گفت‌وگو|سبد مصرف فرهنگی ایرانی؛ پروژه‌ای برای بازسازی امید در عصر بی‌نشانی
مسئول اندیشکده میراث از نقشه راه ده مرحله‌ای برای گفتمان‌سازی سبک زندگی اسلامی تا بازخوانی میراث امام سجاد علیه‌السلام و نقد عملکرد رسانه‌ها در مواجهه با آینده فرهنگی کشور سخن گفت.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از اهواز، سبک زندگی اسلامی، بیش از آن‌که مجموعه‌ای از توصیه‌های فردی باشد، نقشه‌ای جامع برای زیست متعالی در جهان امروز است. در دورانی که انسان با چالش‌های معنوی، اجتماعی و روانی روبه‌روست، بازخوانی این سبک زندگی می‌تواند راهی برای بازسازی آرامش، معنا و پیوندهای انسانی باشد؛ از مناسبات خانوادگی تا انتخاب‌های فرهنگی، از تغذیه تا مصرف رسانه‌ای، سبک زندگی اسلامی ظرفیت آن را دارد که به زیست روزمره عمق ببخشد و انسان را از سطح به ساحت هدایت کند.
در این گفت‌وگو، حجت‌الاسلام حسین عباسی‌اصل با نگاهی ریشه‌ای به آموزه‌های اسلامی، از صحیفه سجادیه تا طراحی سبد مصرف فرهنگی ایرانی، مسیری را ترسیم می‌کند که هدف آن نه فقط اصلاح رفتار، بلکه بازسازی بنیان‌های فکری و معنوی جامعه است.
وی از ضرورت ترویج سبک زندگی اسلامی در قالب‌های ملموس، قابل اجرا و متناسب با شرایط امروز سخن می‌گوید و بر نقش نهادهای فرهنگی در تحقق این تحول تأکید می‌کند.
تسنیم: اندیشکده میراث از چه زمانی و با چه هدفی شکل گرفت؟
عباسی‌اصل: در پاسخ به فرمایشات مقام معظم رهبری در سال 1391Tفعالیت ما از سال 1392 آغاز شد، . ایشان در آن سال بیش از 30 سؤال بنیادین را خطاب به جوانان مطرح کردند و از نخبگان خواستند که به این پرسش‌ها پاسخ دهند. ما در اندیشکده میراث تلاش کردیم این مطالبه را جدی بگیریم و با تمرکز بر سبک زندگی اسلامی، مسیر فکری مشخصی را طراحی کنیم.
تسنیم: این مسیر فکری چگونه تعریف شده و چه مراحلی دارد؟
عباسی‌اصل: ما یک نقشه راه ده‌مرحله‌ای طراحی کرده‌ایم که از تولید اندیشه آغاز می‌شود و در نهایت به گفتمان‌سازی اجتماعی و ورود به ساختارهای رسمی ختم می‌شود. این مراحل شامل؛ مسئله‌یابی، ایده‌یابی، تدوین شیوه‌نامه پژوهشی، خوانش و چالش، آموزش‌سازی، تولید محتوا، شبکه‌سازی، جاری‌سازی، نهادینه‌سازی و ارزیابی و بازنگری است.
تسنیم: در مرحله اول یعنی مسئله‌یابی، چه رویکردی اتخاذ کرده‌اید؟
عباسی‌اصل: مسئله‌یابی یکی از چالش‌های جدی نظام فرهنگی ما است. متأسفانه پایگاه تحلیل داده نداریم که بتواند مسائل واقعی نوجوانان و جوانان را استخراج کند. ما با استفاده از داده‌های رسمی وزارتخانه‌ها و تحلیل کلیدواژه‌ها، به مسائل روز می‌رسیم. مثلاً در سال 1398، واژه «موفقیت» بیش از 171 میلیون بار در فضای مجازی جست‌وجو شده که نشان‌دهنده دغدغه جدی جامعه نسبت به این مفهوم است.
