اربعین به مثابه رسانه
اربعین فراتر از یک مناسک دینی، به عنوان یک رسانه خودبنیاد و پویا عمل می‌کند که پیام‌های معنوی، اجتماعی و سیاسی را با زبانی جهانی به مخاطبان منتقل می‌کند .
به گزارش گروه رسانه‌های خبرگزاری تسنیم، راهپیمایی اربعین، با حضور بیش از 20 میلیون زائر از بیش از 80 کشور جهان، نه‌تنها بزرگ‌ترین گردهمایی مذهبی جهان است، بلکه یک پدیده رسانه‌ای پیچیده و اثرگذار در مقیاس جهانی به شمار می‌رود. این رویداد، فراتر از یک مناسک دینی، به عنوان یک رسانه خودبنیاد و پویا عمل می‌کند که پیام‌های معنوی، اجتماعی و سیاسی را با زبانی جهانی به مخاطبان منتقل می‌کند. اربعین با ایجاد شبکه‌ای از ارتباطات انسانی، آیینی و دیجیتال، به یک پلتفرم بی‌نظیر برای انتقال ارزش‌های والای انسانی تبدیل شده است. پرسش اصلی این است: چگونه اربعین به عنوان یک رسانه جهانی عمل می‌کند و چگونه می‌توان این نقش را در برابر تحریف‌ها و بایکوت‌های رسانه‌ای تقویت کرد؟ برای پاسخ به این پرسش، باید لایه‌های مختلف این پدیده را با جزئیات بیشتری بررسی کرد؛ از نقش شبکه‌های اجتماعی تا چالش‌های بازنمایی و پتانسیل‌های نظری آن.
1- اربعین؛ تولد یک رسانه اجتماعی-مذهبی جهانی
اربعین تنها یک مناسک دینی نیست، بلکه یک پدیده ارتباطی - رسانه‌ای است که با عظمت بی‌سابقه و پویایی خود، توجه جهانی را به خود جلب کرده است. این رویداد، با نمایش همبستگی میلیون‌ها انسان از ملیت‌ها، فرهنگ‌ها و ادیان مختلف، پیام‌های عمیقی از ارزش‌های حسینی نظیر عدالت، مقاومت، کرامت انسانی و محبت را به مخاطبان، اعم از مؤمنان و غیرمؤمنان منتقل می‌کند. برخلاف رسانه‌های سنتی که وابسته به فناوری‌های پیچیده یا نهادهای خاص هستند، اربعین یک رسانه زنده، ارگانیک و مردمی است که از طریق تجربه زیسته میلیون‌ها نفر شکل می‌گیرد و پیام‌های خود را از طریق کنش‌های اجتماعی، آیینی و فرهنگی منتشر می‌کند. برای مثال، پیاده‌روی زائران در مسیری بیش از 80 کیلومتر از نجف تا کربلا، همراه با آیین‌های عزاداری و خدمت‌رسانی موکب‌ها، صحنه‌هایی بصری و عاطفی خلق می‌کند که به صورت خودجوش در شبکه‌های اجتماعی بازتاب می‌یابد.
ظهور شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام، ایکس، یوتیوب و تیک‌تاک نقش رسانه‌ای اربعین را به طور تصاعدی تقویت کرده است. بر اساس گزارش‌ها، در اربعین 2024 بیش از 5 میلیون پست و ویدئو با هشتگ‌هایی مانند Arbaeen، Hussain و WalkToKarbala منتشر شد که بیش از 2 میلیارد بازدید در پلتفرم‌های مختلف به ثبت رساند. زائران و موکب‌داران با مستندسازی زنده پیاده‌روی، انتشار تصاویر ویدئوها و روایت‌های شخصی، گفتمان‌های فرامرزی خلق کرده‌اند که از مرزهای زبانی و فرهنگی فراتر می‌رود. این مشارکت دیجیتال، اربعین را از یک رویداد محلی در عراق به یک پدیده رسانه‌ای جهانی تبدیل کرده که حتی غیرمسلمانان را به تأمل در پیام‌های آن دعوت می‌کند. برای مثال ویدئوهایی از زائران غیرمسلمان، مانند مسیحیان لبنانی یا هندوهای پاکستانی که در موکب‌ها پذیرایی می‌شوند، در شبکه‌های اجتماعی وایرال شده و بحث‌های گسترده‌ای درباره همزیستی ادیان به راه انداخته است.
