یادداشت| تحلیل خطبه امام حسین(ع) در روز عاشورا

به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم، امروزه یکی از روش‌های تحلیل گفتمانی موجود در علوم انسانی استفاده از نظریات غربی‌ست تا ضمن ارزیابی میزان درستی آن، از این طریق به معرفی و تحلیل متون اسلامی برای جهانیان بپردازیم. بدین‌لحاظ می‌خواهیم خلاصه‌ای از مقاله " تحلیل کنش گفتاری خطبه امام حسین(ع) " را بیاوریمکه در سال 95 در مجله لسان مبین منتشر شد.

شاید در سخنرانی‌ها و یادداشت‌ها یی که درباره قیام کربلا نوشته شده‌اند، ما کمتر درباره معنا و مضامین خطبه اباعبدالله الحسین(ع) در روز عاشورا برخورد کرده ‌باشیم. خطبه‌ای مهم و دارای پیام‌های فراوان به سپاه یزید که نوعی معرفی ایشان به آنان است تا دل‌شان را نسبت به عمل سخت خود آگاه و حجت را بر سربازان تمام کنند. حال، در اواسط دهه 90 شمسی یک مقاله با تمرکز بر این خطبه سعی کرد تا با استفاده از روش تحلیل کنش گفتاری جی.آر سِرل مضامین آن را کشف کند. این روش متمرکز بر آن است که افعال به‌کار رفته در جملات علاوه بر انتقال اطلاعات ، معادل خود اعمال در بستر نهادها و هنجارهای اجتماعی هم هستند. یعنی «کاربرِ زبان با بیان هر کلامی ضمن منعکس نمودن ذهنیات و شخصیات خود کاری را نیز با زبانش انجام می‌دهد. همین ویژگی‌ها موجب تمایز ساختار کلام هر شخص و درنتیجه تفاوت‌های فردی و رفتاری می‌شود که در مواجهه با اوضاع ویژه مواجهه می‌گردد. با این توضیح ، می‌توان به ارتباط بافت فرهنگی- تاریخی گفتمان و چگونگی بیان تجربیات متفاوت در زبان و در قالب متنی شفاهی یا کتبی اذعان نمود.».

به‌ این ترتیب مقاله "تحلیل کنش گفتاری خطبه امام حسین(ع)" کاری متفاوت از سایر پژوهش‌هایی عاشورایی در سال 95 عرضه کرد. زیرا نشان داد که روش کنش گفتاری جهت تحلیل متون دینی مناسب است و با آن می‌توان ارتباط بین متن و بافت پدیدداری‌اش را تحلیل کرد. هم‌چنان‌که در این پژوهش موقعیت خطبه امام حسین(ع) هم‌طراز با تشریح بافت جامعه کوفه روشن شد و از پس آن نویسندگان توانستند اهداف سالار شهیدان را از بیانات‌شان استخراج کنند.

ساختار مقاله

پژوهش "تحلیل کنش گفتاری خطبه امام حسین(ع)" در پاییز 1395 توسط دو استاد تاریخ (دکتر نیره دلیر) و ادبیات فارسی (دکتر طاهره ایشانی) در فصلنامه لسان مبین منتشر شد. این فصلنامه از سال 1389 توسط دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) در حوزه پژوهش و زبان ادبیات عربی شروع به کار کرد. با انتشار مقاله "تحلیل کنش گفتاری خطبه امام حسین(ع)" در این فصلنامه ابعاد کار تنها به تشریح افعال عربی پاره‌گفتارهای خطبه اباعبدالله الحسین (ع) نبود. بلکه تمرکز پژوهش روی استفاده یک نظریه غربی جهت تبیین اهداف امام(ع) از بیانات‌شان بود تا میزان موفقیت آن‌را در تحلیل متون اسلامی ارزیابی کند.

به این خاطر هم در بخش‌های آغازین تحقیق شاهد توضیحاتی درباره روش کنش گفتاری جان آستین و سرل هستیم. کنش گفتار در اواسط قرن بیستم روی برخی از افعال جملات به چشم یک کنش نگاه می‌کرد و می‌گفت:«بیان‌های کنشی صدق و کذب‌پذیر نیستند بلکه متناسب یا نامتناسب هستند. در بیان‌های کنشی از افعالی همانند قول دادن، اعلام کردن، اخطار دادن و... استفاده می‌شود و این افعال در صورتی که در زمان حال ساده و با فاعل اول شخص به‌کار روند، بیان‌های کنشی هستند.».