تسنیم: پس از مسئله‌یابی، چه اقداماتی صورت می‌گیرد؟
عباسی‌اصل: وارد مرحله ایده‌یابی می‌شویم. مثلاً اگر مسئله «موفقیت» باشد، باید ایده‌ای برای پاسخ‌گویی به آن داشته باشیم. سپس شیوه‌نامه پژوهشی تدوین می‌شود تا پژوهشگران بتوانند به‌صورت گروهی تحقیق کنند. بعد از آن، پژوهش‌ها در معرض نقد اساتید قرار می‌گیرد که ما آن را «خوانش و چالش» می‌نامیم.
تسنیم: این پژوهش‌ها چگونه به آموزش تبدیل می‌شوند؟
عباسی‌اصل: اگر پژوهش‌ها موفق باشند، وارد مرحله آموزش‌سازی می‌شوند. این آموزش‌ها می‌توانند در قالب کتاب، دوره‌های آموزشی، تابلوهای اینفوگرافی، کلیپ‌های مجازی و... ارائه شوند. هدف این است که محتوا آماده انتقال به مخاطب شود.
تسنیم: در حال حاضر، اندیشکده میراث در کدام مرحله قرار دارد؟
عباسی‌اصل: ما اکنون در مرحله شبکه‌سازی هستیم. یعنی در حال ایجاد شبکه‌ای از معلمان و فعالان فرهنگی هستیم تا محتوای تولیدشده را در اختیار مخاطبان قرار دهند. پس از آن، وارد مرحله جاری‌سازی می‌شویم که شامل برگزاری کمپین‌ها، جشنواره‌ها و رویدادهای فرهنگی است.
تسنیم: و مرحله نهایی؟
عباسی‌اصل: مرحله نهایی ارزیابی و بازنگری است. یعنی بررسی می‌کنیم که آیا محتوا به درستی منتقل شده، آیا تأثیرگذار بوده، و اگر ایرادی وجود دارد، آن را اصلاح می‌کنیم. این چرخه باعث می‌شود که اندیشه تولیدشده به‌صورت پایدار در جامعه جاری شود.
تسنیم: شما در بخش قبلی گفت‌وگو به مرحله شبکه‌سازی اشاره کردید. لطفاً درباره این مرحله و مخاطبان هدف آن بیشتر توضیح دهید.
عباسی‌اصل: بله، ما اکنون در مرحله شبکه‌سازی هستیم و برای 12 گروه مخاطب اثرگذار در حوزه سبک زندگی اسلامی برنامه‌ریزی کرده‌ایم. هر گروه باید محتوای خاص خود را داشته باشد و شبکه‌ای متناسب با آن شکل بگیرد. برخی از این شبکه‌ها وارد مرحله جاری‌سازی هم شده‌اند، اما تمرکز اصلی ما فعلاً روی تثبیت شبکه‌سازی است.
تسنیم: این 12 شبکه شامل چه گروه‌هایی هستند؟
عباسی‌اصل: یکی از مهم‌ترین شبکه‌ها، شبکه کاسبان محله است. کاسب‌ها به‌دلیل ارتباط مستقیم با مردم، نقش مهمی در انتقال ارزش‌های سبک زندگی اسلامی دارند.
مثلاً طرحی داریم به نام «نون حلال» که ویژه نانوایان است و بر رزق حلال تأکید دارد. شبکه دیگر، اساتید دانشگاه هستند. ما با همکاری نهاد رهبری، دوره‌هایی برای بیش از 12 هزار استاد در سراسر کشور برگزار کردیم.
تسنیم: درخصوص شبکه معلمان چه اقداماتی انجام داده‌اید؟
عباسی‌اصل: شبکه معلمان یکی از فعال‌ترین شبکه‌های ما است. تاکنون نزدیک به 2 هزار معلم در این شبکه عضو شده‌اند. دوره‌های آموزشی از طریق اپلیکیشن آموزش‌وپرورش در دسترس آن‌ها قرار گرفته و تصاویر و مستندات آن نیز در سایت موجود است. هدف ما این است که این شبکه به مرحله جاری‌سازی برسد و بتواند در سطح ملی اثرگذار باشد.