اربعین پیام‌هایی چندلایه تولید می‌کند که فراتر از چارچوب‌های مذهبی، در حوزه‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نیز اثرگذار است. نمایش همکاری میلیون‌ها نفر از فرهنگ‌ها و ملیت‌های مختلف، پیامی جهانی از صلح و همزیستی ارائه می‌دهد که در جهانی پر از تنش‌های قومی و مذهبی، بویژه در خاورمیانه، ارزشی بی‌بدیل دارد. خدمات داوطلبانه موکب‌ها که سالانه بیش از 100 میلیون وعده غذایی رایگان توزیع می‌کنند، الگویی عملی از اخلاق انسانی و ایثار را به نمایش می‌گذارد. سازماندهی غیرمتمرکز این رویداد عظیم که بدون دخالت مستقیم دولت‌ها و با مدیریت مردمی انجام می‌شود، نمونه‌ای از قدرت جامعه مدنی مؤمن را نشان می‌دهد. این ویژگی‌ها اربعین را به یک رسانه اجتماعی - معنوی تبدیل کرده که بر فطرت انسانی تأثیر می‌گذارد و حتی افرادی را که با پیشینه‌های دینی یا فرهنگی متفاوت در این رویداد شرکت می‌کنند، به سوی ارزش‌های متعالی هدایت می‌کند.
2- مناقشه مفهومی؛ اربعین به عنوان یک رسانه
در حوزه ارتباطات، تعریف رسانه همواره محل مناقشه بوده است. رویکرد سنتی، رسانه را به ابزارهای فنی مانند تلویزیون، رادیو یا مطبوعات محدود می‌کند اما تعریف موسع و مدرن، هر پدیده اجتماعی را که قادر به انتقال پیام‌های معنادار و اثرگذار به مخاطبان گسترده باشد، به عنوان رسانه تلقی می‌کند. اربعین با ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، به وضوح در این تعریف جا می‌گیرد. این رویداد از طریق تجمع میلیونی، آیین‌های بصری مانند دسته‌های عزاداری و تعاملات انسانی نظیر گفت‌وگوهای زائران در موکب‌ها، پیام‌هایی غیرکلامی و تجربی تولید می‌کند که از ظرفیت رسانه‌های متعارف فراتر می‌رود. برای مثال، تصاویر هوایی از میلیون‌ها زائر در مسیر نجف به کربلا که گاه در یک قاب بیش از یک میلیون نفر را نشان می‌دهد، تأثیری بصری و عاطفی دارد که هیچ رسانه سنتی نمی‌تواند به آن دست یابد.
اربعین به عنوان یک رسانه ویژگی‌های متمایزی دارد:
اول- مستقل و خودبنیاد است. برخلاف رسانه‌های جریان اصلی که تحت کنترل نهادها یا شرکت‌های بزرگ مانند بی‌بی‌سی یا سی‌ان‌ان هستند، اربعین توسط مردم و بدون وابستگی به ساختارهای رسمی شکل می‌گیرد. این استقلال، اربعین را به یک رسانه مقاوم در برابر سانسور و تحریف تبدیل کرده است.
دوم- جهانی و چندفرهنگی است. حضور زائران از بیش از 80 کشور، از جمله ایران، عراق، هند، پاکستان، لبنان، نیجریه و حتی کشورهای غیرمسلمان مانند برزیل و استرالیا، اربعین را به یک رسانه جهانی تبدیل کرده که پیام‌هایش فراتر از مرزهای جغرافیایی و فرهنگی عمل می‌کند. برای مثال، زائران آفریقایی از نیجریه و تانزانیا با لباس‌های سنتی خود در کنار زائران اروپایی با پیشینه مسیحی، تصویری از تنوع فرهنگی را خلق می‌کنند که در رسانه‌های اجتماعی بازتاب گسترده‌ای دارد.
