انتخاب ملت ـ۲ | برگزاری همه‌پرسی در هیچ انقلابی سابقه نداشت/ آیا رفراندوم ۱۲ فروردین تکرارپذیر است؟
محسن ردادی جامعه‌شناس و استاد دانشگاه با بیان اینکه برگزاری رفراندوم برای تعیین نوع حکومت در انقلاب‌ها سابقه ندارد، به این پرسش پاسخ داد؛ آیا رفراندوم ۱۲ فروردین قابل تکرار است؟
گروه سیاسی خبرگزاری تسنیم ـ اولین رأی‌گیری بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، در روزهای 10 و 11 فروردین برگزار شد تا مردم میان دو گزینه «آری» یا «نه» به جمهوری اسلامی که خواسته اکثریت قاطع مردم در آن زمان بود، یکی را انتخاب کنند.
صحبت از رفراندوم ابتدا از سوی امام خمینی(ره) در تاریخ 16 بهمن‌ماه 1357 در جلسه معرفی مهندس بازرگان به‌عنوان نخست‌وزیر دولت موقت مطرح شد. امام خمینی یکی از کارهای دولت موقت را برگزاری انتخابات عنوان کرده فرمودند: "با اینکه من اعتقادم این است که دیگر احتیاج به رفراندوم نیست و مردم مکرر به جمهوری اسلامی رأی داده‌اند؛ لکن برای اینکه بهانه‌ها تمام بشود و شمارش آرا بشود، ما باید آزادانه یک همچو کاری بکنیم تا مردم بدانند، تا همۀ عالم بدانند که رأی آزاد که مردم می‌دهند به که می‌دهند و به چه رژیمی می‌دهند، لهذا ما دولت موقت را تعیین کردیم...".
برای تحلیل رفراندوم تعیین نوع حکومت در فروردین‌ماه سال 58 و همچنین مسئله تکرار رفراندوم که گاهی از سوی اپوزیسیون و ضدانقلاب مطرح میشود، با دکتر محسن ردادی جامعه‌شناس و عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه می‌خوانید:
** در انقلاب روسیه و فرانسه نیز رفراندوم تعیین حکومت برگزار نشد
تسنیم: 44 سال از رفراندوم انتخاب جمهوری اسلامی توسط مردم در 12 فروردین 1358 می‌گذرد؛ هرساله درباره این رفراندوم و برگزاری آن در محافل رسانه‌ای بحث میشود، آیا در انقلاب‌ها و جابه‌جایی حکومت‌ها، رفراندوم برای تعیین حکومت عُرف بوده است؟ آیا گروهی که پیروز میشود برای تثبیت خود رفراندوم برگزار می‌کند؟
ردادی: رفراندوم برای تغییر نوع حکومت، روال معمولی در کشورها نیست؛ کشورهای غیرانقلابی مانند آمریکا، انگلستان و سایر کشورها که اصلاً رفراندوم تغییر و تعیین نوع حکومت را در تاریخ‌شان نداشته‌اند و در کشورهای انقلابی هم موضوع رجوع به افکار عمومی تقریباً وجود نداشته است،
به‌عنوان مثال بعد از پیروزی انقلاب روسیه، مجلس مؤسسان را به‌جای رفراندوم تشکیل دادند و قرار شد این مجلس برای نوع حکومت آینده تصمیم‌گیری کند؛ ولی مدتی بعد آن را منحل کردند و کمونیست‌ها حتی در این حد هم نپذیرفتند نوع حکومت را به نظر نمایندگان مردم واگذار کنند، این نشان می‌دهد انقلاب‌های مردمی هم به رفراندوم متوسل نشدند و از این جهت انقلاب اسلامی ایران بی‌بدیل و منحصر به فرد است.
بعد از پیروزی انقلاب فرانسه، یک دورۀ وحشت بوده و بعد از آن دورۀ هیئت مدیره بود و بعد ناپلئون سر کار آمد و در هیچ‌کدام از موارد رفراندوم مطرح نبود؛ فقط درباره تغییر نوع حکومت به امپراطوری رفراندوم برگزار کردند و از مردم فرانسه سؤال کردند که «می‌خواهیم حکومت انقلابی را به حکومت امپراطوری تبدیل کنیم و ناپلئون به‌عنوان امپراطور انتخاب شود» و مردم‌شان هم موافقت کردند. مردم انقلابی از حکومت دیکتاتوری ناپلئون حمایت کردند که این خود از طنزهای تاریخ است و هیچ‌کدام از این انقلاب‌ها به‌سمت پرسش از مردم پیش نرفتند.
