آداب سفر حج تمتع
سفر رفتن آدابی دارد؛ حال اگر آن سفر، سفر زیارتی مانند حج باشد اهمیتش دوچندان می‌شود و آداب مفصل‌تری هم برایش وجود دارد که در این مطلب به آنها پرداخته‌ایم.
به گزارش خبرگزاری تسنیم، دین اسلام، سفر رفتن را مایه سلامتی و افزایش روزی انسان بیان کرده و سیر و سیاحت در زمین با انگیزه‌‌‌های درست و خردمندانه را موجب رشد تعالی انسان دانسته است.
سفر رفتن آدابی دارد؛ حال اگر آن سفر، سفر زیارتی مانند حج باشد اهمیتش دوچندان می‌شود و آداب مفصل‌تری هم دارد؛ بر این اساس بسیاری از بزرگان دین آدابی را از مجامع حدیثی استخراج و تبیین کرده‌اند که عمل به آنها در رسیدن به هدف واقعیِ حج، بسیار مؤثر است و به روح و روان انسان جان تازه می‌بخشد.
همه ساله افراد زیادی به سفرهای زیارتی؛ مانند حج، عمره، عتبات عالیات، سوریه و مشهد و دیگر اماکن مقدّس مشرف می‌شوند، اما هدف اصلی زیارت تغییر رفتار و الگو گرفتن از بزرگان و در نهایت قُرب الهی است که باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد تا زمینه تحول در زائر به وجود آید.
از ویژگی‌ها و آداب سفرهای زیارتی که حجاج نیز باید از آنها بهره بگیرند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. وصیت کردن
سفر همراه با خطر است، بنابراین، مسافر باید آمادگی بیشتری برای سفر آخرت داشته باشد. ابن ابی عمیر در حدیث مرسله‌ای از امام صادق7 نقل می‌کند: «مَنْ رَکِبَ رَاحِلَةً فَلْیُوص»؛1 «کسی که سوار بر مرکب می‌شود (به مسافرت می‌رود) باید وصیت کند.»
2. انجام غسل سفر
مرحوم یزدی در کتاب عروة الوثقی، غسل‌ها را تقسیم به سه کرده، می نویسد:
«زمانی، مکانی و فعلی و برای هر یک مصادیقی بیان می‌کند. غسل سفر را، هم می‌توان در ذیل غسل‌های فعلی و هم غسل‌های مکانی قرار داد، بنابراین شایسته است زائران پیش از تشرف به اماکن مقدس، از غسل غفلت نکنند بلکه زیبنده است که هر وقت انسان استحمام می‌کند همراه با اغسال دیگر، غسل توبه از گناه را نیز نیت کند.»
3. پرداخت صدقه
وجود مبارک امام سجاد (ع) وقتی می‌خواستند مسافرت کنند، با دادن صدقه، سلامتی خود را می‌خریدند. پرداخت صدقه را موکول می‌کردند به زمانی که سوار بر مرکب می‌شدند و وقتی به سلامت به مقصد می‌رسیدند حمد و شکر الهی را انجام می‌دادند و هرچه فراهم می‌شد صدقه می‌دادند.
4. خواندن دعا
یکی دیگر از مستحبات سفر، خواندن دو رکعت نماز است. امام صادق (ع) از پدرانش نقل می‌کند که رسول الله(صلی الله علیه و آله) بر استحباب دو رکعت نماز به هنگام مسافرت تأکید کرده است. پیامبر فرمود: شخص به هنگام مسافرت چیزی بهتر از دو رکعت نماز برای خانواده‌اش از خود باقی نمی‌گذارد و پس این دعا را می‌خواند:
«اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَوْدِعُکَ نَفْسِی وَ أَهْلِی وَ مَالِی وَ ذُرِّیَّتِی وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی وَ أَمَانَتِی وَ خَاتِمَةَ عَمَلِی...».
5 . قرائت سورة حمد و آیة‌الکرسی
از امام معصوم نقل شده که در سمت راست و چپ وجلو مسافر سورة حمد وآیة الکرسی و دعای مخصوص خوانده شود.
