تحریم بنادر و آسمان؛ دوئل ۹.۵ میلیارد دلاری اردوغان و نتانیاهو

به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم،  با آغاز جنگ غزه در اکتبر 2023 و تشدید بحران انسانی در میان فلسطینی‌ها، یکی از کشورهای مسلمان که نسبت به این درگیری واکنش شدیدی نشان داد، ترکیه بود. با گسترش عرصه نبرد و ورود زمینی ارتش اسرائیل به نوار غزه، رجب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه بدون درنظر گرفتن سطح مراودات سیاسی و اقتصادی کشورش با این رژیم، اظهارات تندی را علیه این رژیم عنوان کرد.

وی گفت: «اسرائیل در غزه متوقف نخواهد شد و پس از فتح رام الله، سوریه و لبنان را نیز خواهد خواست.»

رئیس جمهور ترکیه با هشدار نسبت به اینکه کشورش نیز در معرض خطر خواهد بود، تصریح کرد: «حماس نه تنها از غزه، بلکه از ترکیه نیز محافظت می‌کند و کشورهای اسلامی باید علیه تروریسم اسرائیل اتحاد تشکیل دهند.»

جنگ اردوغان علیه اسرائیل در ابتدا یک تهدید در چارچوب اقدامات سیاسی و حقوقی بود، اما به سرعت به یک نبرد اقتصادی تبدیل شد. براین اساس در ماه مه 2024 (هشت ماه پس از آغاز جنگ غزه) آنکارا از اعمال تحریم اقتصادی علیه اسرائیل خبر داد که تا امروز ادامه دارد و به نظر می‌رسد این اقدامات در حال تشدید هستند.

وخامت مناسبات اسرائیل و ترکیه از اکتبر 2023 چگونه اتفاق افتاد؟

بروز تنش در روابط آنکارا و تل‌آویو را می‌توان در پنج دوره بررسی کرد:

1) واکنش اولیه و بیان مواضع سیاسی (اکتبر-نوامبر 2023)

در 7 اکتبر 2023 اردوغان در روزهای نخست عملیات طوفان الاقصی خطاب به حماس و اسرائیل خواستار خویشتنداری دو طرف شد، اما در 11 اکتبر واکنش اسرائیل در غزه را «قتل عام» خواند و پیشنهاد میانجیگری ترکیه را مطرح کرد. در 25 اکتبر، او با لغو سفر برنامه‌ریزی شده به اسرائیل گفت: «حماس نه یک سازمان تروریستی، بلکه یک گروه آزادی‌بخش است.» اسرائیل در 28 اکتبر، پس از متهم شدن به ارتکاب جنایات جنگی از سوی اردوغان، تصمیم گرفت روابط سیاسی خود را مورد ارزیابی قرار دهد.

در نوامبر 2023 اردوغان اسرائیل را «دولتی تروریستی» خواند که مرتکب «نسل‌کشی» علیه فلسطینی‌ها شده است و قول داد اقداماتی را برای اعلام شهرک‌نشینان به عنوان تروریست انجام دهد. نتانیاهو و الی کوهن، وزیر امور خارجه وقت اسرائیل با متهم کردن ترکیه به میزبانی حماس و «تشویق تروریسم» به این موضوع پاسخ دادند. در واکنش، ترکیه به پرونده شکایت علیه اسرائیل در لاهه ملحق شد و سفیر خود را از تل‌آویو فراخواند.

2) تشدید دیپلماتیک و حقوقی (دسامبر 2023 - مارس 2024)

در این دوره اردوغان اقدامات اسرائیل را با جنایت علیه بشریت مقایسه کرد و قول داد موضوع سلاح‌های هسته‌ای اسرائیل را در دستور کار جهانی قرار دهد. در ژانویه تا آوریل 2024، مقامات ترکیه ده‌ها نفر را که مظنون به کار برای اسرائیل بودند، به اتهام جاسوسی علیه فعالان حماس دستگیر کردند.

در فوریه 2024، هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، اسرائیل را به دنبال «زمین بیشتر، نه امنیت» در غزه متهم کرد و در دادگاه کیفری بین‌المللی لاهه علیه اسرائیل مستندانی ارائه داد. در مارس 2024، اردوغان نتانیاهو را به ارتکاب نسل‌کشی در غزه با حمایت غرب متهم کرد. در واکنش به این مسئله، اسرائیل سفیر ترکیه را احضار کرد.