فیلم مصاحبه با محسن ردادی درباره رفراندوم 12 فروردین
** چرا رفراندوم 12 فروردین تنها بین دو گزینه منحصر بود؟
تسنیم: واژه «جمهوری اسلامی» و «حکومت اسلامی» در شعارهای مردم ایران در دوران انقلاب غلبه داشت و انقلاب هم انقلاب اسلامی بود و در ایام برگزاری رفراندوم جمهوری اسلامی، بحث‌هایی درباره نوع حکومت مطرح می‌شد که حکومت به‌صورت «جمهوری» یا «جمهوری دموکراتیک خلق‌های ایران» باشد، برخی اپوزیسیون می‌گویند «رفراندوم 12 فروردین 1358 دموکراتیک نبوده است، چون مردم را بین چند نوع حکومت مخیّر نکرد.»، آیا چنین ایرادی به اصل رفراندوم وارد است؟
ردادی: رفراندوم اصولاً با انتخابات تفاوت دارد و در موضوعات مهم برگزار میشود و فقط بین دو گزینه «آری» و «خیر» است تا دقیقاً مشخص شود و شک و شبهه‌ای باقی نماند، اما در انتخابات چند گزینه وجود دارد. رفراندوم در مسائل بسیار مهم برگزار میشود؛ همان‌زمان برخی می‌گفتند «انتخابات برگزار شود و چند مدل حکومت در اختیار مردم قرار بگیرد و هر کدام را که مردم خواستند، انتخاب کنند»، چون موضوع مهمی بود و می‌بایست نظر نهایی مردم به‌صورت دقیق «آری» یا «نه» مشخص می‌شد؛ از همین رو رفراندوم برگزار شد، ضمن اینکه قدرت رفراندوم از انتخابات بیشتر است.
دولت موقت که مجری انتخابات بود هم دولت انقلابی‌ای نبود و میانه‌رو بود؛ دولت بازرگان چیزی بین جمهوری اسلامی و نظام سلطنتی بود و گرایشی هم به جمهوری اسلامی نداشت که می‌بایست رفراندوم را برگزار می‌کرد. سخنگوی دولت موقت گفته بود؛ «ما رفراندوم را برگزار می‌کنیم و اگر گزینه کلمه «جمهوری اسلامی» شکست خورد، سراغ گزینه بعدی می‌رویم و رفراندوم دیگری برگزار خواهیم کرد.»، دولت موقت طرفدار نظام جمهوری دموکراتیک اسلامی بود و احتمالاً گزینۀ بعدی نیز این می‌بود و در عدم موافقت مردم با جمهوری اسلامی، پرسیده می‌شد «آیا مردم ایران با جمهوری دموکراتیک اسلامی موافقت دارند یا نه؟»
درهرصورت به‌خاطر اینکه هیچ شک و شبهه‌ای باقی نماند، باید به‌صورت رفراندوم «آری» یا «نه» برگزار شود؛ پاسخ این شبهه همان‌زمان توسط دولتی که گرایش زیادی به جمهوری اسلامی هم نداشت، داده شد.
برگه‌های رأی در اولین انتخابات بعد از پیروزی انقلاب اسلامی
تسنیم: این سال‌ها عمدتاً از طرف اپوزیسیون خارج‌نشین و سلطنت‌طلب‌ها مطالبه میشود که "یک‌بار دیگر رفراندوم را اجرا کنید."، آیا در تاریخ حکومتی بوده است که برای بعد از یک رفراندوم برای تثبیت خودش، مجدداً برای اثبات هم رفراندوم برگزار کند؟
ردادی: البته این نکته بیشتر مربوط به قبل از حوادث و اغتشاشات پاییز 1401 است؛ آن‌زمان اپوزیسیون احساس می‌کرد در اکثریت مطلق است و اگر رفراندومی برگزار شود، می‌تواند آرای زیادی را بسیج و رفراندوم را به‌نفع خود تمام کند ولی بعد از این حوادث 1401 مشخص شد که عاجزند حتی یک‌صدمِ مردم ایران را به خیابان بیاورند، این روزها این بحث دیگر مطرح نمی‌شود، چون الآن وزن خودشان را متوجه شده‌اند.
پاسخ من به این شبهه برای قبل از این ماجراست؛ الآن خودشان هم خجالت می‌کشند این حرف را مطرح کنند، چنین چیزی به دو جهت مردود است؛ یکی تجربه مردم دنیاست، هیچ حکومتی این‌کار را انجام نمی‌دهد و این هم به‌خاطر برخی مصالح است نه‌اینکه همه حکومت‌های دنیا دیکتاتور باشند و نخواهند نظر مردم را بشنوند. نکته دوم عقلانیت است؛ تغییر اساسی در هر جامعه‌ای موجب بی‌ثباتی میشود و این بی‌ثباتی به مردم ضرر می‌زند. هر نوع شورش و نارضایتی نباید به این سمت برود که کشور به‌سوی برگزاری رفراندوم سوق داده شود؛ اگر در کشور ما نارضایتی هست به‌دلیل مسائل، ضعف‌ها و مشکلات اقتصادی است و البته اگر در زمان حاضر رفراندوم برگزار شود باز مردم به جمهوری اسلامی رأی می‌دهند ولی به‌فرض محال، اگر جمهوری اسلامی برود و یک حکومت دیگری بیاید، قاعدتاً یک دورۀ هرج‌ومرج داریم که ناامنی و مشکلات اقتصادی را بیشتر می‌کند.
