایش سرزمین سال 1402 نشان می‌دهد بیش از 60 درصد سفره‌های آب زیرزمینی خراسان شمالی در وضعیت بحرانی یا ممنوعه است. یعنی برداشت از این سفره‌ها بالاتر از توان طبیعی تجدید آن‌هاست. استان حدود 83 میلیون و 500 هزار مترمکعب آب سالانه به شبکه آبرسانی تزریق می‌کند، اما بنا به گزارش روزنامه آتراک‌دیلی، تنها 18 میلیون مترمکعب آن قرار است تا پایان سال 1404 از محل سد شیرین دره تأمین شود؛ سدی که هنوز تکمیل نشده است.
در همین زمان، طبق اظهارات مدیر امور آب، خاک و فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی به ایرنا، بخش عمده منابع آبی استان از سه هزار و 184 چشمه و یک هزار و 557 چاه تأمین می‌شود، اما شیوه‌های سنتی آبیاری باعث هدررفت گسترده این منابع شده است.
با وجود هشدارها، بسیاری از پروژه‌های توسعه‌ای کشاورزی استان همچنان بر کشت محصولات پرآب‌بر مانند چغندر قند و ذرت متمرکز هستند. کارشناسان حوزه منابع طبیعی در گفت‌وگو با خبرنگار ما این رویکرد را خطای راهبردی نامیده‌اند و هشدار داده‌اند که در شرایط بحران، حتی آب شرب ساکنان نیز تحت تهدید قرار دارد.
آمار سازمان جهاد کشاورزی نشان می‌دهد راندمان آبیاری در مزارع استان حدود 35 تا 40 درصد است، یعنی بیش از نیمی از منابع مصرف شده عملاً هدر می‌رود. این میزان، پایین‌تر از متوسط ملی و فاصله زیادی با استاندارد جهانی 60 تا 70 درصد دارد.
تحقق اهداف سند توسعه بدون تغییر الگوی کشت و گسترش فوری سامانه‌های آبیاری نوین عملاً به معنای تشدید بحران آبی در دهه آینده خواهد بود.
فرسایش خاک؛ تهدیدی که ارقام آن هشدار می‌دهد
طبق مطالعات مراکز معتبر علمی، میانگین فرسایش خاک در ایران 15٫4 تن در هر هکتار است؛ اما مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی اعلام کرده که این رقم در استان بالاتر از میانگین ملی و فراتر از استاندارد جهانی پنج تن در هکتار است.
در این میان استان سالانه حدود یک میلیون و 200 هزار تن خاک حاصل‌خیز را به دلیل عوامل فرسایشی از دست می‌دهد. ارزش اقتصادی این خسارت، بر اساس محاسبات سازمان تحقیقات کشاورزی، بین 380 تا 400 میلیارد تومان در سال است.
بخش بزرگی از این فرسایش ناشی از چرای بی‌رویه دام، شخم در جهت شیب، تخریب پوشش گیاهی و بی‌توجهی به عملیات آبخیزداری است. مساحت منابع طبیعی استان حدود دو میلیون و 300 هزار هکتار برآورد شده که حفاظت آن نیازمند برنامه‌ریزی منسجم و بودجه پایدار است.
یک کشاورز باسابقه در شیروان می‌گوید خاکی که زمانی بوی زندگی می‌داد، امروز سبک شده و جان ندارد؛ محصول می‌دهد، اما کیفیت و دوامش کاهش یافته است. این توصیف عمق تهدید را به‌خوبی آشکار می‌کند.
اجرای برنامه‌های کشاورزی حفاظتی، تقویت صندوق بیمه خسارات فرسایش خاک و ایفای نقش جدی شوراهای محلی در حفاظت منابع از پیشنهادهای کارشناسان برای توقف این روند است.
توسعه نیمه‌کاره؛ فاصله اسناد ملی و واقعیت استان
برنامه هفتم توسعه کشور محوریت را به مدیریت پایدار منابع آب و کشاورزی دانش‌بنیان داده است؛ اما داده‌های رسمی نشان می‌دهد در خراسان شمالی، تخصیص بودجه به پروژه‌های آبیاری نوین و احیای منابع آب زیرزمینی کمتر از نصف ارقام مصوب بوده است.
طرح آبیاری تحت فشار که هدفگذاری شده بود تا پایان 1402 در 20 هزار هکتار از اراضی استان اجرا شود، به گزارش سازمان جهاد کشاورزی، تنها در حدود 9 هزار هکتار عملیاتی شده؛ یعنی کمتر از 45 درصد هدف.
کارشناسان این عدم تحقق را نتیجه ترکیب کمبود منابع مالی، ضعف نظارت و همخوان نبودن الگوی کشت با ظرفیت آبی استان می‌دانند. به گفته یکی از مسئولان آب منطقه‌ای، حتی تخصیص کامل بودجه بدون تغییر نگاه به نوع محصولات کارایی چندانی نخواهد داشت.
این در حالی است که فشار اجتماعی برای افزایش تولید محصولات استراتژیک مانند گندم و چغندر قند، مانع از حرکت سریع به سمت کشت‌های کم‌آب‌بر می‌شود.
برخی پژوهشگران پیشنهاد داده‌اند که دولت با خرید تضمینی محصولات کم‌آب‌بر و ایجاد بازار صادراتی برای آن‌ها، انگیزه اقتصادی تغییر الگوی کشت را ایجاد کند.
سازگاری یا توسعه ناپایدار؛ دوراهی پیش‌روی استان
سیاست فعلی توسعه کشاورزی در خراسان شمالی در نقطه‌ای قرار دارد که ادامه مسیر کنونی می‌تواند ظرف یک دهه آینده بنیان‌های تولید را تهدید کند. بی‌توجهی به پیوست محیط‌زیستی در پروژه‌هایی مانند سدسازی و شبکه‌های آبیاری پایین‌دست این خطر را تشدید می‌کند.
کارشناسان محیط‌زیست بر چهار محور تأکید دارند: بازنگری فوری الگوی کشت، تخصیص کامل اعتبارات آبیاری نوین، اجرای گسترده کشاورزی حفاظتی و الزام پیوست زیست‌محیطی برای همه طرح‌ها.
برآوردهای اقتصادی نشان می‌دهد که بدون چنین اصلاحاتی، خسارات ناشی از بی‌توجهی به محیط‌زیست طی 10 سال آینده می‌تواند بیش از چند هزار میلیارد تومان باشد؛ رقمی چند برابر بودجه عمرانی سالانه استان.
تجربه استان‌های خشک‌تر مانند یزد و کرمان نشان می‌دهد حرکت به سمت سازگاری با اقلیم خشک نه‌تنها منابع را حفظ کرده، بلکه موجب ارتقای کیفیت محصولات صادراتی شده است.
نتیجه‌گیری روشن است: بدون تغییر جدی در سیاست‌ها و تطبیق با واقعیت‌های محیط‌زیستی، کشاورزی خراسان شمالی به‌جای موتور محرک اقتصاد به عامل اصلی بحران تبدیل خواهد شد.
انتهای پیام/311/.