صاحب جواهر در دلیل فتوای خود، این حدیث را بیان می‌کند:
« قال أبو الحسن7 فی خبر الحذّاء المرویّ فی الفقیه و موضع من الکافی: لَوْ کَانَ الرَّجُلُ مِنْکُمْ إِذَا أَرَادَ سَفَراً قَامَ عَلَى بَابِ دَارِهِ تِلْقَاءَ وَجْهِهِ الَّذِی یَتَوَجَّهُ لَهُ فَقَرَأَ الْحَمْدَ أَمَامَهُ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ أَمَامَهُ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ، ثُمَّ قَالَ: اللَّهُمَّ احْفَظْنِی وَ احْفَظْ مَا مَعِی، وَ سَلِّمْنِی وَ سَلِّمْ مَا مَعِی وَ بَلِّغْنِی وَ بَلِّغْ مَا مَعِی بِبَلاَغِکَ الْحَسَنِ الْجَمِیل».
«... هر گاه شخصی از شما قصد سفر داشت، جلو در ایستاده، به سمت راست و چپ سورة حمد و آیة الکرسی بخواند، آنگاه بگوید: خدایا! مرا و آنچه متعلق به من است، حفظ کن و سالم بدار و مرا و آنچه با من است به مقصد برسان. کسی که این اعمال را انجام دهد، خداوند او و آنچه متعلق به اوست را حفظ می‌کند و سالم به مقصد می‌رساند.
6 . خواندن «سورة قدر»
در سفر به خصوص حج تمتّع مواقعی پیش می‌آید که گریزی از پیاده‌روی نیست. تلاوت سورة قدر سبب می‌شود که خستگی راه را احساس نکند و اگر به هنگام سوار شدن بر مرکب خوانده شود، سالم و آمرزیده به مقصد می‌رسد. امام کاظم (ع) فرمود:
«لَوْ حَجَّ رَجُلٌ مَاشِیاً، فَقَرَأَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ، مَا وَجَدَ أَلَمَ الْمَشْیِ وَ قَالَ مَا قَرَأَ أَحَدٌ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ حِینَ یَرْکَبُ دَابَّةً إِلاَّ نَزَلَ مِنْهَا سَالِماً، مَغْفُوراً لَهُ، وَ لَقَارِئُهَا أَثْقَلُ عَلَى الدَّوَابِّ مِنَ الْحَدِیدِ».
«حج گزاری که پیاده می‌رود، اگر سورة قدر را بخواند خستگی راه رفتن را احساس نخواهد کرد. احدی سورة قدر را به هنگام سوار شدن بر مرکب نمی‌خواند، مگر این که سالم و آمرزیده به مقصد می‌رسد. کسی که این سوره را می‌خواند، بر چهارپا از آهن سنگین‌تر است.»
7. ادعیة مأثوره از اهل بیت:
معاویة بن عمار از امام صادق7 نقل می‌کند که چون خواستی حج یا عمره به جا آوری، دعای فرج را بخوان و آن عبارت است از:
«لاَ إِلَهَ إِلاَّ الله الْعَلِیُّ الْحَلِیمُ الْکَرِیمُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ الله الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ، سُبْحَانَ الله رَبِّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ مَا بَیْنَهُنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ، وَ الْحَمْدُ لَلهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ».
از جمله دعاهای کوتاه و اثرگذار در سفر، دعای زیر است که بسیاری از بزرگان نقل کرده‌اند؛ و آن را برای حفظ خود و اثاثیه بخوانید: «یَا حَافِظاً لاَ یُنسَی، وَ یَا مَن نِعَمُهُ لاَ تُحصَی، أنتَ قُلتَ وَ قَوْلُکَ الْحَقُّ ( إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ).»
و در حدیث ابو حمزه آمده است که انسان به هنگام سفر، سه بار الله اکبر بگوید و سه بار بگوید: «بِا لله أَخْرُجُ وَ بِا لله أَدْخُلُ وَ عَلَى الله أَتَوَکَّلُ...» و آنگاه بگوید: «اللَّهُمَّ افْتَحْ لِی فِی وَجْهِی هَذَا بِخَیْرٍ وَ اخْتِمْ لِی بِخَیْرٍ وَ قِنِی شَرَّ کُلِّ دَابَّةٍ، أَنْتَ آخِذٌ بِنَاصِیَتِهَا إِنَّ رَبِّی عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ».
