دومینوی تحولات خانواده در جهان؛ تمایزات نسلی و مسئله حجاب یک "چالش جهانی و تاریخی"

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم - طیبه مجردیان: میزگرد علمی «تحولات ارزش‌ها و نگرش‌های خانواده در ایران» در گردهمایی سالانه فعالان حوزه زنان به میزبانی پژوهشکده زن و خانواده برگزار شد. در این میزگرد علمی که در جمع شخصیت‌های علمی و مسئولان نهادهای تخصصی حوزه زنان و خانواده و با حضورحجت الاسلام محمدرضا زیبایی‌نژاد مدیریت پژوهشکده زن و خانواده برگزار شد، فریبا علاسوند، رسول صادقی،  محمدتقی کرمی و صابر جعفری به ارائه نظرات و نتایج پژوهش‌های خود در ارتباط با موضوع میزگرد پرداختند.گزارشی هم از موج چهارم پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان در جمع اساتید و دانشجویان ارائه شد.

تمایزات نسلی بیشتر از اینکه محصول تربیت باشد، محصول امر فرهنگی اجتماعی است

ابتدا فریبا علاسوند درباره ایده‌ی و محتوای همایش «خانواده‌ی مقاوم؛ چالش‌های اخلاقی در جهان متحول» که در تاریخ 30 و 31 اردیبهشت ماه سال 1403 برگزار خواهد شد به ایراد سخنرانی پرداخت و سپس گزارشی از فرآیند برگزاری همایش تا به الآن داد. علاسوند در بیان اهمیت امور اجتماعی و فرهنگی بر تمایزات نسلی و تربیت خاطرنشان کرد:

بحث فرهنگی یا کنش‌، منش‌ و بینش‌های فرهنگی آدمیان واقعاً قبل از اینکه محصول یک تربیت باشد، محصول امر فرهنگی اجتماعی است، به نوعی که امروزه اگر از تمایزات نسلی صحبت می‌شود، بحث تمایزات نسلی؛ شخصیت فرهنگی یک جامعه را نشان می‌دهد. به تعبیر بعضی از نویسندگان آمریکایی، تغییرات نسلی و ممیزات فرهنگی نسلی مثل یک لحاف ما را در بر می‌گیرد و هر کسی ناگزیر زیر همین لحاف استراحت می‌کند و در این فضا و اتمسفر رشد می‌کند.

وی ادامه داد: اساساً متغیرها، ممیزات و یا عناصر فرهنگی‌ که ما از فضایی که در آن بزرگ می‌شویم، می‌گیریم و فضای اجتماعی که به خصوص نوجوانی و جوانی خودمان را در آن طی می‌کنیم و تا آخر عمر با ما است؛ این عناصر فرهنگی در ساخت شخصیتی ما بسیار موثرند و همیشه هم با ما هستند و این می‌شود امر تمایزات نسلی مثلاً می‌گویند این‌ها نسل دهه چهل هستند یا نسل دهه هشتادی و ... هستند؛ این تمایزات به معنای یک امر طبیعت بنیاد نیست، بلکه تحت تأثیر همان عناصر فرهنگی است که این نسل در کنار رشد طبیعی خودش در آن فضا تنفس و رشد می‌کند.

دومینوی فردگرایی و تحولات خانواده در جهان

علاسوند در ادامه به دومینوی تحولات خانواده در جهان اشاره کرد و گفت:گزارشی را رصد می‌کردم که موسسه پیو در سال2010 انجام داده و آن را به صورت یک کتاب مفصل استخراج کرده است. خود این موسسه می‌گوید این گزارش نتیجه رصد 30 کتاب و پژوهش بر روی 11 میلیون جوان آمریکایی است. یک جمله‌ از این کتاب برای من خیلی جالب بود که می‌گوید:

انسان‌ها متأثر از زمانی هستند که در آن متولد می‌شوند، نه خانواده‌ای که در آن بزرگ می‌شوند. بنابراینمسئله‌های اجتماعی که ما را در بر گرفته‌اند و روی ما اثر می‌گذارد، مسائل قدرتمندی هستند. مطالعات نشان می‌دهدچیزی که ما الان داریم تجربه می‌کنیم، تجربه دو دهه قبل جوامع غربی بوده است وهمین دومینو است که در جهان تغییرات را شکل می‌دهد.

