صادرات محصولات ارگانیک؛ ظرفیتی مغفول در اقتصاد ایران
افت صادرات در بخش‌های مختلف، ریشه در ضعف مدیریت داخلی دارد؛ از استقرار صنایع آب‌بر در مناطق خشک تا غفلت از ظرفیت‌های سواحل و محصولات ارگانیک. کارشناسان راه‌حل را در اصلاح سیاست‌ها و بهره‌گیری از تجربه تشکل‌های اقتصادی می‌دانند.
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، بررسی وضعیت صادرات کشور نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر بسیاری از بخش‌ها از جمله فرش، محصولات کشاورزی و صنایع وابسته با افت جدی در بازارهای جهانی روبه‌رو شده‌اند. فعالان اقتصادی معتقدند که ریشه این مشکلات بیش از آنکه صرفاً ناشی از شرایط اقلیمی یا محدودیت‌های بین‌المللی باشد، به ضعف مدیریت و تصمیم‌گیری در داخل کشور بازمی‌گردد؛ مسائلی چون استقرار صنایع آب‌بَر در مناطق کم‌آب، بی‌توجهی به بهره‌گیری از ظرفیت‌های آبی سواحل، و نبود برنامه‌ریزی برای حمایت از محصولات سالم و ارگانیک از جمله چالش‌های اصلی عنوان می‌شود.
در این میان، کارشناسان تأکید دارند که با اصلاح سیاست‌ها، ارتقای بهره‌وری و استفاده از ظرفیت تشکل‌های اقتصادی می‌توان بسیاری از مشکلات موجود را برطرف و زمینه توسعه پایدار صادرات را فراهم کرد.
سید رضا نورانی، رئیس اتحادیه ملی محصولات کشاورزی ایران و عضو اتاق بازرگانی ایران، در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، با تشریح چالش‌های بخش کشاورزی و صادرات، به ضعف مدیریت منابع و سیاست‌های نادرست به‌عنوان اصلی‌ترین موانع توسعه پایدار اشاره کرد.
تسنیم: وضعیت فعلی فرصت‌های صادراتی کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ با توجه به افت صادرات در بسیاری از بخش‌ها ــ از فرش گرفته تا محصولات کشاورزی ــ به نظر شما در حوزه‌ای که فعالیت دارید چه ظرفیت‌ها و فرصت‌هایی وجود دارد؟
نورانی: در بحث تولید و صنایع کشور اکنون با مشکلات متعددی مواجه هستیم؛ از جمله مشکل انرژی. هر یک از این موارد خود یک مقوله جداگانه است. صنایعی که آب‌بَر هستند در گذشته بدون توجه به محدودیت‌های امروز مجوز گرفته‌اند. به عنوان نمونه، در کویر کاشان ــ منطقه‌ای کم‌آب ــ کارخانه فولاد احداث شده است. این نشان‌دهنده ضعف در مدیریت و تصمیم‌گیری است.
کشورهای حاشیه خلیج فارس باران زیادی ندارند اما با برنامه‌ریزی و مدیریت منابع آب توانسته‌اند وضعیت خود را سامان دهند. ما 71 درصد کره زمین را آب می‌بینیم اما در کشور خودمان با مشکل خشکسالی روبه‌رو هستیم که ناشی از ضعف مدیریت است. خشکسالی قابل اصلاح است؛ با برنامه‌ریزی صحیح، اصلاح الگوی مصرف، اصلاح ساختاری در بخش کشاورزی و صنایع می‌توان آن را برطرف کرد. نمونه خشک شدن دریاچه ارومیه یک مصیبت ملی است که باید پیش‌تر برای آن چاره‌اندیشی می‌شد.
امروز می‌بینیم کشورهایی مانند عربستان سعودی در شرایط اقلیمی مشابه ما توانسته‌اند با مدیریت صحیح، فضای سبز ایجاد کنند و حتی به بزرگ‌ترین تولیدکننده زیتون در منطقه تبدیل شوند. این کشور با ایجاد پنج هزار هکتار باغ زیتون، اکنون در تولید روغن زیتون به آمار قابل‌توجهی رسیده است. چرا ما با این ظرفیت‌ها نتوانسته‌ایم اقدام مشابهی انجام دهیم؟ پاسخ در مدیریت صحیح نهفته است.
ما می‌توانیم با شرکای خارجی مانند چینی‌ها همکاری کنیم تا در زمینه احیای کویرها، مقابله با خشکسالی، مهار ریزگردها و حتی مدیریت انرژی سرمایه‌گذاری کنند؛ همان کاری که عربستانی‌ها با انعقاد قراردادهای بین‌المللی انجام می‌دهند. متأسفانه ما در بخش مدیریت بسیار ضعیف عمل کرده‌ایم.