سوم- تجربه‌محور است. اربعین پیام‌های خود را از طریق تجربه زیسته، مانند پیاده‌روی طاقت‌فرسا، موکب‌داری و عزاداری‌های جمعی منتقل می‌کند. این تجربه‌ها که با احساسات عمیق انسانی مانند محبت، ایثار و همدلی همراه است، تأثیری عاطفی و عمیق‌تر از رسانه‌های سنتی دارد. مطالعات روان‌شناسی اجتماعی نشان می‌دهد تجربه‌های جمعی مانند اربعین، با ایجاد حس تعلق و همبستگی، تأثیرات عمیقی بر روان مخاطبان می‌گذارد.
چهارم- تعاملی است. برخلاف رسانه‌های یک‌طرفه مانند تلویزیون، اربعین فضایی برای تعامل مستقیم میان کنشگران (زائران، موکب‌داران و حتی غیرمسلمانان) فراهم می‌کند. برای مثال، گفت‌وگوهای خودجوش میان زائران ایرانی و عراقی در موکب‌ها یا حتی بحث‌های دینی میان زائران شیعه و سنی، به خلق گفتمان‌های میان‌فرهنگی منجر می‌شود که در شبکه‌های اجتماعی نیز بازتاب می‌یابد.
3- اربعین؛ کانون ارتباطات میان‌فرهنگی
پس از حج، اربعین بزرگ‌ترین گردهمایی جهان اسلام است که به عنوان یک کانون ارتباطات میان‌فرهنگی عمل می‌کند. با این حال، اربعین تمایزات ساختاری مهمی با حج دارد. در حالی که حج بیشتر بر مناسک دینی متمرکز است، اربعین با ماهیت پیاده‌روی طولانی و تعاملات صمیمی در موکب‌ها، فضایی برای ارتباطات انسانی عمیق‌تر ایجاد می‌کند. حضور فزاینده غیرشیعیان، از جمله مسیحیان لبنانی، هندوهای پاکستانی و حتی بودایی‌های سریلانکایی، اربعین را به یک پلتفرم جهانی برای گفت‌وگوی میان‌فرهنگی تبدیل کرده است. بر اساس گزارش‌های میدانی، در اربعین 2023 بیش از 100 هزار زائر غیرمسلمان در این رویداد شرکت کردند که نشان‌دهنده جذابیت جهانی این پدیده است.
ماهیت پیاده‌روی طولانی که گاه تا 7 روز به طول می‌انجامد و اقامت در موکب‌ها، تعاملات چهره‌به‌چهره و صمیمی‌تری نسبت به حج ایجاد می‌کند. برای مثال، میزبانی عراقی‌ها از زائران در خانه‌های‌شان که در برخی مناطق مانند نجف و کربلا به یک سنت تبدیل شده، سرمایه اجتماعی فراملی را تقویت می‌کند. این میهمان‌نوازی که شامل ارائه غذا، محل استراحت و حتی خدمات درمانی رایگان است، عمق ارتباط انسانی را افزایش می‌دهد و به همزیستی مسالمت‌آمیز کمک می‌کند. گزارش‌ها نشان می‌دهد در اربعین 2024 بیش از 500 هزار خانواده عراقی درهای خانه‌های خود را به روی زائران باز کردند که این خود یک پدیده اجتماعی بی‌نظیر است.
اربعین همچنین مهم‌ترین صحنه همگرایی شیعیان جهان با تنوع فرهنگی بالاست. زائران از ایران، عراق، لبنان، پاکستان، هند، بحرین و حتی جوامع شیعه در اروپا و آمریکا در این رویداد گرد هم می‌آیند و شبکه‌های ارتباطی درون‌گروهی را گسترش می‌دهند. این همگرایی، هویت فراملی شیعی را تقویت کرده و به عنوان یک نیروی متحدکننده در برابر چالش‌های سیاسی و فرهنگی، مانند اسلام‌هراسی یا تنش‌های فرقه‌ای، عمل می‌کند. برای مثال، حضور زائران نیجریه‌ای از جنبش اسلامی نیجریه که با چالش‌های سیاسی در کشور خود مواجه هستند، نشان‌دهنده نقش اربعین در تقویت مقاومت فرهنگی و دینی است.
