سفیر بی‌سپاه؛ آغازی بر تراژدی کربلا
از بررسی دقیق منابع چنین برمی‌آید که مسلم بن عقیل تنها سفیر رسمی با اختیارات تام از سوی امام حسین (ع) به سوی کوفه اعزام شده بود. پیش از او، هیئت‌هایی از کوفیان برای دعوت امام به حرکت به مکه اعزام شدند، اما هیچ‌کدام سفیر امام نبودند.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، مسلم بن عقیل، چهره‌ای کم‌نظیر در تاریخ اسلام، نه‌تنها سفیر رسمی امام حسین(ع) در کوفه بود، بلکه به‌عنوان نماینده تام‌الاختیار با مأموریتی چهاروجهی وارد عرصه‌ای شد که در آن هم باید حقیقت را می‌سنجید و هم جامعه را سازماندهی می‌کرد. بررسی دقیق منابع شیعی و اهل سنت نشان می‌دهد که جایگاه او تنها به نمایندگی سیاسی محدود نمی‌شود، بلکه ترکیبی از ایمان، عقلانیت، شجاعت و بصیرت ولایی را در وجود شخصیتی رقم زد که در نهایت، مظلومیتش آغازی بر تراژدی کربلا شد.
خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگو با دکتر محمد حامدین، پژوهشگر تاریخ اسلام، به بررسی زوایایی از مأموریت حضرت مسلم بن عقیل(ع) در کوفه پرداخته است.
چرا امام حسین(ع) فقط مسلم را به کوفه فرستاد؟
در منابع معتبر، مسلم بن عقیل به عنوان سفیر امام حسین (ع) به کوفه معرفی شده است. آیا ایشان تنها نماینده رسمی امام بود یا افراد دیگری نیز از سوی حضرت اعزام شدند؟
سؤال بسیار مهمی است. از بررسی دقیق منابع شیعی و سنی، چنین برمی‌آید که مسلم بن عقیل تنها سفیر رسمی، با اختیارات تام از سوی امام حسین(ع) به سوی کوفه اعزام شده بود. پیش از او، هیئت‌هایی از کوفیان برای دعوت امام به حرکت به مکه اعزام شدند، اما هیچ‌کدام سفیر امام نبودند. مسلم هم کارگزار سیاسی بود، هم مأمور دینی، هم فرمانده نظامی و هم چشم بینای امام در میان مردم کوفه.
درواقع انتخاب مسلم بن عقیل با آن جایگاه و شأن، از سوی امام حسین(ع) پیام خاصی داشت. او تنها پسرعموی امام نبود. امام حسین(ع) درباره او فرمود: «او برادرم، پسر عمویم و فرد مورد اعتمادم از میان خاندان من است». این تعبیر، در واقع یک اعتبارنامه سیاسی-دینی است که نشان می‌دهد مسلم نه‌تنها نماینده امام، بلکه «آینه تشخیص امام» در صحنه کوفه است. امام، کسی را به کوفه می‌فرستد که سابقه‌ای درخشان در جهاد، تربیت، آگاهی سیاسی و اجتماعی دارد.
مادر مسلم کیست؟ حقیقتی که تاریخ پنهان کرد
برخی منابع اهل‌سنت به نسب مادر مسلم شبهاتی وارد کرده‌اند و حتی روایت‌هایی نقل کرده‌اند که او را فرزند یک کنیز خریداری شده معرفی می‌کند. آیا این روایات اعتبار تاریخی دارند؟
اصلاً و ابداً. اینها افسانه‌هایی است که در دستگاه تبلیغاتی بنی‌امیه برای تخریب چهره‌های خاندان اهل بیت علیهم السلام ساخته شده است. مدائنی، از مورخان وابسته به بنی‌امیه، چنین روایاتی را جعل کرده تا هم شأن مسلم را تخریب کند، هم میان او و امام حسین (ع) فاصله بیندازد.
اگر مسلم واقعاً فرزند یک کنیز خریداری‌شده بود، چرا ابن‌زیاد و دشمنان او در کوفه از این موضوع علیه او استفاده نکردند؟ بالعکس، مجبور شدند او را به شراب‌خواری متهم کنند؛ چون نقصی از نسب و شخصیتش نیافتند. این خود دلیل متقنی بر کذب بودن روایت معاویه و مدائنی است.