نمونه دیگر، شهرک‌سازی‌های اطراف تهران است. تعداد زیادی شهرک صنعتی بدون تأمین آب، برق و گاز ایجاد شده و اکنون با مشکل روبه‌روست. هزینه پیشگیری همیشه کمتر از درمان است؛ اما اکنون برای رفع مشکلات باید چندین برابر هزینه کنیم. حتی در احیای دریاچه ارومیه ارز و بودجه‌های قابل‌توجهی صرف شد اما نتیجه‌ای حاصل نشد.
امیدواریم از این پس با استفاده از ظرفیت تشکل‌های اقتصادی که صدها سال تجربه در خود دارند، به عنوان بازوی مشورتی و اجرایی عمل شود. ما مقام و منصب نمی‌خواهیم؛ فقط تجربه خود را در اختیار کشور قرار می‌دهیم تا به جای واکنش مقطعی، از وقوع مشکلات پیشگیری شود.
متأسفانه عمده صادرات ما به مواد پتروشیمی و معدود محصولات کشاورزی محدود شده است. این در حالی است که ما ظرفیت خودکفایی در بخش‌های مختلف را داریم و باید با برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح از این ظرفیت‌ها استفاده کنیم.
در حال حاضر اگر آب به درستی مدیریت شود، کشور ما با کمبود آب روبه‌رو نخواهد بود. کشورهای حوزه خلیج فارس از منابع آبی خلیج فارس حداکثر استفاده را می‌برند؛ حتی در ساخت‌وسازها کانال‌کشی می‌کنند و آب دریا را با صرف هزینه‌های بالا تصفیه و برای شرب یا سایر نیازهای خود استفاده می‌کنند.
ما حدود 780 کیلومتر ساحل در دریای عمان داریم اما از این ظرفیت بهره‌برداری نکرده‌ایم. هر وقت بحث هزینه مطرح می‌شود می‌گویند این کار پرهزینه است؛ اما وقتی می‌خواهیم بحران‌ها را حل کنیم، ناچار به صرف هزینه هستیم. برای رسیدن به آبادانی، تولید و توسعه باید سرمایه‌گذاری کرد.
بهتر است صنایع آب‌بر به سواحل دریای عمان منتقل شوند تا از منابع آبی آن منطقه بهره بگیرند. همچنین باید پساب‌ها را تصفیه و دوباره در چرخه تولید وارد کنیم تا در مناطق کم‌آب فشار کمتری به منابع وارد شود. در کشاورزی نیز باید راندمان مصرف آب را بهبود دهیم؛ به سمت روش‌های نوین واری و آبیاری برویم تا در واحد سطح با مصرف کمتر آب، تولید بیشتری داشته باشیم.
این اقدامات نیازمند مدیریت جدی و یک کار ملی است؛ یک حرکت جهادی که همه باید در آن مشارکت کنند. دانش‌بنیان‌ها، دانشگاه‌ها، تشکل‌ها و متخصصان می‌توانند در این زمینه نقش ایفا کنند. با چنین رویکردی می‌توان بسیاری از مشکلات را حل کرد؛ هرچند این مسائل به‌سادگی برطرف نمی‌شود، اما با عزم و برنامه‌ریزی امکان‌پذیر است.
افزایش قیمت سبزیجات نتیجه مستقیم بحران تولید و خروج نیروی کار مهاجر
تسنیم: وضعیت ما در صادرات میوه در سال جاری به چه صورت است؟ در حال حاضر ظرفیت کل صادرات میوه کشور ما چقدر است و چه عواملی بر این ظرفیت تأثیر می‌گذارد؟
نورانی: در حال حاضر به‌دلیل شرایط نامطلوب آب در سال جاری و همچنین پیامدهای جنگ اخیر، بخش کشاورزی ما آسیب جدی دیده است. اخراج کارگران افغانی لطمه بزرگی به تولید وارد کرده؛ به طوری که اگر به بازار سبزیجات سر بزنید، می‌بینید کاهوی سالادی که قبلاً قیمت پایین‌تری داشت حالا کیلویی صد هزار تومان شده و گل‌کلم از 10 هزار تومان به 50 هزار تومان رسیده است. این افزایش قیمت‌ها ناشی از کاهش تولید و کمبود نیروی کار است. هزینه جمع‌آوری محصولات هم به‌دلیل کمبود کارگر تقریباً دو برابر شده است.
با این روند، میزان صادرات قطعاً کاهش پیدا خواهد کرد. در بهار امسال وضعیت تولید بهتر بود اما از تابستان به بعد اوضاع نگران‌کننده‌تر شد. اگر همین‌طور جلو برویم، تورم روزبه‌روز افزایش می‌یابد و عملاً قدرت رقابت ما در بازار کشورهای حوزه خلیج فارس در برابر واردات دیگر کشورها کم می‌شود.