تسنیم: آیا شبکه‌های دیگری هم فعال شده‌اند؟
عباسی‌اصل: بله ما شبکه بانک، شبکه رویداد ملی سبک زندگی و شبکه موسسات فعال در حوزه سبک زندگی را نیز راه‌اندازی کرده‌ایم؛ برای این منظور، سه بار کل کشور را دور زده‌ام و بیش از 700 مجموعه فعال را شناسایی کرده‌ایم. همچنین شبکه‌ای از کارشناسان داریم که با افراد مؤثر در خانواده‌ها در استان خوزستان کار می‌کنند تا آسیب‌های اجتماعی را کاهش دهند.
تسنیم: هدف نهایی این شبکه‌ها چیست؟
عباسی‌اصل: هدف ما این است که هر شبکه به مرحله جاری‌سازی برسد. مثلاً در شبکه معلمان، اگر بتوانیم 10 هزار معلم را همراه کنیم، آن‌ها می‌توانند موتور محرکه گفتمان‌سازی در سطح کشور باشند. جاری‌سازی یعنی محتوا از طریق این شبکه‌ها در جامعه جریان پیدا کند و به ساختار رسمی کشور وارد شود.
تسنیم: مهم‌ترین رسالت اندیشکده میراث را چگونه تعریف می‌کنید؟
عباسی‌اصل: مهم‌ترین رسالت ما طراحی، تولید و توزیع «سبد مصرف فرهنگی ایرانی» است. هر فرد، علاوه بر سبد مصرف مادی، یک سبد مصرف فرهنگی دارد. از لحظه‌ای که بیدار می‌شود؛ با چه صدایی، چه عطری، چه صبحانه‌ای، چه لباسی، چه نوع ارتباطی با همسایه تا لحظه خواب، همه این‌ها بخشی از مصرف فرهنگی اوست. ما در حال طراحی این سبد هستیم، دنبال تولیدکننده و توزیع‌کننده آن می‌گردیم و تلاش داریم از طریق همین شبکه‌ها آن را در کشور جاری کنیم.
تسنیم: آیا دوره‌های آموزشی خاصی هم برای این شبکه‌ها طراحی شده‌اند؟
عباسی‌اصل: بله، دوره‌های متعددی داریم. مثلاً «ایستگاه اول» ویژه اساتید است و شامل یک دوره 12 جلسه‌ای و دوره دوم با عنوان «امیدانه» است که به راهکارهای امیدآفرینی برای نسل جوان می‌پردازد. دوره «هنر زندگی» برای معلمان طراحی شده و هدف آن رضایت‌آفرینی در زندگی است. همچنین دوره «قوی‌تر شو» ویژه دانشجویان است که به موضوعاتی مثل عقلانیت و عشق‌ورزی صحیح می‌پردازد. یکی از دوره‌های مهم ما «ذائقه شیرین» است که بر اساس صحیفه سجادیه طراحی شده و از آموزه‌های امام سجاد علیه‌السلام بهره می‌برد؛ شخصیتی که به‌نظر ما می‌تواند منبعی غنی برای سبک زندگی امروز باشد.
تسنیم: با توجه به شرایط فرهنگی امروز، چه شباهتی میان وضعیت فعلی جامعه و دوران امام سجاد علیه‌السلام می‌بینید؟
عباسی‌اصل: امروز در جامعه ما گزاره‌های بی‌دینی زیاد شده است، البته گزاره‌های دینداری هم کم نیست، اما مظاهر دینی در بسیاری از موارد رعایت نمی‌شود. این وضعیت شباهت زیادی با دوران امام سجاد علیه‌السلام دارد؛ زمانی که ظاهر دین در جامعه کم‌رنگ شده بود، اما باطن دینداری در دل برخی افراد هنوز زنده بود. ما در اندیشکده میراث، دو میراث مهم از امام سجاد(ع) صحیفه سجادیه و رساله حقوق را به‌صورت جدی مورد توجه قرار داده‌ایم.
