چگونه فرهنگ «زیارت» به ابزار سیاسی امام سجاد (ع) تبدیل شد؟

به گزارش خبرگزاری تسنیم از ساری، واقعه کربلا در دهم محرم سال 61 هجری قمری نقطه عطفی در تاریخ اسلام محسوب می‌شود که در آن امام حسین (ع) و یاران باوفایش به شهادت رسیدند. پس از این واقعه، مسئولیت حفظ و تداوم نهضت حسینی بر دوش امام سجاد (ع) به عنوان تنها بازمانده مرد خاندان امام حسین (ع) قرار گرفت. این مقاله به بررسی استراتژی‌ها و اقدامات امام سجاد (ع) در حفظ و تداوم این نهضت می‌پردازد.

زمینه‌های تاریخی و شرایط پس از کربلا

پس از شهادت امام حسین (ع)، امام سجاد (ع) در شرایطی بحرانی و پرتنش به امامت رسید. جامعه اسلامی تحت سلطه حکومت اموی قرار داشت که با تبلیغات گسترده سعی در تحریف حقایق و مشروعیت بخشیدن به اقدامات خود داشت. در چنین فضایی، امام سجاد (ع) با چالش‌های متعددی روبرو بود:

 سرکوب شدید توسط حکومت اموی: هرگونه حرکت آشکار علیه حکومت با واکنش شدید مواجه می‌شد .

تبلیغات سوء امویان: حکومت اموی با استفاده از علمای درباری سعی در تحریف حقایق و توجیه کشتار کربلا داشت .

ترس و رعب در جامعه: بسیاری از مردم به دلیل ترس از حکومت، از حمایت آشکار از اهل بیت (ع) خودداری می‌کردند .

 استراتژی‌های امام سجاد (ع) در حفظ نهضت حسینی

 روشنگری و افشاگری از طریق خطبه‌ها

امام سجاد (ع) در مسیر اسارت از کربلا به کوفه و سپس شام، از هر فرصتی برای افشای جنایات امویان و بیان حقایق نهضت کربلا استفاده کرد:

- خطبه در کوفه: در جمع مردم کوفه که برای تماشای اسیران آمده بودند، با بیان جمله معروف «اَ تَنُوحُونَ وَ تَبْکُونَ مِنْ اَجْلِنَا - فَمَنْ قَتَلَنَا» (آیا برای ما نوحه و گریه می‌کنید؟ پس چه کسی ما را کشت؟) آنان را به چالش کشید و به پیمان‌شکنی‌شان اشاره کرد .

- خطبه در شام: در دربار یزید با استناد به آیات قرآن، جایگاه اهل بیت (ع) را تبیین و چهره واقعی حکومت اموی را افشا کرد. این خطبه چنان تأثیرگذار بود که حتی برخی حاضرین در مجلس یزید تحت تأثیر قرار گرفتند .

خطبه در مدینه: پس از بازگشت به مدینه، با بیان جزئیات فاجعه کربلا، افکار عمومی را علیه حکومت اموی بسیج کرد .

 مبارزه فرهنگی از طریق دعا و مناجات

در شرایطی که هرگونه فعالیت سیاسی آشکار با سرکوب مواجه می‌شد، امام سجاد (ع) از ابزار دعا و مناجات برای تبیین معارف اسلامی استفاده کرد:

- صحیفه سجادیه: این کتاب که مجموعه‌ای از دعاهای امام سجاد (ع) است، علاوه بر ابعاد عرفانی، حاوی مضامین عمیق سیاسی، اجتماعی و اعتقادی است. در این دعاها، مسائلی مانند امامت، عدالت اجتماعی و مبارزه با ظلم به شیوه‌ای غیرمستقیم مطرح شده‌اند .

- رساله حقوق: در این اثر، حقوق متقابل افراد در جامعه به تفصیل بیان شده است که نشان‌دهنده دیدگاه جامع امام (ع) نسبت به ساختار یک جامعه اسلامی است.