تسنیم: در بخش تولید محصولات ارگانیک نیز فعالیت دارید. از نظر شما، آیا کالای ارگانیک ما قابلیت رقابت در بازارهای جهانی را دارد و چه موانع یا فرصت‌هایی برای گسترش این بخش وجود دارد؟
نورانی: در زمینه محصولات ارگانیک ما ظرفیت بالایی برای رقابت جهانی داریم اما متأسفانه دولت هنوز به این حوزه باور ندارد و به‌نوعی به آن به‌صورت فانتزی نگاه می‌کند. امروز همه دنیا به سمت غذای سالم می‌رود اما در کشور ما هنوز حمایت جدی از تولید محصولات سالم و ارگانیک صورت نمی‌گیرد. ما دهه‌ها به سموم و کودهای شیمیایی یارانه داده‌ایم اما برای تولید محصولات ارگانیک حتی یک ریال یارانه اختصاص نیافته است. این در حالی است که باقی‌مانده سموم شیمیایی در محصولات باعث افزایش بیماری‌ها و فشار به نظام درمانی شده است.
اگر بیمارستان‌ها، مهدکودک‌ها و مراکز حساس به‌ویژه برای زنان باردار از محصولات ارگانیک استفاده کنند، بسیاری از مشکلات بهداشت و سلامت کاهش پیدا می‌کند. اما این نگاه هنوز در سیاست‌گذاری‌ها نهادینه نشده است.
خوشبختانه امروز تولید در واحد سطح محصولات ارگانیک تقریباً هم‌تراز محصولات سنتی شده و حتی گاهی بیشتر هم می‌شود؛ چون نهاده‌های مجاز کشاورزی، مبارزه بیولوژیک با آفات و کودهای بیولوژیک توسعه یافته‌اند. اگرچه هزینه تولید بالاتر است، اما کیفیت محصول به مراتب بهتر است و دنیا هم به سمت این محصولات حرکت می‌کند؛ آمارها نشان می‌دهد که مصرف محصولات ارگانیک در بازارهای جهانی هر سال 15 تا 20 درصد رشد دارد. بنابراین ما می‌توانیم در این حوزه هدفمند عمل کنیم و سهم خود را از بازار جهانی افزایش دهیم.
نورانی: ما باید به‌جای پرداخت هزینه‌های سنگین درمان و دارو، از ابتدا غذای خود را سالم کنیم تا کمتر بیمار شویم. امروز هزینه‌های بیمارستانی و دارویی بسیار بالا رفته و منطقی است که ساختار تغذیه را اصلاح کنیم و به سمت محصولات سالم برویم. در حوزه صادرات محصولات ارگانیک نیز وضعیت ما خوب است و خوشبختانه طی 20 سالی که انجمن ارگانیک فعال بوده، هم تولید داشته‌ایم و هم افتخاراتی کسب کرده‌ایم.
تولیدکنندگان زیادی در بخش ارگانیک فعال هستند و اگر حمایت شوند، چندین برابر می‌توانند تولید داشته باشند. از زمانی که ما انجمن را راه‌اندازی کردیم تقریباً هیچ نهادی نمی‌دانست ارگانیک چیست؛ ما باید برای دکترها و مسئولان توضیح می‌دادیم. امروز حتی کودکان هم واژه ارگانیک را می‌شناسند، هرچند شاید اطلاعات دقیقی نداشته باشند، اما این نشان‌دهنده جا افتادن مفهوم آن در جامعه است.
دولت باید در این مسیر کمک کند. سال‌ها یارانه به سموم و کودهای شیمیایی داده‌ایم؛ بخشی از این یارانه می‌تواند به سمت تولید ارگانیک هدایت شود. اگر به سلامت مردم و داشتن فکر و ایده سالم اهمیت می‌دهیم باید مصرف محصولات ارگانیک را گسترش دهیم. طبیعی است که نمی‌توانیم همه تولید کشور را یکباره ارگانیک کنیم، اما مجلس تصویب کرده سالی یک درصد از تولید به سمت ارگانیک برود و در 20 سال می‌توان به سهم 20 درصدی رسید. این گام مهمی برای تأمین مواد غذایی سالم است.
دولت لازم نیست حتماً حمایت مالی مستقیم داشته باشد؛ حتی حمایت معنوی و نظارت دقیق هم مؤثر است. نباید اجازه داد محصولات بدون شفافیت و بدون بررسی وارد کشور شوند و مردم ناخواسته مصرف کنند. حتی در مورد محصولات تراریخته باید شفافیت و نظارت دقیق وجود داشته باشد تا سلامت جامعه حفظ شود.
