حمام‌های تاریخی بروجرد در گذر زمان/ میراث خشت و ساروج و شاهکارهای معماری + عکس
در کوچه‌های کهن بروجرد، حمام‌های تاریخی نه‌تنها شاهد گذر زمان هستند، بلکه بسیاری از آنها در گذر زمان تخریب شده و بخش مهمی از هویت معماری شهر را از دست داده‌اند.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از بروجرد، در دل کوچه‌های کهن بروجرد، جایی که دیوارهای کاهگلی هنوز عطر تاریخ را در مشام رهگذران می‌پراکنند، بناهایی آرام اما پررمزوراز نشسته‌اند.
اینجا، خشت‌ها از خاطرات مردمان سخن می‌گویند؛ از همهمه گرمابه‌ها، از بخارهایی که بر سقف‌های گنبدی می‌نشستند و از قصه‌هایی که در میان سنگ و ساروج جاری بودند.
حمام‌های بروجرد تنها بناهایی برای شست‌وشو نبودند؛ محفل دیدار، گفتمان، آیین و آداب اجتماعی مردم بودند. امروز که قرن‌ها از آن روزگار گذشته، این حمام‌ها روایتگر هویت و فرهنگ سرزمینی هستند که تاریخ و معماری را در هم آمیخته است.
بافت تاریخی بروجرد با گستره‌ای بیش از 280 هکتار در مرکز و شرق شهر، از کهن‌ترین مجموعه‌های شهری غرب کشور به‌شمار می‌رود. بناهای مسکونی، مذهبی و عام‌المنفعه متعددی در این بافت جای گرفته‌اند که در میان آنها حمام‌های تاریخی، جایگاهی ویژه دارند.
این بناها روزگاری نه‌تنها محلی برای استحمام، که پاتوقی برای گفت‌وگو، تعاملات اجتماعی و حتی تصمیم‌گیری‌های مهم شهری بوده‌اند، اما حالا، تشخیص قدمت برخی حمام‌ها به‌دلیل تخریب کامل، ممکن نیست.
13 حمام بازمانده از میراث کهن
پژوهش‌های میدانی و بررسی اسناد و نقشه‌های تاریخی نشان می‌دهد تاکنون حدود 30 حمام تاریخی در بروجرد شناسایی شدها‌ست. از این تعداد 13 حمام همچنان به‌صورت سالم باقی مانده و 13 حمام دیگر به دلایل مختلف تخریب شده‌اند.
از میان آثار موجود می‌توان به حمام‌های سید، امام جمعه، یخچال، پیچ منگوله، قدغون، علی‌اصغر، آخوند، آقا تراب (برلیان)، مهر و صفا، مقدسی، بروا، بهارستان و سلطانی اشاره کرد.
در مقابل، حمام‌های قیصریه، بازار، رنگینه، قلعه، خشتی، مسجد جامع، حاج فتحعلی، کوچیکه، گلشن، حاج شمس، نظف، سوزنی و حاج علیجان دیگر وجود خارجی ندارند و تنها نامی از آنها باقی مانده‌است.
نکته قابل‌توجه آنکه امروز در بروجرد دو حمام فعال است. گرمابه بیرجندی قدمت 45 ساله دارد و گرمابه مهر و صفا در خیابان صفا با قدمت قاجاری همچنان به‌شکل سنتی مورد استفاده مردم قرار دارد.
یکی از یافته‌های پژوهش، تمرکز گرمابه‌ها در محدوده بازار قدیم بروجرد است. وجود کاروانسراهای متعدد در این بخش، ورود کاروان‌های تجاری از دروازه شرقی شهر و حضور مسافران و بازرگانان، نیاز به چنین بناهایی را دوچندان کرده بود.
معرفی حمام‌های تاریخی
علاوه‌بر بازار، محله‌های یخچال، رازان، بروا و دودانگه نیز میزبان حمام‌های عمومی بودند. در محله صوفیان که محله‌ای اعیان‌نشین شناخته می‌شد، حتی حمامک‌های خصوصی در خانه‌ها ساخته شده بود که نشان از تمکن مالی و شأن اجتماعی ساکنان داشت.
بر اساس مستندات تاریخی، نخستین حمام‌های شناخته‌شده بروجرد به دوره صفویه بازمی‌گردند. در دوران زندیه نیز برخی بناها ساخته شد، اما بیشترین تعداد حمام‌های باقی‌مانده مربوط به دوره قاجاریه است.