تسنیم: چرا صحیفه سجادیه را به‌عنوان منبع اصلی سبک زندگی اسلامی انتخاب کرده‌اید؟
عباسی‌اصل: صحیفه سجادیه فقط مجموعه‌ای از دعا نیست؛ بلکه دستورالعمل‌هایی عملی برای مواجهه با موقعیت‌های مختلف زندگی است. امام سجاد علیه‌السلام در این کتاب، نحوه برخورد با بیماری، بدهکاری، دیدار با والدین، مواجهه با ظلم و بسیاری از موقعیت‌های دیگر را به‌صورت دقیق ترسیم کرده‌اند. این کتاب به ما می‌آموزد که چگونه سبک زندگی اسلامی را در عمل پیاده کنیم، نه فقط در لفظ پیاده کنیم.
تسنیم: و رساله حقوق چه جایگاهی در این مسیر دارد؟
عباسی‌اصل: رساله حقوق نیز بسیار ارزشمند است. امام سجاد در این اثر، وظایف انسان نسبت به اعضای بدن، خانواده، همسایه و حتی قلب و دست خود را مشخص کرده‌اند. این اثر یک نقشه جامع برای اصلاح روابط انسانی و اجتماعی است و ما در اندیشکده، آن را به‌عنوان یکی از منابع اصلی برای بازسازی سبک زندگی اسلامی در نظر گرفته‌ایم.
تسنیم: یکی از دغدغه‌های امروز جامعه، کاهش امید است. شما چه راهکاری برای نهادینه‌سازی امید در خانواده پیشنهاد می‌کنید؟
عباسی‌اصل: ما در اندیشکده کتابی داریم به نام «امیدوار» که بر اساس یک راهبرد مردمی طراحی شده است. شعار اصلی این کتاب این است: «خدای دیروز، خدای فردا هم هست.» انسان با سه نوع رنج مواجه است: رنج گذشته که نامش حسرت است، رنج حال که مصیبت است و رنج آینده که ترس است. ترس از آینده امروز فراگیرترین نوع رنج است و ریشه ناامیدی در همین ترس نهفته است.
تسنیم: چگونه می‌توان این ترس را به امید تبدیل کرد؟
عباسی‌اصل: باید گذشته را مرور کنیم و ببینیم چگونه خداوند ما را حمایت کرده است. از دوران کودکی، از زمانی که در شکم مادر بودیم، تا امروزهمه‌جا نشانه‌های حمایت الهی وجود دارد. وقتی این حمایت را در گذشته ببینیم، به آینده نیز امیدوار می‌شویم. خانواده‌ها باید این تجربه را به فرزندان منتقل کنند؛ اینکه چگونه از هیچ به همه‌چیز رسیدند، چگونه سختی‌ها را پشت سر گذاشتند. این انتقال تجربه، امید را نهادینه می‌کند.
تسنیم: شما به تمثیلی از مولانا اشاره کردید. لطفاً آن را برای مخاطبان ما شرح دهید.
عباسی‌اصل: مولانا داستان گاوی را نقل می‌کند که روزها در مزرعه سیر غذا می‌خورد، اما شب که تاریکی فرا می‌رسد، فکر می‌کند سبزه‌ها از بین رفته‌اند و از ترس، لاغر می‌شود. صبح دوباره می‌بیند که سبزه‌ها هست و چاق می‌شود. این چرخه شبانه‌روزی ترس و امید، تمثیلی از نفس انسان است که از ترس روز مبادا، خودش را ضعیف می‌کند. مولانا می‌گوید: «نه آن گاو است و نه آن دشت، این جهان است.» یعنی ترس ما از آینده، اگر با مرور گذشته و شناخت حمایت الهی همراه شود، می‌تواند به امید تبدیل شود.
تسنیم: چگونه می‌توان این شناخت را در جامعه نهادینه کرد؟
عباسی‌اصل: سه راه وجود دارد: اول، مرور شخصی گذشته توسط خود فرد. دوم، یادآوری گذشته توسط خانواده. سوم، مطالعه تاریخ و آمارهای پیشرفت کشور. وقتی ببینیم حضرت نوح علیه‌السلام با چه شرایطی مواجه بود یا امام حسین علیه‌السلام با 72 یار قیام کرد و امروز اربعین در 72 کشور برگزار می‌شود، این‌ها امیدآفرین‌اند. قرآن و تاریخ، منابعی هستند که می‌توانند ما را به آینده امیدوار کنند.