وی افزود: مسائلی که گاهی آنها به عنوان ابر فردگرایی از آن تعبیر می‌کنند، نمی‌گویند فردگرایی؛ معمولاً وقتی در مطالعات فلسفی می‌خواهند فردگرایی را معرفی کنند، می‌گویند کم کم از عصر روشنگری یعنی قرن هجدهم و نوزدهم، لیبرالیسم فردگرایی را شروع کرده اما نوشته‌های خود نویسندگان آمریکایی چیزی را متفاوت‌تر از این بیان می‌کنند چون فردگرایی وقتی در فرهنگ و تربیت نسل اثر می‌گذارد، خودش را نشان می‌دهد.

روایت تویینگ از ظهور نسل خودمتمرکز ابرفردگرا در آمریکا

عضو هیات علمی پژوهشکده زن و خانواده به ظهور نسل خودمتمرکز و ویژگی‌های این نسل به روایت از یک پژوهشگر آمریکایی پرداخت و گفت:

توینگ(Jeen M Twenge) می‌گوید تا دهه 60 اصولاً تمرکز بر خود به عنوان یک مفهوم یا فردگرایی برای جامعه آمریکایی اصلاً قلمرو شناخته شده‌ای نبود و از دهه 60 به بعد است که جریان فردگرایی خودش را در نسل نشان می‌دهد. توینگ در کتابش به نام «GENERATION ME»یک تعبیری دارد می‌گوید این مسئله در دهه 80 به بلوغ خودش رسیده و نسل خودمتمرکز(SELF FOCUS) پیدا شده که یکی از خصوصیات اصلی‌اش عدم اعتنا به قطعیت‌هاست. قطعیت‌ها برای او مهم نیست، دنبال قطعیت‌ها و گزاره‌های قطعی نیست. دنبال اهمیت دادن به چیزی که دیگران می‌خواهند نیست. شعاری را آنجا مطرح می‌کند که به تعبیر خودش از تمام رسانه‌ها دارد این شعار القا می‌شود؛ خودت باش، بقیه اصلاً مهم نیستند( JUST BE YOURSELF). زیاد هم نگران نباش یک رویایی وجود دارد که تو قطعاً به آن رویا می‌رسی. در آن فضایی که به نظر می‌رسد این چند فرهنگی و دموکراسی که جزو ارزش‌های بنیادی این نسل است، یکی از اتفاقات مهمی که می‌افتد این است که برای ایننسل سنت‌ها، ارزش‌ها، اخلاق، مرجعیت مرکزی یک نهاد حالا آن نهاد دین باشد یا دولت، دیگر اهمیت ندارد.

وی ادامه داد:

مفاهیم بسیاری که تا قبل از آن فکر می‌کردیم، مفاهیم پایه هستند، همه آن مفاهیم تغییر می‌کنند مثلاً یکی از واژه‌هایی که من دیدم در این کتاب‌ها خیلی به کار می‌رود، واژه عزت نفس است. من و شما یک فهم دینی از عزت نفس داریم ولی عزت نفس و اعتماد به نفسی که دارد در آن ادبیات از رسانه‌ها القا می‌شود، در موسیقی گفته می‌شود و در فیلم‌ها مرتب تکرار می‌شود اصلاً فهمی نیست که ما از آن داریم بلکه تمام این‌ها مهره‌های آن نخ تسبیح ابرفردگرایی هستند که این افراد را دارد برای آن فضا آماده می‌کند. طبیعتاً یک سری مشخصه‌ها دارد؛ بحث دوست داشتن خود که جزو آیه‌های مقدس انجیل جدید است، بحث محوریت بدن و مادیت گرایی و مسئله مهم تک ساحتی شدن امر جنسی.

مسئله پاکدامنی و عفاف، غیر ایرانی، جهانی و تاریخی است

علاسوند با تأکید بر جهانی بودن مسئله پاکدامنی و عفاف خاطرنشان کرد:  بحث مهم و قابل توجه، تک ساحتی شدن امر جنسی است که بیشترین تأثیر را در تحولات نسل جدید گذاشته است. مثلاً گزارشی در سال 2013 می‌گوید 80 درصد دختران و پسران 18 تا 29 ساله در آمریکا، هیچ وقت برای برقراری روابط به تعویق تا زمان ازدواج فکر نمی‌کنند و برای عمده این‌ها نقطه شروع روابط، دوره دبیرستان است. جامعه تحقیقاتی و آماری بعضی از این تحقیقات خیلی بزرگ است مثلاً یکی از تحقیقات معروف به تحقیق جامع بروک روی 269 هزار و 649 نفر، یک چنین جامعه آماری تغییر سویه‌های رابطه جنسی را بررسی کرده است و می‌گوید تغییر رفتارهای جنسی دختران، بسیار جدی‌تر است چون ایستایی این رفتار به صورت تاریخی در دختران بیشتر بوده لذا در تغییرات جدید، دختران تغییرات بیشتری را نشان داده‌اند. مسائلی که من از جامعه آمریکایی نقل می‌کنم برای این است که می‌خواهم یک نتیجه بگیرم؛ این بحث برای من بعد از جریان پسا مهسا اوج گرفت ولی از قبل حدود دو سه سالی ایده‌ام بود؛