4- چالش‌های رسانه‌ای؛ بایکوت، تحریف و ضرورت بازنمایی اصیل
اربعین، با وجود عظمت بی‌نظیرش، در رسانه‌های جریان اصلی غرب با چالش‌های جدی مواجه است. رسانه‌هایی مانند بی‌بی‌سی، سی‌ان‌ان و گاردین اغلب از پوشش این رویداد عظیم خودداری می‌کنند، گویی وجود ندارد. این بایکوت عمدی که برخی تحلیلگران آن را بخشی از استراتژی هژمونی رسانه‌ای غرب می‌دانند، تلاشی برای کمرنگ کردن تأثیر جهانی اربعین است. برای مثال، در حالی که تجمعات چندصدهزارنفری در غرب پوشش گسترده‌ای دریافت می‌کنند، گردهمایی 20 میلیونی اربعین به‌ندرت در رسانه‌های جریان اصلی ذکر می‌شود.
برخی رسانه‌ها نیز با بزرگ‌نمایی حاشیه‌ها مانند مشکلات لجستیکی یا اختلافات جزئی و نادیده گرفتن جنبه‌های اصلی مانند همبستگی و مدیریت مردمی، روایت‌های تحریف‌شده‌ای ارائه می‌دهند. رسانه‌های فارسی‌زبان معاند، مانند اینترنشنال یا بی‌بی‌سی فارسی، با تمرکز بر مسائل حاشیه‌ای یا بزرگ‌نمایی اختلافات فرضی بین زائران ایرانی و میزبانان عراقی، سعی در تضعیف پیام همبستگی اربعین دارند. برای مثال، در اربعین 2022 برخی از این رسانه‌ها با انتشار گزارش‌هایی درباره مشکلات حمل‌ونقل یا شلوغی مسیر سعی کردند تصویر منفی از این رویداد ارائه دهند، در حالی که واقعیت‌های میدانی از نظم خودجوش و همکاری بی‌نظیر زائران و میزبانان حکایت داشت.
با این حال، قدرت ذاتی اربعین و فعالیت کاربران در شبکه‌های اجتماعی توانسته است این تحریف‌ها را خنثی کند. ویدئوهای زائران و موکب‌داران که به صورت خودجوش در پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام و یوتیوب منتشر می‌شود، روایتی اصیل و مردمی ارائه می‌دهد. برای مثال، ویدئویی از یک موکب‌دار عراقی که با گریه از زائران پذیرایی می‌کند، در اربعین 2023 بیش از 10 میلیون بازدید در تیک‌تاک داشت و واکنش‌های مثبتی از سراسر جهان دریافت کرد. این روایت‌های مردمی، با نمایش عظمت گردهمایی، نظم خودجوش و حجم بی‌سابقه خدمت‌رسانی مردمی، حقیقتی غیرقابل انکار را به نمایش می‌گذارد که جست‌وجوگران حقیقت را جذب می‌کند. پرسش درباره انگیزه‌های این ایثار، مانند اینکه چرا میلیون‌ها نفر داوطلبانه چنین خدماتی ارائه می‌دهند، نقطه شروعی برای تأمل غیرمسلمانان است و بسیاری را به مطالعه درباره امام حسین(ع) و فلسفه اربعین ترغیب کرده است.
5- بازنمایی داخلی؛ فراتر از کلیشه‌های عاطفی
بازنمایی اربعین در رسانه‌های داخلی، بویژه صداوسیمای ایران، اغلب در دام کلیشه‌های عاطفی و هیجانی افتاده است. تمرکز بیش از حد بر تصاویر گریه، عزاداری یا روایت‌های سطحی، از پرداختن به ابعاد تمدنی، فرهنگی، اجتماعی و بین‌المللی اربعین غفلت کرده است. برای مثال، مستندهای صداوسیما اغلب بر صحنه‌های عاطفی مانند گریه زائران یا نوحه‌خوانی تمرکز دارند، در حالی که جنبه‌هایی مانند مدیریت مردمی، همکاری میان‌فرهنگی یا تأثیر اربعین بر دیپلماسی عمومی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این رویکرد، اربعین را به یک رویداد صرفاً مذهبی تقلیل داده و از ظرفیت آن برای گفتمان‌سازی جهانی کاسته است.