3) تحریم‌های اقتصادی علیه اسرائیل و انجام ملاقات با مقامات حماس (آوریل تا مه 2024)

در آوریل 2024، مقامات ترکیه با رهبران حماس در استانبول دیدار کردند. ترکیه تا زمان اجرای نخستین آتش‌بس و آغاز کمک‌رسانی به غزه، تحریم‌هایی را علیه صادرات 1019 محصول به سرزمین‌های اشغالی (عمدتاً در حوزه ساخت‌وساز) اعمال کرد. در واقع این گام نخست شروع تحریم‌های اقتصادی این کشور علیه رژیم صهیونیستی بود.

در ماه مه 2024، ترکیه به دلیل «وخیم‌تر شدن فاجعه انسانی در نوار غزه» تجارت با اسرائیل را (که در سال 2022 حدود 9.5 میلیارد دلار بود) به طور کامل متوقف کرد. اردوغان همچنین گفت بیش از 1000 عضو حماس در بیمارستان‌های ترکیه تحت درمان هستند (بعداً توضیح داد که این افراد اهل غزه هستند). پس از آن ترکیه به شکایت آفریقای جنوبی علیه اسرائیل در لاهه پیوست.

4)تهدیدات نظامی و قطع کامل ارتباط (ژوئن-نوامبر 2024)

در ژوئیه 2024، اردوغان نتانیاهو را با هیتلر مقایسه کرد و هشدار داد ترکیه می‌تواند مانند لیبی و قره‌باغ «وارد سرزمین های اشغالی فلسطین شود». همزمان پارلمان ترکیه نتانیاهو را جنایتکار جنگی اعلام کرد.

در سپتامبر 2024، اردوغان اقدامات اسرائیل را با قتل عام سربرنیتسای صرب علیه بوسنیایی‌ها مقایسه کرد. در نوامبر 2024، اردوغان قطع تمام روابط دیپلماتیک با اسرائیل را به دلیل امتناع از آتش‌بس در غزه اعلام کرد. ترکیه همچنین مانع از ورود هواپیماهای اسرائیلی به خاک خود از جمله هواپیمای اسحاق هرتزوگ، رئیس جمهور اسرائیل برای سفر به آذربایجان شد.

5) تشدید تنش در سوریه و درگیری‌های منطقه‌ای (دسامبر 2024 - ژوئن 2025)

از دسامبر 2024 به دلیل تغییرات سیاسی در سوریه پس از سرنگونی نظامی بشار اسد، عرصه تقابل آنکارا و تل‌آویو وارد بعد دیگری شد. در واقع پس از سقوط حکومت اسد روابط دو طرف رو به وخامت بیشتری گذاشت. ترکیه و اسرائیل هر یک دیگری را رقیب جدی و تهدیدآمیز برای خود در سوریه تلقی می‌کرد.

در آوریل 2025، ارتش رژیم صهیونیستی به پایگاه‌هایی که ترکیه در سوریه مورد ارزیابی و سرکشی قرار داده بود حمله کرد. در واکنش، ترکیه دوباره حریم هوایی خود را به روی هواپیمای حامل نتانیاهو برای سفر به جمهوری آذربایجان بست. در همین زمان کمیسیون امنیتی-دفاعی ناگل در گزارش سالانه خود اعلام کرد برای اسرائیل، ترکیه تهدیدی به مراتب بزرگتر از ایران است.

در ماه مه 2025، ترکیه مانع از مشارکت اسرائیل در یک رزمایش ناتو شد. در ژوئن 2025، اردوغان هشدار داد جنگ اسرائیل و ایران به «نقطه بی‌بازگشت» نزدیک می‌شود و قول داد که تولید موشک را افزایش دهد.

6) تحولات اخیر (ژوئیه-آگوست 2025)

روابط اسرائیل و ترکیه همچنان پرتنش است و نگرانی‌هایی در مورد تقابل آنها در سوریه وجود دارد. در اوت 2025، نتانیاهو برای اولین بار نسل‌کشی ارامنه را به رسمیت شناخت، که در مقابل، ترکیه این اقدام وی را «ریاکاری سیاسی» و پوششی برای بی‌عدالتی‌ها در غزه نامید. در حال حاضر ترکیه در حال مسدود کردن بیشتر روزنه‌های تجارت با اسرائیل است.