اصولاً مسئله‌ای مثل تغییرات نسلی یا بحث پاکدامنی و عفاف این مسئله‌ها نه ایرانی هستند و نه منازعه‌ای میان دولت جمهوری اسلامی و بخشی از مردم و بدنه اجتماعی؛ بلکه این مسئله‌ها تاریخی، غیر ایرانی و جهانی هستند. یک وقت در جمهوری اسلامی یک قطعه مهم این پازل حجاب است. در یک جامعه دیگر مثلاً از حجاب و لباس عبور کردند و مسئله آنها متمرکز بر امر جنسی است. یا متمرکز بر بحث ال جی بی تی‌ها است و یا متمرکز بر پاسداشت خانواده طبیعی است.دقیقاً چنین منازعه‌ای در همه جای دنیا وجود دارد. در آمریکا و اروپا هست و با یک تأخیری در خاورمیانه و کشورهای اسلامی پدیدار شده است.

قدرتمندتر شدن جنبش‌های مدافع خانواده

فریبا علاسومند نکته‌ مثبت فضای امروز جهان را قدرت گرفتن جنبش‌های مدافع خانواده عنوان کرد و گفت:

اتفاقاً به همان نسبت که دارد لبه‌های مخالفت با ارزش‌ها و سنت‌های خانوادگی در جهان تیز می‌شود، از طرف دیگر مدافعین خانواده و جنبش‌های مدافع خانواده هم دارند به یک رادیکالیسمی می‌رسند و جدی‌تر فعالیت می‌کنند و این برای جنبش‌های مدافع خانواده  برگ برنده و فرصت خوب و مناسبی است.

دکتر علاسوند، ضرورت توجه به مفاهیم مذکور را بنیان ایده‌ی برگزاری همایش «خانواده‌ی مقاوم؛ چالش‌های اخلاقی در جهان متحول» در سال آینده خواند و در سخنانی، به ارائه‌ دستاوردهای علمی فرآیند برگزاری این همایش تا به امروز پرداخت و گفت: به دنبال این مسئله بحث همایش برای ما در پژوهشکده زن و خانواده، یک سال می‌شود که مهم شده است. همایش‌ها یک روز نمایش دارند و آن روزی است که برگزار می‌شود. اگر یک نهادی مهمترین توجهش را روی آن یک روز بگذارد، بحث همایش را باخته است. با همین انگیزه ما به عنوان یک فرایند به بحث همایش نگاه کردیم. در این فرایند در طول یک سال کارهایی روی 11 محور همایش از قبیل محور نظری، اقتصادی، نظام تعلیم و تربیت رسمی و غیر رسمی، حکمرانی، مدیریت شهری، جامعه شناسی، ادبیات و هنر انجام گرفته است.

برگزاری36 نشست بین نهادی و 15 رویداد بین‌المللی؛ تلاش ما بر این بوده تا در عرصه بین المللی حرکتی ایجاد کنیم

تاکنون تقریباً بیش از 100 مقاله برای دبیرخانه رسیده و 50 قرارداد مقاله هم بسته‌ایم که طبیعتاً بیشترین امید ما در حوزه مفهوم سازی و توسعه نظری در حوزه‌ محورهای اصلی همایش است و که آنها را با افراد متخصص جلو می‌بریم. در طول یک سال گذشته این همایش دغدغه اعضای هیئت علمی پژوهشکده در گروه‌های مختلف بوده است. می‌خواهم بگویم این همایش یک قطاری است که همه اعضا در این قطار سوار شدند و درباره موضوعات آن تامل و هم‌اندیشی داشتند.

36 نشست قابل توجه بین نهادی برگزار کردیم که بعضی از این‌ها پروژه‌های خیلی مهمی بوده و به نظر من به سرانجام‌های علمی خوب و قابل توجهی رسیده استو توانسته در این موضوع، حوزه‌های مختلف را یک مقدار اندیشه تکانی کند. همچنینبا همکاری کشورهای لبنان، قطر، کانادا، آلمان، الجزایر، عمان 15 رویداد بین‌المللی برگزار کردیم.