حمایت جمهوری اسلامی از اربعین که شامل تسهیلات لجستیکی مانند حمل‌ونقل یا تأمین امنیت است، گاهی به عنوان جهت‌دهی سیاسی تفسیر می‌شود. با این حال، این حمایت در واقع اقدامی عقلانی برای تقویت هویت اسلامی، همبستگی ملی و منطقه‌ای و دیپلماسی عمومی است. برای مثال، حضور گسترده زائران ایرانی در کنار عراقی‌ها و دیگر ملیت‌ها، به تقویت روابط فرهنگی و سیاسی ایران و عراق کمک کرده است. با این حال، بازنمایی اربعین نباید به ابزار سیاسی تقلیل یابد؛ این رویداد ذاتاً مردمی و خودجوش است و قدرت رسانه‌ای آن در اصالت مردمی‌اش نهفته است.
فقدان ادبیات نظری قوی و مطالعات عمیق دانشگاهی در زمینه ابعاد اربعین، خلأ بزرگی در بازنمایی اصیل آن ایجاد کرده است. در حالی که دانشگاه‌های غربی سالانه صدها مقاله درباره پدیده‌های اجتماعی مانند جشنواره‌های موسیقی یا اعتراضات خیابانی منتشر می‌کنند، پژوهش‌های بین‌رشته‌ای درباره اربعین در حوزه‌های ارتباطات، جامعه‌شناسی، مطالعات فرهنگی و الهیات بسیار محدود است. برای مثال، تنها تعداد انگشت‌شماری مقاله در مجلات معتبر بین‌المللی به تحلیل اربعین به عنوان یک پدیده رسانه‌ای یا فرهنگی پرداخته‌اند. توسعه این پژوهش‌ها می‌تواند به تولید دانشی کمک کند که بازنمایی اربعین را از سطح عاطفی به سطحی تحلیلی و تمدنی ارتقا دهد.
6- به سوی یک الگوی بازنمایی اصیل؛ «رسانه معنوی»
بازنمایی عمق معنوی و حماسی اربعین نیازمند نوعی زبان رسانه‌ای خاص است که از تقلید الگوهای رایج، مانند سینمای تجاری یا مستندهای هیجانی پرهیز کند. این زبان باید تجربه زیسته زائران، ایثار و همبستگی جمعی را به گونه‌ای منتقل کند که برای مخاطبان جهانی، از جمله غیرمسلمانان، قابل‌فهم و اثرگذار باشد. رویکرد مرتضی آوینی در مستندهای «روایت فتح» که بر تقدم معنا بر فرم تأکید دارد، می‌تواند الهام‌بخش بازنمایی اربعین باشد. آوینی با پرهیز از تکنیک‌های تصنعی، مانند موسیقی‌های هیجانی یا تصاویر صرفاً خیره‌کننده، بر خلوص نیت، ایثار و معنویت تمرکز می‌کرد. این رویکرد می‌تواند در مستمدها و محتوای رسانه‌ای اربعین نیز به کار گرفته شود.
برای مثال، به جای تمرکز بر تصاویر شلوغ و پرهیجان، می‌توان داستان‌های واقعی زائران و موکب‌داران را برجسته کرد، مانند داستان یک خانواده عراقی که تمام دارایی خود را صرف پذیرایی از زائران می‌کند، یا زائری که با وجود معلولیت جسمی، مسیر را پیاده طی می‌کند. این روایت‌ها که ریشه در ارزش‌های انسانی مانند ازخودگذشتگی و محبت جمعی دارد، می‌تواند مخاطبان جهانی را به درک درونی ارزش‌های حسینی دعوت کند.
بازنمایی موفق اربعین باید مخاطب را به تجربه‌ای مشابه آنچه زائران احساس می‌کنند (ایثار، همدلی و عظمت روح جمعی) رهنمون کند. این امر نیازمند روایت‌هایی است که فراتر از نمایش ظاهری، به عمق معنوی و انسانی اربعین نفوذ کند. برای مثال، مستندی که تجربه یک زائر غیرمسلمان را در مواجهه با میهمان‌نوازی موکب‌داران نشان دهد، می‌تواند تأثیری عمیق‌تر از تصاویر صرفاً عزاداری داشته باشد.