8 . دعا به هنگام سوار شدن بر مرکب
امام صادق7 چون بر مرکب سوار می‌شدند می‌فرمودند: «سُبْحَانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ، وَإِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ».
و هفت مرتبه «سُبحَان الله» و «الحمد لله» و «لاَ إله إلاَّ الله» می‌گفت.
9. تسبیح، تکبیر و تهلیل
پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) در سفر وقتی به اماکن پست می‌رسیدند، سبحان الله می‌گفتند و چون به اماکن بلند می‌رسیدند، الله اکبر و لا اله الا الله می‌گفتند.
«قَالَ رَسُولُ الله (صلی الله علیه و آله) وَ الَّذِی نَفْسُ أَبِی الْقَاسِمِ بِیَدِهِ مَا هَلَّلَ مُهَلِّلٌ وَ لاَ کَبَّرَ مُکَبِّرٌ عَلَى شَرَفٍ مِنَ الأَشْرَافِ إِلاَّ هَلَّلَ الله مَا خَلْفَهُ وَ کَبَّرَ مَا بَیْنَ یَدَیْهِ بِتَهْلِیلِهِ وَ تَکْبِیرِهِ حَتَّى یَبْلُغَ مَقْطَعَ التُّرَابِ».
«پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: به خدایی که جان من در دست اوست، هیچ شخصی لاَ إلَهَ إلاَّ الله و الله أکبر در بلندی نمی‌گوید مگر این که آنچه در پشت سر و روبه روی او هستند با او هماهنگ هستند تا این که به سرزمین هموار برسد.»
10. همراه داشتن مقداری از تربت امام حسین (ع)
تربت سید الشهدا (ع) موجب امنیت در سفر و شفای بیماری خواهد بود؛ به ویژه که از آن سبحه بسازد... آن را ببوسد و بر چشم خود نهد و بگوید: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِّ هَذِهِ التُّرْبَةِ وَ بِحَقِّ صَاحِبِهَا وَ بِحَقِّ جَدِّهِ وَ بِحَقِّ أَبِیهِ وَ بِحَقِّ أُمِّهِ وَ أَخِیهِ وَ بِحَقِّ وُلْدِهِ الطَّاهِرِینَ اجْعَلْهَا شِفَاءً مِنْ کُلِّ دَاءٍ وَ أَمَاناً مِنْ کُلِّ خَوْفٍ وَ حِفْظاً مِنْ کُلِّ سُوء». انجام این کار در صبح و شام مطلوب است.
11. به همراه داشتن انگشتر عقیق و فیروزه
مرحوم صاحب جواهر به دست داشتن انگشتر عقیقی را که یک سمت آن: « ما شاءَ الله لا قُوَّةَ إِلاَّ بِا لله ، أَسْتَغْفِرُ اللَّه» و سمت دیگر آن «مُحَمَّد وَ عَلِیّ» حک شده باشد، مستحب می‌داند و این در امنیت و سلامتی مسافر مؤثر است و دستورات دینی صائب‌تر است و نیز انگشتر فیروزه‌ای که در یک جانب آن «اللهُ المَلِک» و بر طرف دیگر آن «الْمُلْکُ لَلهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّار» باشد.
12. مشورت با همسفران
امام صادق (ع) : «قَالَ لُقْمَانُ لابْنِهِ: إِذَا سَافَرْتَ مَعَ قَوْمٍ فَأَکْثِرِ اسْتِشَارَتَکَ إِیَّاهُمْ فِی أَمْرِکَ وَ أُمُورِهِمْ».
«لقمان به فرزندش گفت: هرگاه در سفر با گروهی همراه شدی، در کارهای مربوط به خودت و آن ها با ایشان زیاد مشورت کن.»
13. دست و دل باز بودن
نقل شده که امامان معصوم در سفر دست و دل باز بودند؛ مثلاً امام سجاد (ع) وقتی عازم سفر حج می شدند، بهترین خوراکی‌ها و آجیل را همراه خود بر می داشتند؛ «کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ(علیهما السلام) إِذَا سَافَرَ إِلَى الْحَجِّ وَ الْعُمْرَةِ،
تَزَوَّدَ مِنْ أَطْیَبِ الزَّادِ مِنَ اللَّوْزِ وَ السُّکَّرِ وَ السَّوِیقِ الْمُحَمَّصِ وَ الْمُحَلَّى».آنها در ضمن دیگران را هم به داشتن چنین صفتی تشویق می‌کردند.
پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) به همراه داشتن زاد و توشة خوب را نشانة شرافت و بزرگواری شمرده، فرمودند: «مِنْ شَرَفِ الرَّجُلِ أَنْ یُطَیِّبَ زَادَهُ إِذَا خَرَجَ فِی سَفَرٍ». 47
امام به حق ناطق، حضرت صادق7 می‌فرماید: مسافر باید غذای خوب به همراه داشته باشد؛ «إِذَا سَافَرْتُمْ فَاتَّخِذُوا سُفْرَةً وَ تَنَوَّقُوا فِیهَا».
14. تبسّم
«و أَکثَرِ التَّبَسُّمَ فِی وُجوهِهِم»؛ 50 «و در روی آنان تبسم زیاد داشته باش.»
از آداب اجتماعی، که بزرگان هم خود به آن عمل کرده و هم دیگران را تشویق می‌کنند، این است که انسان همیشه متبسّم و خنده رو باشد و با مردم با چهره‌ای باز و بشاش برخورد کند. پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) همواره تبسم بر لب داشتند و نیز جناب خضر به حضرت عیسی سفارش می‌کند: «کُن بشَّاشاً وَ لاَ تَکُن عَبَّاساً»؛ «گشاده‌رو باش و ترش‌رو مباش.» چهرة خندان سبب جلب محبت و دوستی می‌شود و چهرة خندان خستگی سفر را برطرف می‌سازد.
حضرت می‌فرماید: «ایمان مؤمن کامل نمی‌شود مگر دارای صد و سه خصلت باشد؛ از جملة آن ها بشاش و خنده‌رو بودن است.»
15. بخشندگی
«وَ کُنْ کَرِیماً عَلَى زَادِکَ»؛ 53 «در زاد و توشه‌ات نسبت به آنان بخشنده باش.»
و نیز در صحیحة معاویة بن عمار از امام صادق (ع) نقل شده که فرمود: «وَ تَسْخُو نَفْسکَ» از آنچه به همراه داری به همسفرانت ببخش چرا که «لَذَّةُ الْکِرَامِ فِی الإطعَامِ وَ لَذَّةُ اللِّئَامِ فِی الطَّعَامِ»؛ «لذت افراد بزرگوار در خوراندن و لذت افراد پست در خوردن است.»
16. پذیرش دعوت
«وَ إِذَا دَعَوْکَ فَأَجِبْهُم». 55 «اگر تو را دعوت کردند قبول کن.»
ادب اقتضا می‌کند که اگر همسفران به امری دعوتت کردند، اجابت کنی و از ردّ احسان بپرهیزی. در کتاب آداب معاشرت آمده است: «لا یردّ الإحسان إلاّ الحِمَار».
17.حل مشکلات همسفران
«وَ اِذا اِستعانوکَ فَاَعنِهُمْ»؛56 «و اگر از تو یاری خواستند، کمکشان کن.»
گاهی پیش می‌آید که همسفران به کمک تو نیاز دارند و چه بسا از دیگری ساخته نباشد، در چنین مواردی باید با کمال میل و روی باز، در حد توان در رفع مشکلات آن ها بکوشی. در روایات برای برآوردن حاجتِ دیگران، فوق‌العاده سفارش و تأکید شده و ثواب عظیمی برای آن بیان شده است.
18.همکاری
«إِذَا رَأَیْتَهُمْ یَعْمَلُونَ فَاعْمَلْ مَعَهُم»؛«اگر دیدی کار می‌کنند تو نیز با آنان همراه باش.»
19. صدقه و قرض
«وَ إِذَا تَصَدَّقُوا وَ أَعْطَوْا قَرْضاً فَأَعْطِ مَعَهُم».60
«اگر کسانی صدقه و قرض دادند، تو نیز با آنان همراهی کن.»
گاه پیش می‌آید که در سفر اموال کسی به سرقت می‌رود، در این صورت اگر مصلحت در این بـودکــه پــولی به او قرض بدهند، خوب است با دوستان همراهی کنی و به مقدار توان به مال‌باخته قرض بدهی.