تسنیم: برنامه شما برای آینده اندیشکده چیست؟
عباسی‌اصل: همان‌طور که قبلاً اشاره کردم، طراحی، تولید و توزیع «سبد مصرف فرهنگی ایرانی» هدف اصلی ماست. این سبد شامل تمام رفتارهای روزمره انسان است؛ از نحوه بیدار شدن تا نوع تعامل با همسایه. ما در حال طراحی بخش‌های مختلف این سبد هستیم و تلاش داریم از طریق شبکه‌های اجتماعی و فرهنگی آن را در کشور جاری کنیم.
تسنیم: چه انتظاری از رسانه‌هایی مانند تسنیم دارید؟
عباسی‌اصل: رسانه‌ها باید بین رسالت اصلی و مخاطب، نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا کنند. مقام معظم رهبری اخیراً فرمودند که انتشارات نباید فقط به فروش یا تعداد لایک توجه کنند. متأسفانه امروز رسانه‌ها دنبال «زودترین‌ها» و «پربازدیدترین‌ها» هستند، در حالی که گفتمان‌سازی یک مسیر آهسته، پیوسته و بلندمدت است. مجموعه‌هایی که با افق بلند حرکت می‌کنند، معمولاً در کشور مورد توجه قرار نمی‌گیرند.
تسنیم: چه پیشنهادی برای اصلاح این روند دارید؟
عباسی‌اصل: سه اقدام ضروری است، نخست اینکه رسانه‌ها باید کارشناس مرتبط با آینده کشور داشته باشند تا مجموعه‌های آینده‌محور را شناسایی کنند. دوم، شاخص‌های این مجموعه‌ها را تعریف کنند. سوم، برای آن‌ها هزینه کنند؛ چه مالی، چه آبرویی، چه امکاناتی. اگر رسانه‌ها آینده کشور را مهم بدانند، روی مجموعه‌هایی که امروز کوچک‌اند اما فردا می‌توانند اثرگذار باشند، سرمایه‌گذاری خواهند کرد.
تسنیم: در پایان، نکته‌ای هست که بخواهید اضافه کنید؟
عباسی‌اصل: امیدوارم نه فقط برای مجموعه ما، بلکه برای همه مجموعه‌هایی که دغدغه آینده کشور را دارند، زمینه فعالیت فراهم شود. رسانه‌ها باید این جریان‌های فکری را جدی بگیرند و در اولویت قرار دهند.
رسانه‌ها و مسئولیت فراموش‌شده در قبال آینده فرهنگی
در پایان گفت‌وگو، چیزی که بیش از همه توجه را جلب می‌کند، جایگاه تلاش‌های فکری در فضای رسانه‌ای کشور است. مجموعه‌هایی که با افق بلند حرکت می‌کنند، اغلب در سایه قرار دارند. رسانه‌ها معمولاً به جریان‌های پرسرعت و پرصدا توجه می‌کنند و مسیرهای آرام و عمیق را نادیده می‌گیرند.
امروز بیش از همیشه نیاز داریم رسانه‌ها آینده را جدی بگیرند. حمایت از جریان‌های فکری، فقط به بودجه و امکانات محدود نیست؛ گاهی کافی‌ست یک مجموعه کوچک، در زمان درست و جای درست معرفی شود.
پروژه‌هایی مانند «سبد مصرف فرهنگی ایرانی» نیاز به رسانه‌هایی دارند که به عمق فکر کنند، نه به سرعت. رسانه‌ای که آینده را جدی بگیرد، به جای دنبال کردن موج‌ها، خودش موج‌ساز می‌شود.
این گفت‌وگو دعوتی است برای بازگشت به معنا، توجه به میراثی که در هیاهوی روزمرگی گم شده و مسئولیتی که رسانه‌ها می‌توانند بار دیگر بر دوش بگیرند.
گفت‌وگو از مینوفر چراغی
انتهای پیام/