در سال 1969 جی.آر سرل این نظریه را گسترش داد و تاکید داشت که افعال کنشی در بستر نهادها و هنجارهای اجتماعی مهم‌تر می‌شوند چون هم‌زمان با آن چهار کنش دیگر رخ می‌دهند: کنش گفتن، کنش گزاره‌ای، کنش منظوری و کنش تاثری. هر چهارتای آنان هم با هدف بررسی نقش گفتار در ارتباط با رفتار گوینده و شنونده مطرح می‌شوند که به پنج دسته اظهاری یا تصریحی، ترغیبی، عاطفی، تعهدی و اعلامی تقسیم می‌شوند . در این مقاله طبق یافته‌های پژوهشگران تنها دو کنش گفتاری اظهاری و ترغیبی دارای بیشتر کارکرد در خطبه امام حسین(ع) در روز عاشورا بودند.

تبیین اتمام حجت اباعبدالله(ع) در مقاله

در بخش بعدی مقاله ما شاهد تشریح جامعه کوفه هستیم که این امر در راستای ارتباط با متن خطبه است. این موضوع در نظریه کنش گفتار باعنوان بافت مطرح می‌شود که به‌سبب ارتباط با رفتار گوینده و شنونده دارای اهمیت است. به این خاطر محققان قبل از تبیین خطبه با روش مذکور ابتدا به سراغ ویژگی‌های مردم‌شناختی شهر کوفه رفته‌اند تا علت تغییر شدید جو عمومی کوفه در یک زمان کوتاه‌مدت را دست یابند.

این رفتار مردم از پیروی حدکثری تا مخالفت حداکثری در خطبه‌‌های امام علی(ع) نیز وجود دارد و در سه دسته قابل تقسیم هستند: گروه اول همواره از از پذیرش حاکمیت اموی ناراضی بوده و در هر فرصتی جهت بازگشت خاندان علی بن ابی طالب(ع) می‌کوشیدند. گروه دوم انبوه کوفیان بودند که علی‌رغم علاقه به سیاست‌های مساوات‌طلبانه امام علی(ع) از اتحاد دسته‌های تاثیرگذار ترس داشتند. دسته سوم منفعت‌طلبانی که به‌دلیل موقعیت سیاسی و اجتماعی در ساختار قبیلگی کوفه در مقابل یا همراه حاکمیت بودند.

با تحلیل بافت موقعیتی حالا باید به سراغ تحلیل نویسندگان از خطبه امام حسین(ع) برویم که این کار را به‌واسطه کنش گفتاری انجام دادند. روشی که بنابر بررسی آنان 53درصد از کنش اظهاری و 37 درصد از کنش ترغیبی بود. این دو کنش در تقسیم‌بندی پنج‌گانه نظریه سِرل چنین تعریف می‌شوند که: « در کنش اظهاری یا تصریحی گوینده باور خود را درباره درستی قضیه‌ای بیان می‌دارد . او وقایع و پدیده‌های جهان را توصیف می‌کند و می‌گوید امور در جهان بیرون چگونه هستند. چند نمونه از افعالی که دارای چنین کنشی هستند عبارتند از اظهار کردن، تایید کردن، بیان کردن، شرح دادن، اعتراض کردن، اثبات کردن و معرفی کردن و... است. اما در کنش ترغیبی کاربر زبان با استفاده از واژه‌ها، مخاطب را به انجام کاری و یا بازداشتن از آن کار، تشویق و ترغیب می‌نماید. به‌عبارتی‌دیگر کنش ترغیبی مقوله‌های دستورها، درخواست‌ها، پیشنهادها و یا طرح پرسش‌ها را شامل می‌گردد. افعال کنش ترغیبی شامل افعالی همانند خواستن، دستور دادن، توصیه کردن، پند و اندرز دادن، اصرار یا هشدار کردن، دعوت یا سوال و یا ترغیب کردن است.».

بر اساس این تعریف پژوهشگران مقاله دست یافتند که امام با دو کنش گفتاری مذکور در پی معرفی خود و خاندان‌شان بودند تا سپاه یزید را به عدم تقابل و خون‌ریزی ترغیب کن ند. چنان‌که به استناد بررسی آنان باید گفت که ما با جملات عاطفی و احساسی از حضرت جهت بازداشتن دشمن از جنگ روبه‌رو نیستیم .

برای مثال در خطبه می‌خوانیم که «و در کار من شتاب مکنید تا درباره حقی که بر شما دارم سخن آرم و بگویم که به چه سبب سوی شما آمده‌ام... نسب مرا به یاد آرید و بنگرید که من کیستم آن‌گاه به خویشتن باز روید و خودتان را ملامت کنید... » . به این ترتیب امام با بیان جملات بالا دلیل حضور خود و همراهان‌شان را به صراحت توضیح می‌دهند و سپاه یزید را به تدبر برای عواقب این جنگ انذار می‌دهند که درواقع همان اتمام حجت با آنان است. پس روش کنش گفتاری سرل ابزار مناسبی جهت تحلیل پیام‌ها و اهداف آن است که بعد از این مقاله ما آن را در سایر پژوهش‌های متون اسلامی می‌بینیم.

یادداشت از فائزه سادات حسینی ، نویسنده و پژوهشگر

انتهای پیام/