20.احترام بزرگ‌تر
«وَ اسْمَعْ لِمَنْ هُوَ أَکْبَرُ مِنْکَ سِنّاً».
«و از کسی که سنش از تو بیشتر است حرف شنوی داشته باش.»
از آنجاکه افراد دارای سن و سال از تجربة بیشتری برخوردار هستند، باید از نظریات آن ها استفاده کرد. امیر مؤمنان7 می‌فرماید: «رَأْیُ الشَّیْخِ أَحَبُّ إِلَیَّ ... مِنْ مَشْهَدِ الْغُلاَم»؛ «نظریة شخص مسن و جا افتاده در نزد من، از حضور جوان بهتر است.»
21.نماز به هنگام ورود و خروج
«وَ إِذَا نَزَلْتَ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ قَبْلَ أَنْ تَجْلِسَ ... وَ إِذَا ارْتَحَلْتَ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ وَدِّعِ الأَرْضَ الَّتِی حَلَلْتَ بِهَا، وَ سَلِّمْ عَلَیْهَا وَ عَلَى أَهْلِهَا فَإِنَّ لِکُلِّ بُقْعَةٍ أَهْلاً مِنَ الْمَلائِکَة».
«هرگاه در جایی اتراق کردی، پیش از آن که بنشینی دو رکعت نماز بگزار و وقتی که وارد مکانی شدی دو رکعت نماز بخوان و همچنین وقتی کوچ کردی دو رکعت نماز بخوان و آن گاه با سرزمینی که در آن فرود آمدی خداحافظی کن و بر آن و ساکنانش درود فرست؛ زیرا هر سرزمینی را ساکنانی از فرشتگان است.»
22ـ کنترل زبان
امام صادق (ع) فرمود: «وَ کُفَّ لِسَانَک»؛68 «زبانت را نگه‌دار».
در نهج‌البلاغة مولای عارفان آمده است: «زبان حیوان درنده‌ای است که اگر رها شود نیش خواهد زد (می‌درد) چه بسا با یک سخن، شادی‌ها به غم، دوستی‌ها به دشمنی و محبت‌ها به کینه بدل شده است! لذا اگر می‌خواهیم سفری آرام داشته باشیم، باید در حفظ زبان بکوشیم.
23.کنترل خشم
امام صادق (ع) فرمود: «وَ اکْظِمْ غَیْظَک»؛ «خشمت را کنترل کن.»
از آنجا که سفر معمولاً با کم خوابی، خستگی، گرما، سرما و تغییرات آب و هوا همراه است، زمینة ناراحتی و عصبانیت فراهم‌تر است؛ بنابراین امام صادق (ع) دعوت به حلم و بردباری می‌کند؛ چرا که غضب به منزلة شعلة آتش است که اگر در همان لحظة آغاز خاموش نشود، خسارات جبران‌ناپذیری به وجود می آورد. دادن صدقه، برای کنترل خشم بسیار مؤثر و مجرّب است؛ إن شِئتُم جَرّبتُم.
24.خودداری از لغویات
امام صادق (ع) فرمود: «وَ أَقِلَّ لَغْوَک»؛ 70 «از سخنان لغو و بیهوده کم کن.»
بیشترین گناهانی که از انسان صادر می‌شود، از ناحیة «زبان» است. انسان نباید سخن بگوید، مگر آنجاکه به حق و بجا باشد و گرنه، به یقین سکوت بهتر است. همیشه تعداد کسانی که از گفتن سخن پشیمان اند، به مراتب بیشتر است از کسانی که از «سکوت» پشیمان شده‌اند.
از وجود مبارک پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود: «طُوبَى لِمَنْ أَنْفَقَ فَضَلاَتِ مَالِهِ وَ أَمْسَکَ فَضَلاَتِ لِسَانِهِ»؛ 72 «خوشا به حال کسى که انفاق کند زیادی هاى مالش را و نگاه دارد زیادی هاى زبانش را.»
عمل به این حدیث، در همة مواقع، بسیار مهم است؛ به خصوص در سفر که انسان باید سخاوت بیشتری داشته و مواظب باشد با گفتن کلام لغو و بی‌فایده‌ای، لذت سفر را به رنج مبدل نکند.