7- ظرفیت‌ها و پتانسیل‌ها
اربعین می‌تواند به بازتعریف مفهوم رسانه در نظریه‌های ارتباطات منجر شود. نظریه‌های سنتی ارتباطات، مانند مدل‌های شنون - ویور یا لاسول، رسانه را به عنوان یک ابزار فنی یا نهادی تعریف می‌کند اما اربعین به عنوان یک «رسانه اجتماعی - معنوی»، چارچوبی نوین پیشنهاد می‌دهد که در آن رسانه نه‌تنها ابزار انتقال پیام، بلکه بستری برای تجربه جمعی و معنوی است. این چارچوب می‌تواند در نظریه‌های ارتباطات مدرن، بویژه در حوزه رسانه‌های مردمی و غیرمتمرکز توسعه یابد.
اربعین همچنین فرصتی برای توسعه نظریه‌های مقاومت رسانه‌ای در برابر هژمونی جهانی فراهم می‌کند. در جهانی که رسانه‌های غربی روایت‌های مسلط را شکل می‌دهند، اربعین با ارائه ضدروایتی مبتنی بر واقعیت‌های انسانی، مانند ایثار و همبستگی، می‌تواند گفتمان‌های هژمونیک را به چالش بکشد. برای مثال، در حالی که رسانه‌های غربی اغلب خاورمیانه را با تصاویر جنگ و خشونت نمایش می‌دهند، اربعین تصویری از صلح، همکاری و معنویت ارائه می‌دهد که این کلیشه‌ها را می‌شکند.
رویکرد شهید مرتضی آوینی در مستندهای دفاع مقدس که بر تقدم معنا بر فرم و انتقال تجربه زیسته تأکید دارد، می‌تواند الهام‌بخش بازنمایی اربعین باشد. این رویکرد که مرحوم محمد مددپور در کتاب «سینمای اشراقی» به آن پرداخته، می‌تواند به مفهوم «رسانه معنوی» تعمیم یابد. رسانه معنوی، رسانه‌ای است که بر انتقال ارزش‌های متعالی مانند ایثار، همدلی و عدالت از طریق تجربه‌های بصری و عاطفی تمرکز دارد و می‌تواند به عنوان یک مدل جدید در نظریه‌های رسانه‌ای مطرح شود.
فرجام سخن
اربعین به عنوان یک رسانه جهانی، پدیده‌ای چندلایه و اثرگذار است که در سطوح مختلف عمل می‌کند. اول، به عنوان رسانه‌ای خودبنیاد با نمایش عینی ارزش‌های حسینی، پیام‌های قدرتمندی از صلح، مقاومت و ایثار به جهان ارسال می‌کند. این پیام‌ها که ریشه در تجربه زیسته میلیون‌ها نفر دارد، از ظرفیت رسانه‌های سنتی فراتر می‌رود.دوم، اربعین می‌تواند در برابر هژمونی رسانه‌ای غرب نقش مقاومتی ایفا کند و با ارائه ضدروایتی مبتنی بر واقعیت، در برابر بایکوت و تحریف رسانه‌های غربی ایستادگی کند. این مقاومت، بویژه در شبکه‌های اجتماعی، با روایت‌های مردمی تقویت شده است.
موفقیت در بازنمایی اصیل اربعین، نه‌تنها برای معرفی صحیح تشیع، بلکه برای ارائه الگویی از همبستگی و معنویت جمعی در جهان معاصر حیاتی است. این رویداد، با پتانسیل بی‌نظیرش برای تولید دانش و گفتمان‌سازی، می‌تواند به بازتعریف نقش رسانه‌های اجتماعی - مذهبی در جهان مدرن کمک کند. برای تحقق این هدف، نیاز به توسعه پژوهش‌های بین‌رشته‌ای، تولید محتوای رسانه‌ای اصیل و پرهیز از کلیشه‌های عاطفی و سیاسی است تا اربعین به عنوان یک رسانه معنوی، جایگاه واقعی خود را در گفتمان جهانی بیابد.
منبع: وطن امروز
انتهای پیام/