نمی‌خواهم درباره این رویدادها اغراق کنم ولی در مجموع تلاش بزرگی بوده برای اینکه بتوانیم حرکتی در عرصه بین المللی ایجاد کنیم. همکاری‌های مختلفی داشتیم و نشست‌های مختلفی برگزار کردیم و امیدواریم این جریانی که می‌خواستیم به عنوان یک جریان بین‌المللی آغازش کنیم، اتفاق افتاده باشد‌. به نظر می‌رسد گام‌های رو به جلویی در این رابطه برداشته شده است. بعضی از کشورهای عربی به دنبال تلنگری که زده شد، همایش‌هایی با همین موضوع ترتیب دادند که کار خوبی است.20 مصاحبه علمی و تخصصی با متخصصان انجام دادیم و تقریباً شش هم‌اندیشی با اهالی علم داشتیم، کسانی که می‌دانستیم برای این همایش دست به قلم نمی‌شوند اما در حوزه‌های فقه، اخلاق و روانشناسی، صاحب فکر و اندیشه هستند. یکی از کارهای دیگر ما ترجمه آثار بود؛ چهار کتاب خوب که همسو با موضوع همایش است برای ترجمه پیدا کردیم تا از انگلیسی به فارسی ترجمه شود. یک بخش و پیوستی این همایش دارد که من شخصاً به این پیوست خیلی علاقه‌مند و امیدوار هستم که بحث تجربه نگاری است که خودش پروژه‌ای است و متصدی دارد و در حال انجام است.

در همین فضای تهدیدات علیه خانواده و با وجود اینکه ما داریم فضای خیلی مشابهی را در کشور تجربه می‌کنیم اما خانواده‌های بسیاری هستند که تلاش کردند فرزندان و نسل و ارزش‌های خانوادگی‌شان را حفاظت کنند. انگار دارند در یک سیاره دیگری زندگی می‌کنند ولی در همین سیاره زندگی می‌کنند و در همین کشور و در مواجهه با همین مسائل هستند. استراتژی‌ها و سیاست‌های آنها برای حفاظت و بازآفرینی نسل بر اساس ارزش‌های مد نظر خودشان چه بوده؟ همان قصه قدیمی که حضرت آقا در حوزه انقلاب مطرح کرده بودند که انقلاب توآمان رویش و ریزش داشته است؛ در مسئله خانواده هم کماکان آن خانواده متعهد اخلاقی که هنوز وجود دارد و زندگی می‌کند حتماً دارد بر اساس یک سری قواعد و دستورالعمل‌ها و مرامنامه‌ها و رسالت‌نامه‌های شخصی که بعضی از آنها خیلی اختصاصی یک بوم خانوادگی است، جلو می‌رود.

در ادامه‌ این نشست، میزگرد تخصصی با عنوان «تحولات ارزش‌ها و نگرش‌های خانواده در ایران» آغاز به کار کرد. دکتر صابر جعفری، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی طی سخنانی به بحث پیرامون داده‌های حاصل از موج چهارم پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیانپرداخت. ایشان نتایج حاصل را از آن جهت قابل تأمل دانست که محور خانواده در آن، با دیگر محورهای مورد پیمایش، تفاوتی بسیار دارد.

سیاست‌گذاران، مسئولیت بسیار دشواری در خصوص نهاد خانواده بر عهده دارند

دکتر رسول صادقی استاد دانشگاه تهران یکی دیگر از سخنرانان در این نشست علمی بود که در آغاز سخنان خود، بر اهمیت خانواده و لزوم حفاظت از آن در تمامی جوامع انسانی تأکید و خاطرنشان کرد: با این وجود، ابعاد گوناگونی از خانواده، در جهات معنایی، اخلاقی، هنجاری و نظایر آن، دچار تغییرات بسیار شده ‌است.

رسول صادقی جامعه‌ی ایران را نیز متأثر از تحولات اجتماعی در جهان، دارای تغییرات بسیار توصیف کرد که در اشکالی چون ساختار خانواده، گونه‌های همسرگزینی، زمان‌بندی ازدواج، میزان باروری و تأخیر در فرزندآوری قابل مشاهده‌اند.

وی از جمله ابعاد قابل توجه در پیمایش صورت گرفته را تأخیر در ازدواج، گرایش به تجردگرایی، مضیقه و تنگنای ازدواج دانست و آن را در روستاها، بیشتر از شهرها عنوان کرد. صادقی، افزایش طلاق و بالا رفتن آمار ناباروری را از دیگر معضلات امروز جامعه‌ی ایران دانست و خاطرنشان کرد: در هر دهه، یک سال به سن ازدواج افزوده شده است.