مادر مسلم بن عقیل، بانویی اصیل، پاک‌سرشت و از خانواده‌ای نجیب بود؛ زنی که از تربیت پاک و روحی سالم برخوردار بود و شایستگی مادری برای فرزندانی چون مسلم و برادرانش را داشت؛ فرزندانی که در مسیر حق، همچون شمشیرهای برکشیده امام حسین (ع) درخشیدند. چنین مادری سزاوار این بود که افتخار پرورش، نگهداری و تربیت بزرگ‌مردانی از خاندان اهل بیت(ع) را بر عهده داشته باشد.
با این حال، متأسفانه مورخان به ویژه در دوره‌هایی که تحت فشار حاکمان ظالم و فاسد بودند، از نگارش زندگینامه و بزرگداشت جایگاه این‌گونه زنان پرهیز کرده‌اند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که آنان عامدانه از معرفی مادر مسلم بن عقیل چشم پوشیده‌اند و تنها به نقل مختصری بسنده کرده‌اند. برای نمونه، ابن قتیبه گفته است: «مادر مسلم، زنی از نبطیان بود از خاندان آل فرزند»؛ در حالی‌که این توصیف، به هیچ‌وجه حق مطلب را درباره شخصیت و جایگاه واقعی او ادا نمی‌کند.
مسلم؛ چهره‌ای سیاسی، فقیه و فرمانده
با این توضیحات، آیا مسلم بن عقیل تنها یک مأمور سیاسی بود یا جایگاه معنوی و ایمانی او نیز به اندازه قدرت اجرایی‌اش اهمیت داشت؟
مسلم بن عقیل تنها یک مأمور سیاسی نبود؛ بلکه جایگاه معنوی، ایمانی و خانوادگی او، به مراتب فراتر از یک نقش اجرایی صرف بود و در واقع بخش اصلی هویت او را تشکیل می‌داد. او تربیت‌یافته مستقیم امیرالمؤمنین امام علی (ع)، همراهی با امام حسن و امام حسین(ع)، هم‌رزم در صفین، حاضر در فتوحات و تربیت‌شده در مدرسه ولایت است. ویژگی‌هایی چون تقوا، دانش، صبر، بردباری، فصاحت، شجاعت، ادب و اخلاق، مسلم را در جایگاه یک شخصیت جامع‌الاطراف معرفی می‌کند. او در مدرسه ولایت رشد کرد و شخصیتش ترکیبی از عقل سیاسی، قدرت نظامی، ایمان عمیق و اخلاق اسلامی بود. او در عمل نقش یک فقیه، یک فرمانده و یک مرشد را ایفا می‌کرد.
بنابراین مسلم بن عقیل را باید نماینده‌ای الهی، شخصیتی انقلابی و انسانی عمیقاً مؤمن دانست که در میدان سیاست، تنها به خاطر وظیفه دینی و عشق به حق قدم گذاشت، نه برای جاه‌طلبی یا موقعیت اجتماعی.
با این وجود، مسلم با چه مأموریتی راهی کوفه شد و چه اختیاراتی داشت؟
مسلم مأموریت چهارگانه‌ای داشت: راستی‌آزمایی نامه‌های کوفیان، ارزیابی عینی جوّ اجتماعی و سیاسی، بیعت گرفتن به نمایندگی از امام و اعلام آمادگی نهایی برای حرکت امام در صورت فراهم بودن شرایط. امام حسین (ع) در هیچ‌یک از نامه‌های اولیه‌اش نگفته بود که حتماً به کوفه خواهد آمد. همه‌چیز را به بررسی و گزارش مسلم وابسته کرد. این یعنی امام به شعور و درایت میدان تکیه داشت.در واقع آن حضرت در مرحله‌ای که وضعیت کوفه مبهم و پیچیده بود، تصمیم گرفت خود مستقیماً وارد میدان نشود، بلکه فردی را به عنوان نماینده تام‌الاختیار برای ارزیابی دقیق اوضاع، سازماندهی نیروها، گرفتن بیعت و سنجش صداقت و آمادگی مردم بفرستد.