در آن زمان حمام‌های تاریخی بروجرد تنها بناهای بهداشتی نبوده‌اند، بلکه محلی برای تعاملات اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی مردم محسوب می‌شده‌اند. امروز اما بسیاری از دیگر بناها یا تخریب شده یا به فراموشی سپرده شده‌اند.
جمیله کرمی، نویسنده کتاب معماری و گونه‌شناسی حمام‌های تاریخی بروجرد، با اشاره به روند نگارش این اثر گفت: هدف اصلی از تألیف معرفی حمام‌های تاریخی بروجرد و بررسی الگوی معماری، موقعیت زمانی و مکانی، تزیینات و مصالح به‌کاررفته در این بناها بوده‌است.
وی افزود: بافت تاریخی بروجرد بیش از 280 هکتار وسعت دارد و 30 حمام تاریخی را در خود جای داده که بخشی از آنها امروزه از بین رفته و تنها 13 حمام باقی مانده‌اند.
تخریب تاریخ پر از میراث
کرمی تأکید کرد: در روند پژوهش، مشخص شد بسیاری از این حمام‌ها به دلایل مختلفی همچون فرسودگی، زلزله‌های مکرر دشت سیلاخور و دخل‌وتصرفات انسانی دچار آسیب یا تخریب شده‌اند.
نویسنده کتاب معماری و گونه‌شناسی حمام‌های تاریخی بروجرد بیان کرد: برخی بناها از جمله حمام‌های سید، امام جمعه، یخچال و مهر و صفا هنوز پابرجا هستند و ارزش معماری بالایی دارند.
این پژوهشگر افزود: اهمیت حمام‌ها تنها به بُعد بهداشتی محدود نمی‌شده، بلکه نقشی جدی در زندگی اجتماعی مردم ایفا می‌کرده‌اند؛ از برگزاری آیین‌های مذهبی گرفته تا مراسم خانوادگی.
کرمی خاطرنشان کرد: امروزه حفاظت از حمام‌های تاریخی باقی‌مانده می‌تواند ضمن پاسداشت میراث معماری، به تقویت گردشگری تاریخی در بروجرد نیز کمک کند.
وی با بیان اینکه تاکنون مطالعات جامع و منسجمی پیرامون حمام‌های تاریخی انجام نشده، توضیح داد: پژوهشگران تأکید دارند که استفاده از فناوری‌های نوین مانند مستندنگاری سه‌بعدی و سیستم‌های تحلیلی GIS می‌تواند به ثبت دقیق و حفاظت از این آثار کمک کند.
مجوز برای ایجاد حمام سنتی
مهدی گودرزی، رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی بروجرد گفت: در این شهرستان بروجرد 20 حمام تاریخی وجود دارد که مالک خصوصی دارند و به آنها مجوز مرمت در راستای گردشگری داده می‌شود.
وی افزود: حمام‌های شهری و روستایی می‌توانند به‌عنوان پایلوت گردشگری مورد استفاده قرار گیرند و به‌همین دلیل به دهیاری‌ها و شوراهای روستاها مجوز لازم برای مرمت، ایجاد حمام سنتی و یا تغییر کاربری حمام‌های تاریخی به مکان‌های فرهنگی داده می‌شود.
رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی بروجرد تأکید کرد: واگذاری و مرمت حمام‌های تاریخی بروجرد موجب توسعه گردشگری خواهد شد و در دستور کار است که بناهای تاریخی به بخش خصوصی واگذار شوند.
گودرزی با بیان اینکه حمام اشترینان به بخش خصوصی واگذار شده و در حال تبدیل به سفره‌خانه سنتی است، تأکید کرد: برای دیگر حمام‌های تاریخی دارای مالک خصوصی نیز مجوز ایجاد سفره‌خانه سنتی یا مکان‌های خدماتی مانند ماساژ صادر می‌شود.
آنچه حالا از دل این خشت‌ها و دیوارها برمی‌آید، بیش از یک روایت ساده تاریخی است؛ این حمام‌ها، شاهدانی زنده‌اند بر پیوند مردم بروجرد با فرهنگ، آیین و معماری کهن.
گزارش از فاطمه پیرزادی
انتهای پیام/