پیامدهای اقتصادی اعمال تحریم ترکیه علیه اسرائیل

پس از تصمیم اردوغان مبنی بر تحریم تجاری و اقتصادی اسرائیل در ماه مه 2024، این مسئله به سرعت آثار خود را در بازار داخلی این رژیم نشان داد. تا پیش از اعمال تحریم، ترکیه منبع اصلی واردات نهاده‌ها و اقلام ضروری برای اقتصاد اسرائیل بود.

در سال 2023، حدود نیمی از سیمان و گچ وارداتی و همچنین نزدیک به یک چهارم واردات آهن و فولاد به فلسطین اشغالی از ترکیه بود. طبق آمار رسمی، حجم کل واردات رژیم صهیونیستی از این کشور حدود 5.5 میلیارد دلار بود که تقریباً 6.3 درصد از کل واردات این رژیم را تشکیل می‌داد و باعث می‌شد ترکیه در میان پنج تأمین‌کننده بزرگ کالای تل‌آویو قرار بگیرد.

کالاهای اصلی صادر شده به فلسطین اشغالی شامل وسایل نقلیه و قطعات یدکی (تقریباً 196 میلیون دلار)، پلیمرهای پلاستیکی (تقریباً 124 میلیون دلار)، تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی (تقریباً 112 میلیون دلار) و محصولات آهن و فولاد (تقریباً 93 میلیون دلار) بود.

در طرف مقابل، صادرات رژیم صهیونیستی به ترکیه از نظر حجم بسیار کوچکتر بود و در طول سال 2023 تنها تقریباً به 1.5 تا 1.6 میلیارد دلار می‌رسید که عمدتاً شامل مواد شیمیایی، کود و محصولات فناوری پیشرفته بود. در نتیجه، تراز تجاری با رقم تقریباً 4 میلیارد دلار به نفع ترکیه بود.

لذا در نتیجه تحریم، بازار داخلی سرزمین‌های اشغالی دچار چالش شد و تجار و تأمین‌کنندگان مجبور شدند کالاهای مورد نیازشان را از بازارهای دیگر تهیه کنند که این موضوع موجب افزایش قیمت و فشار اقتصادی به مصرف‌کننده نهایی شد.

اما نکته مهم این است که روند مذکور به همین‌جا محدود نماند و یک هفته قبل پس از انتقادات داخلی از اردوغان مبنی بر اینکه تحریم‌های اسرائیل چندان قوی و مؤثر نیست، وی بر آن شد تا محدودیت‌های بیشتری را اعمال کند. برهمین اساس دولت او اعلام کرد از این پس از پهلوگیری کشتی‌های اسرائیلی در بنادر ترکیه جلوگیری می‌شود و همچنین ممنوعیتی برای کشتی‌های ترکیه‌ای که به اسرائیل سفر می‌کنند، اعمال خواهد شد.

در همین راستا اداره بنادر ترکیه به دلیل مالکیت اسرائیلی یک کشتی از پهلوگیری آن در بندر استانبول خودداری کرد و این کشتی مجبور شد به بندر پیرائوس در یونان ادامه مسیر دهد. مقررات جدید شامل ممنوعیت جابجایی محموله‌ها به مقصد فلسطین اشغالی نیز می‌شود. علاوه بر این، آنکارا به تمام بنادر این کشور دستور داده تا از صاحبان کشتی بخواهند اعلامیه‌ای را امضا کنند که در آن آمده باشد کشتی‌های آنها هیچ ارتباطی با اسرائیل ندارند و محموله‌های نظامی یا سایر محموله‌ها را به اسرائیل منتقل نمی‌کنند.[1]

به گزارش فدراسیون اتاق‌های بازرگانی اسرائیل «این بدان معناست که انتقال محموله‌ها به اردن یا تشکیلات خودگردان فلسطین از طریق بندر اشدود اکنون از ترکیه مسدود شده‌اند.»

اگرچه فدراسیون اتاق‌های بازرگانی اعلام کرده در حال بررسی وضعیت است، اما واردکنندگان اسرائیلی در حال حاضر مشکلات را احساس می‌کنند و می‌دانند اوضاع بدتر می‌شود. در همین رابطه گزارش‌هایی منتشر شده که شرکت‌های ترکیه‌ای دیگر مایل به تعامل با اسرائیلی‌ها نیستند.