مسلم بن عقیل به عنوان سفیر امام، مسئولیت‌هایی فراتر از مأموریت‌های مرسوم یک نماینده داشت. او باید شرایط اجتماعی و سیاسی کوفه را دقیقاً بررسی می‌کرد، از مردم بیعت می‌گرفت، سطح آمادگی عمومی برای قیام را می‌سنجید، جریان‌ها و قبیله‌ها را ارزیابی می‌کرد و در نهایت گزارشی جامع و قابل اعتماد برای تصمیم نهایی امام آماده می‌کرد. همچنین او اختیار کامل داشت که در صورت فراهم بودن شرایط، زمینه ورود امام حسین (ع) به کوفه را مهیا کند.
انتخاب مسلم از میان بنی‌هاشم نیز بسیار معنادار بود. برخی از وظایف حساس این مرحله، تنها از عهده فردی از خاندان سبط رسول خدا (ص) برمی‌آمد. این مسئله به ویژه درباره مسائلی مانند بیعت‌گیری از مردم، هماهنگی‌های سطح بالا و سازماندهی اجتماعی و نظامی جنبش صدق می‌کند. مسلم با توجه به جایگاه خانوادگی، سابقه جهادی، بینش دینی و شجاعت فردی، واجد همه شرایطی بود که چنین مأموریتی را موفقیت‌آمیز کند.
رمز شکست یک بیعت
اما مردم کوفه با آن همه نامه‌نگاری و ادعا، در نهایت مسلم را تنها گذاشتند. دلیل این همه بی‌وفایی و عهدشکنی چه بود؟
دقت کنید که مسئله کوفه بسیار پیچیده بود. جامعه کوفه از اقوام، مذاهب، نژادها و طبقات متضادی تشکیل شده بود: عرب و عجم، یهودی و نصرانی، مجوس و مسلمان، شیعه و ناصبی و خوارج، همه در این شهر زندگی می‌کردند. از طرفی سیاست معاویه طی بیست سال پایه‌های جهل، ارعاب، خفقان و تفرقه را در کوفه نهادینه کرده بود. وقتی ابن‌زیاد وارد شد، با قدرت مالی، تهدید و تطمیع قبایل کاری کرد که هزاران بیعت‌شکن، حتی یک جرعه آب به مسلم ندادند.
مظلومیت مسلم بن عقیل چه ابعاد ویژه‌ای داشت که کمتر درباره آن سخن گفته شده است؟
مظلومیت مسلم، آغاز مظلومیت کربلا بود. او فقط یک سفیر نبود، بلکه پیک کربلا بود. در خانه طوعه شب را بی‌سرپناه و بی‌یاور مخفی بود. در نبرد تن‌به‌تن، لشکر ابن‌زیاد از ترس شجاعت او بارها عقب نشست. در لحظه‌ای که مسلم تنها مانده بود، در حال تشنگی و مجروحیت، او را دستگیر کردند. حتی هنگام شهادت، دستانش را بستند و اجازه ندادند وصیتی به امام برساند. او غریبانه کشته شد و پیکرش از دارالاماره به پایین افکنده شد. اما صدای مسلم، ندای «هل من ناصر» امام حسین (ع) را پیشاپیش به گوش تاریخ رساند.
او تنها برای خبررسانی به امام اعزام نشد. کارش بسیار فراتر از یک خبررسان بود. او فرمانده تمام‌عیار نهضت مردمی در کوفه شد. مسجد کوفه را پر کرد، از مردم بیعت گرفت، ساختار مقاومت را پایه‌ریزی کرد. اگر ابن‌زیاد نمی‌رسید، مسلم با آن قدرت می‌توانست قیامی خونین و سازنده را سازماندهی کند. در واقع شهادت او یک ضربه پیش‌دستانه برای جلوگیری از شکل‌گیری جبهه مقاومت در کوفه بود.
در پایان، اگر بخواهید یک تصویر جمع‌بندی‌شده از مسلم بن عقیل ارائه دهید، چه می‌گویید؟
مسلم بن عقیل، سفیرِ خون، عقل و عزت بود. صدای امام حسین (ع) را پیش از کربلا به کوفه برد، در اوج غربت و خیانت ایستاد، جنگید، تنها ماند، اما لحظه‌ای از عهد خود با امام حسین (ع) کوتاه نیامد. او سندی است از وفاداری مطلق و شهادتش اثبات کرد که حق، گاهی حتی بدون یاور هم پایدار است.
انتهای پیام/