تسنیم: برخی انتقاد می‌کنند که با صادرات میوه در واقع آب و خاک کشور را صادر می‌کنیم و منافع چندانی هم نصیب ما نمی‌شود. برای مثال گفته می‌شود صادرات هندوانه باعث مصرف بیش از حد منابع آبی شده است. از نگاه شما که در این حوزه تجربه و تخصص دارید، پاسخ به چنین انتقادهایی چیست؟ آیا اساساً باید صادرات میوه را متوقف کنیم یا راهکار دیگری وجود دارد؟
نورانی: این‌که می‌گویند با صادرات میوه در واقع آب و خاک کشور را صادر می‌کنیم، نگاه درستی نیست. اگر قرار باشد این کار را متوقف کنیم، باید همگی دست از تولید و صادرات بکشیم؛ در حالی که باغات ما سرمایه ملی هستند و سال‌ها و حتی دهه‌ها روی آن‌ها کار شده است. نمی‌توان یکباره این سرمایه را نابود کرد. اصلاح ساختاری بله؛ می‌توان آبیاری قطره‌ای و بارانی را توسعه داد و بهره‌وری را بالا برد، اما نمی‌شود تولید را متوقف کرد. زمانی که محصول مازاد داریم، ناچاریم صادر کنیم و نمی‌توانیم آن را دور بریزیم.
برای برخی محصولات استراتژیک باید قانون کشت و سیاست‌های خرید تضمینی اصلاح شود. اگر دولت قیمت مناسبی برای گندم تضمین کند، کشاورز به جای کشت محصول پرمصرفی مثل هندوانه، گندم خواهد کاشت. اما وقتی نرخ‌گذاری درست نیست، کشاورز به سراغ محصولی می‌رود که صرفه بیشتری دارد. پتانسیل واقعی کشور زمانی شکوفا می‌شود که سیاست‌ها و قیمت‌گذاری‌ها منصفانه باشد و خودکفایی به‌طور واقعی محقق شود.
تسنیم: برخی معتقدند طرح خودکفایی گندم اشتباه بوده و به منابع آبی کشور فشار آورده است؛ در حالی که در نهایت هم خودکفایی کامل محقق نشد. با این حال، شما به‌عنوان فردی مطلع و فعال در این حوزه، این استدلال را چگونه می‌بینید؟ آیا در شرایط تحریم که امکان واردات محدود می‌شود، دولت نباید هر طور شده امنیت غذایی و محصولات استراتژیک را تأمین کند؟ به عبارت دیگر، در چنین شرایطی چه سیاستی باید اتخاذ شود تا هم امنیت غذایی تضمین شود و هم به منابع آب کشور آسیب نرسد؟
نورانی: در مورد خودکفایی گندم نیز باید به شرایط خاص کشور توجه کرد. در زمان تحریم‌ها، وقتی امکان واردات گندم و محصولات اساسی نبود، دولت ناچار بود با هر هزینه‌ای قوت مردم را تأمین کند. وظیفه دولت این است که امنیت غذایی را تضمین کند؛ نمی‌شود به مردم گفت چون واردات سخت شده، گرسنه بمانید. اما این موضوع با مدیریت صحیح و برنامه‌ریزی بهتر می‌توانست انجام شود تا به منابع آب فشار کمتری بیاید.
ما باید بین صادرات و واردات تعادل ایجاد کنیم. اگر کالایی زیاد تولید می‌کنیم، باید صادر کنیم و اگر کالایی نداریم، باید از همان محل وارد کنیم. نباید تعرفه صادرات برخی محصولات 60 درصد باشد اما تعرفه واردات محصولات مشابه از دیگر کشورها چهار درصد؛ این ساختار به ضرر تولیدکننده داخلی است. ساختار واردات نیز باید اصلاح شود؛ ثبت سفارش‌ها و مجوزهای متعدد زمینه رانت را فراهم کرده است.
اگر واردات با ارز آزاد باشد و هر کس بتواند آزادانه وارد کند، دیگر صف و امتیاز و رانت به وجود نمی‌آید. دولت می‌تواند خودش خرید و توزیع کالا را انجام دهد و قیمت را کنترل کند. در نهایت هر چیز باید سر جای خودش باشد. ما وزارت بازرگانی را با صنایع ادغام کردیم و حالا دوباره می‌خواهیم جدا کنیم؛ این رفت‌وبرگشت‌ها هزینه‌های زیادی دارد. از ابتدا باید تصمیم‌های درست و پایدار گرفت تا هزینه‌های اضافی و سردرگمی به وجود نیاید.
انتهای پیام/