بنا بر گزارش مقامات شرکت اسرائیلی وستل، با توجه به برگزاری سالانه نمایشگاه IFA در آلمان به عنوان بزرگترین نمایشگاه لوازم الکترونیکی مصرفی جهان، امسال هیچ کارخانه ترکیه‌ای مایل نیست با نمایندگان شرکت‌های اسرائیلی کار کنند.[2]

بسته شدن آسمان ترکیه به روی هواپیماهای اسرائیلی

در ادامه این رویکرد جدید، چندی قبل هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، از بسته شدن آسمان ترکیه به روی هواپیماهای اسرائیلی خبر داد. این خبر موجب اضطراب و نگرانی شرکت‌های هواپیمایی اسرائیلی شد.

در حقیقت بسته شدن حریم هوایی ترکیه به روی شرکت‌های هواپیمایی اسرائیلی می‌تواند بر پروازهای آنها از ترکیه به چندین مقصد، عمدتاً به گرجستان و آذربایجان، تأثیر بگذارد. ضمن اینکه تقریباً همه پروازها از فلسطین اشغالی به اروپای شرقی و همچنین برخی پروازها به غرب، بسته به ترافیک هوایی در منطقه آتن، از فراز ترکیه عبور می‌کنند.[3]

بنابراین اگرچه مشخص شد منظور فیدان از بسته شدن آسمان ترکیه منحصر به هواپیماهای دولتی اسرائیل است، اما این مسئله نشان داد آنکارا هنوز ابزارهایی در دست دارد تا بتواند هزینه‌هایی را بر این رژیم تحمیل کند.

در ادامه این روند پارلمان ترکیه پیش‌نویسی را در مورد تصمیم اسرائیل برای «گسترش اشغال غزه و ارتکاب نسل‌کشی علیه فلسطینیان» تصویب کرد. این پیش‌نویس خواستار «تعلیق عضویت اسرائیل در سازمان ملل و تمام سازمان‌های بین‌المللی تا زمان تغییر سیاست‌هایش در غزه» شده و همچنین از تمام پارلمان‌های جهان درخواست کرده «به روابط خود با رژیم صهیونیستی پایان دهند.»

در واقع تحولات یکسال اخیر نشان می‌دهد اردوغان به ویژه پس از تشدید تقابل و درگیری با اسرائیل در حوزه سوریه، بنا دارد از تمام ابزارها و امکانات خود برای اعمال فشار استفاده کند هرچند که هنوز خبری از تصمیم آنکارا برای ورود میدانی به نوار غزه و حمایت از فلسطینی‌ها وجود ندارد اما این وحشت در بین اسرائیلی‌ها هر روز بزرگتر می‌شود و آنها نگران هستند مرحله بعدی، شامل مداخله رسمی ترکیه در این منطقه باشد.

براین اساس اگرچه سیاست ضداسرائیلی اردوغان متأثر از جنگ غزه، توسعه طلبی اسرائیل و وقوع بحران انسانی در بین فلسطینی‌ها شکل گرفت اما آنچه آن را پیش برد، نگاه افکار عمومی ترکیه به اسرائیل بود.

بر اساس گزارش جدید مرکز تحقیقات و نظرسنجی پیو (PEW)، در میان 10 کشور با «منفی‌ترین» دیدگاه نسبت به اسرائیل، ترکیه در صدر قرار دارد. طبق این بررسی، 93 درصد مردم ترکیه دیدگاهی منفی به اسرائیل دارند.[4]

بنابراین آنچه اکنون در روابط بین ترکیه و اسرائیل شاهد هستیم، فراتر از بازی‌های سیاسی و نظراتی است که معتقدند اردوغان برای کسب پیروزی‌ داخلی بر رقبا و جلب نظر رای دهندگان، این اقدامات را انجام می‌دهد.

پانوشت:

[1] . https://www.bizportal.co.il/general/news/article/20020991

[2] . https://www.calcalist.co.il/local_news/article/hkxj11vvkge

[3] . https://www.calcalist.co.il/world_news/article/syiatz19xe

[4]. https://www.ynet.co.il/news/article/h1jysa2gex