عضو هیات علمی دانشگاه تهران در بخش دیگری از سخنان خود، به ملاک‌های ازدواج و همسرگزینی اشاره کرد و گفت: جامعه از ازدواج خویشاوندی فاصله گرفته و به وصلت با فرد هم‌سنخ روی آورده است.

دکتر رسول صادقی، از جمله موانع تأخیر در ازدواج جوانان را شرایط اقتصادی، همچنین جنبه‌های فرهنگی و تغییر در نگرش‌ها عنوان کرد و گفت: علاوه بر آنکه دسترسی به همسان مناسب سخت شده، ترویج برخی سبک‌های زندگی غربی همچون هم‌باشی نیز سبب تغییر رویکرد نسبت به ازدواج شده است.

وی به تغییر نگرش‌ها نسبت به معاشرت پیش از ازدواج نیز اشاره و بر موافقت با این نگاه در سالیان اخیر در جامعه‌ی امروز تأکید کرد، اما گفت: این رویکرد در خصوص روابط جنسی، موافق چندانی ندارد.

استاد دانشگاه تهران در بخش دیگری از سخنان خود، از نگرش منفی نسبت به موضوع هم‌باشی در میان جوانان سخن گفت، اما بر افزایش آن طی سالیان اخیر تأکید کرد. به گفته‌ی وی، بیشترین موافقان موضوع هم‌باشی، در استان البرز و بیشترین مخالفان آن در استان سیستان و بلوچستان هستند.

رسول صادقی گریزی به موضوع طلاق و افزایش 3 برابری آن نیز زد و ویژگی آن را رخداد طلاق در سال اول زندگیعنوان کرد. وی مقایسه‌ای میان دو کشور ایران و ترکیه صورت داد و تفاوت این دو را در اجرای مددکاری اجتماعی و ارائه‌ی بسته‌های حمایتی در ترکیه عنوان کرد. به گفته‌ی صادقی، ساختار طلاق در جامعه‌ی ایران رو به جوانی گذاشته و پذیرش اجتماعی آن خصوصاً نزد زنان بیشتر شده است.

صادقی، بیشترین میزان کاهش باروری میان کشورهای مختلف را مربوط به ایران دانست و گفت: استان‌های گیلان، مازندران و البرز در رتبه‌های نخست کاهش این میزان قرار دارند و سیستان و بلوچستان در انتهای این رتبه‌بندی‌ست. به گفته‌ی وی، از جمله مهم‌ترین ایده‌آل‌های فرزندآوری، تک‌فرزندی است که گیلان در رتبه‌ی نخست و سیستان و بلوچستان در انتهای این رتبه‌بندی قرار دارد. از جمله مهم‌ترین عوامل موثر در کاهش باروری را نیز نبود سیاست‌های حمایت از خانواده در کشور دانست.

صادقی، نکته‌ی مثبت را در این پیمایش، نگاه مثبت نود درصد از افراد به مادری و فرزندآوری عنوان کرد و نکته‌ای را متذکر شد که هشتاد درصد افراد معتقد هستند خانه‌داری فقط وظیفه زن نیست و اینکه زنان باید ترکیبی از کار و امور خانواده را با هم داشته باشند.

رسول صادقی با مقایسه تعداد مطلوب فرزند که رقمی معادل 2/5 فرزند است با آنچه امروز رخ می‌دهد یعنی 1/6  فرزند خاطرنشان کرد: میان بعد مطلوب و تحقق یافته فرزندآوری، شکافی معادل یک فرزند وجود دارد و این یک فرصت سیاستی بسیار خوب است که این رقم ما را به تعمق در خصوص میزان کارآمدی سیاست‌های جمعیتی دولت و حمایت از خانواده وا می‌دارد. وی در ادامه به مواردی در ناکامی سیاست‌ها از جمله سیاست‌های موردی و مبتنی بر اجبار، بی‌ثباتی سیاستی و مالی و ناسازگاری سیاست‌های جمعیتی با سایر قوانین اشاره کرد.

دکتر صادقی در پایان با تأکید بر لزوم استحکام خانواده و نقش آن به مثابه‌ی ضربه‌گیر معضلات امروز خاطرنشان کرد: با وجود این حجم از تغییرات، سیاست‌گذاران، مسئولیت بسیار دشواری در خصوص نهاد خانواده بر عهده دارند.

در پایان هم دکتر محمدتقی کرمی به بیان تحلیل خود از تفاوت معنادار میان موج چهارم پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانان با امواج قبل از خود پرداخت و سه روایت در این زمینه ارائه داد و درباره دو روی سکه و وضع موجود که هم خوشبینانه و هم نگران‌کننده است، توضیحاتی داد.

پایان پیام/