25.هدیه
پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) «إِذَا خَرَجَ أَحَدُکُمْ إِلَى سَفَرٍ ثُمَّ قَدِمَ عَلَى أَهْلِهِ فَلْیُهْدِهِمْ وَ لْیُطْرِفْهُمْ وَ لَوْ حِجَارَةً».
«هرگاه یکی از شما به سفر رفت در بازگشت حتی اگر شده یک قطعه سنگ برای خانواده‌اش هدیه و تحفه بیاورد.»
26.نماز اول وقت
«یَا بُنَیَّ وَ إِذَا جَاءَ وَقْتُ صَلاةٍ فَلاَ تُؤَخِّرْهَا لِشَیْءٍ وَ صَلِّهَا وَ اسْتَرِحْ مِنْهَا فَإِنَّهَا دَیْن».
«بهترین الگو برای ما مسلمانان، پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) و خاندان گرامی ایشان است. شیوه ومرام تمام این بزرگان بر این بود که به خاطر هیچ کاری نماز اول وقت را به تأخیر نمی‌انداختند حتی در سفر.»
در حدیثی دیگر، امام صادق7 از پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل کرده اند که فرمود:
«شیطان از انسان مؤمنی که مراقبت می‌کند نمازهای پنج گانه اش را در وقت مقرّر بخواند، در هراس است. پس هر گاه مؤمن نمازهای خود را ضایع کرده [نسبت به آن مراقبت نداشته باشد] شیطان جرأت یافته، آن فرد را به گناهان بزرگ مبتلا می‌کند.»
با توجه به آنچه گفته شد، زائر سرزمین وحی باید بیش از گذشته نسبت به نماز اهمیت دهد و بکوشد در اول وقت آن را اقامه کند و هرگز هنگام نماز در کوچه و خیابان پرسه نزند و چهرة شیعه را در نگاه و منظر دیگر مسلمانان خدشه دار نسازد.
27.نماز جماعت
توصیه و تأکید اسلام بر نماز جماعت است، حتی در مسافرت.
28ـ تلاوت قرآن
«عَلَیْکَ بِقِرَاءَةِ کِتَابِ الله عَزَّ وَ جَلَّ مَا دُمْتَ رَاکِباً...». 87
«بر تو باد که تا سوار مرکبى، قرآن بخوانى ، وچون به کارى مشغولى، تسبیح بگویى...»
در مسافرت فرصت‌هایی پیش می‌آید که باید انسان ساعت‌ها در مکانی آرام بنشیند تا به مقصد برسد، مانند هواپیما.
چه بسیار زیبا است که آدم فرصت را غنیمت شمرده و خود را در محضر قرآن قرار دهد. در عظمت قرآن همین بس که خداوند تعلیم قرآن را بر خلقت انسان مقدم داشته است؛ ( الرَّحْمنُ، عَلَّمَ الْقُرْآنَ، خَلَقَ الإِنْسانَ) از این بیان نورانی استفاده می‌شود که قرآن کریم بزرگترین نعمت الهی است؛ لذا خداوند آن را بر همة نعمت‌ها، حتی نعمت خلقت انسان مقدم داشت.
29.ذکر
«وَ عَلَیْکَ بِالتَّسْبِیحِ مَا دُمْتَ عَامِلاً عَمَلاً وَ عَلَیْکَ بِالدُّعَاءِ مَا دُمْتَ خَالِیاً».
«بر تو باد به یاد خدا بودن، مادام که به کاری مشغولی و آنگاه که فارغ البال هستی، از دعا غفلت نکن.»
آنچه از تعالیم الهی استنباط می‌شود این است که سالک الی الله باید لحظه‌ای از یاد مولی غافل نشود.
30.بلند نکردن صدا
«وَ إِیَّاکَ وَ رَفْعَ الصَّوْتِ فِی مَسِیرِکَ».
«از بلند کردن صدا در سفر پرهیز کن.» صدای بلند همواره با ناراحتی دیگران همراه است؛ گاهی ممکن است مانع خواب وسلب آسایش از دیگران شود.
انتهای پیام/