زنده نگه داشتن یاد و خاطره عاشورا

امام سجاد (ع) با اقدامات زیر یاد واقعه کربلا را زنده نگه داشت:

گریه و عزاداری مستمر: ایشان به مدت 35 سال پس از واقعه کربلا همواره به یاد شهدای کربلا می‌گریستند. حتی نقل شده است که هنگام نوشیدن آب، اشک‌هایشان آب را تغییر رنگ می‌داد.
تشکیل مجالس عزاداری: همراه با حضرت زینب (س) مجالسی برای بیان وقایع کربلا تشکیل می‌دادند که باعث انتشار پیام عاشورا در جامعه می‌شد .
 توصیه به زیارت امام حسین (ع): امام سجاد (ع) همواره بر اهمیت زیارت قبر امام حسین (ع) تأکید می‌کردند که این خود عاملی برای تداوم یاد واقعه کربلا بود.

تربیت نیروهای کارآمد

امام سجاد (ع) در طول دوران امامت خود شاگردان بسیاری تربیت کرد که هر کدام حامل پیام عاشورا و مبلغ معارف اهل بیت (ع) بودند. از جمله این شاگردان می‌توان به ابوحمزه ثمالی

و ابوخالد کابلی اشاره کرد.

کمک‌های پنهانی به محرومان 

امام سجاد (ع) شبانه و به صورت ناشناس به نیازمندان کمک می‌کرد. این اقدام علاوه بر بعد انسان‌دوستانه، نوعی مبارزه منفی با نظام طبقاتی حاکم بود که فقرا را به حاشیه رانده بود. تنها پس از شهادت امام (ع) بود که مردم مدینه فهمیدند آن فرد ناشناس که شبانه به فقرا کمک می‌کرد، امام سجاد (ع) بوده است .

تأثیر اقدامات امام سجاد (ع) بر تداوم نهضت حسینی

اقدامات امام سجاد (ع) نتایج عمیقی در تداوم نهضت حسینی داشت:

1. افشای چهره واقعی حکومت اموی: خطبه‌ها و مواضع امام سجاد (ع) باعث شد مشروعیت حکومت اموی در افکار عمومی زیر سؤال برود .

2. احیای فرهنگ عاشورا: با زنده نگه داشتن یاد واقعه کربلا، فرهنگ شهادت و ظلم‌ستیزی در جامعه نهادینه شد .

3. پایه‌گذاری نهضت‌های بعدی: روشنگری‌های امام سجاد (ع) زمینه‌ساز قیام‌هایی مانند قیام توابین و قیام مختار شد .

4. حفظ خط امامت: با تربیت شاگردان و تبیین معارف اسلامی، خط امامت را تا دوره امام باقر (ع) و امام صادق (ع) تداوم بخشید .
امام سجاد (ع) در شرایطی بحرانی و پراختناق، با به کارگیری استراتژی‌های هوشمندانه فرهنگی، تبلیغی و اجتماعی، نه تنها از نهضت حسینی محافظت کرد، بلکه آن را به حرکتی پایدار و تأثیرگذار در تاریخ اسلام تبدیل نمود. ایشان با ترکیب روش‌های مستقیم (مانند خطبه‌ها) و غیرمستقیم (مانند دعا و کمک‌های خیریه) توانست پیام عاشورا را به نسل‌های بعدی منتقل کند. به جرأت می‌توان گفت اگر تلاش‌های امام سجاد (ع) نبود، واقعه کربلا ممکن بود به فراموشی سپرده شود یا تحریف گردد. بنابراین، نقش امام سجاد (ع) در تداوم نهضت حسینی نقشی بی‌بدیل و حیاتی بود.

منابع 

مقاله گونه‌ها و روش‌های تفسیری امام سجاد (ع) در منابع اهل سنت 

مقاله امام سجاد (ع) از کربلا تا شهادت 

صحیفه سجادیه 

رساله حقوق

سید بن طاووس، اللهوف

فرشته رمضان پور فعال حوزوی

انتهای پیام/