اگر به‌فرض، حکومت بعدی بر مشکلات غلبه کرد و تثبیت یافت، اگر 20 سال بعد برخی بگویند "به حکومت دیگری برگردیم"، هیچ‌وقت جامعه روی آرامش نمی‌بیند و همیشه با تغییرات اساسی پی‌درپی مواجه خواهد بود رفراندوم شاه‌کلیدی نیست که هر مشکلی را با آن بتوان حل کرد.
تسنیم: به‌نظر می‌رسد روش ساده‌لوحانه‌ای هم هست؛ مردم بعد از سال‌ها مبارزه در سال 1357 پیروز شدند و اپوزیسیون خارج‌نشین می‌خواهد جمهوری اسلامی رفراندوم برگزار کند تا آن‌ها دوباره بر سر کار بیایند!
ردادی: ما رفراندوم را نفی نمی‌کنیم؛ رفراندوم در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بارها تکرار شده و گفته شده است "به آرای عمومی مردم رجوع شود" و منعی هم ندارد. رفراندومی که به‌معنای تغییر نوع حکومت بیان میشود، لازمه‌اش دو اتفاق است؛ یکی مشروعیت‌زدایی کامل از یک حکومت که چنین چیزی وجود ندارد چون مقام معظم رهبری فرموده‌اند انتخابات به‌معنای تأیید حکومت جمهوری اسلامی است. ضدانقلاب بارها به مردم گفته‌اند که در انتخابات شرکت نکنند و این شرکت یعنی تأیید نوع حکومت؛ مردم نیز آگاهانه در انتخابات‌ها آمده‌اند و اگر حتی رأی سفید هم بدهند به‌معنای تأیید جمهوری اسلامی است.
با توجه به انتخابات‌های جمهوری اسلامی و حتی انتخابات ریاست‌جمهوری اخیر که از نظر نسبت مشارکت و آرای سفید با همه انتخابات‌های قبلی تفاوت داشت، همچنان نرخ مشارکت مردم ما نسبت به کشورهای منطقه و حتی بسیاری از اروپایی‌ها بالاتر است و هر وقت این نرخ مشارکت پایین برود می‌توان درباره رفراندوم صحبت کرد.
نکته دوم اینکه راهپیمایی‌های مردم مانند 22 بهمن و 13 آبان نشان می‌دهد که جمع بسیار زیادی از مردم به‌شدت وفادار به نوع حکومت هستند و مشروعیت‌زدایی اتفاق نیفتاده است؛ اگر مشروعیت‌زدایی اتفاق افتاد می‌توان درباره رفراندوم صحبت کرد.
** رفراندوم برای امر «ایجابی» برگزار میشود نه امر «سلبی»!
در رفراندوم درباره چیزی که «نباید» صحبت نمی‌شود و بلکه درباره چیزی که «باید» بشود سخن گفته میشود. ما در 12 فروردین 1358 درباره اینکه نظام شاهنشاهی نباشد رفراندوم برگزار نکردیم بلکه رفراندوم ما ایجابی بود و گفتیم جمهوری اسلامی باشد، «آری» یا «نه»؟
برنامه‌های جمهوری اسلامی تدوین و اعلام شده بود و مردم هم در شعارهای‌شان گفته بودند و در این مرحله که آگاهی کلی از جمهوری اسلامی وجود داشت، چنین رفراندومی برگزار شد. اپوزیسیون از ارائه برنامه مدوّن و نوع حکومتِ مشخص تا مردم آن را انتخاب کنند عاجز است و نتوانسته است مدل حکومتی ارائه کند که قابل رفراندوم گذاشتن باشد؛ آن‌ها فقط می‌گویند «جمهوری اسلامی نباشد.»، درباره چیزی که نباید باشد نمی‌توان رفراندوم اجرا کرد و بلکه باید ایجابی باشد.
معمولاً موارد کلی را مطرح می‌کنند و می‌گویند حکومت دموکراتیک؛ در قانون اساسی جمهوری اسلامی آمده است «حکومت از آنِ مردم است و مردم باید در امور حضور داشته باشند»؛ آن‌ها چیزی فراتر از این را می‌گویند؟ اگر قرار است رفراندومی برگزار شود باید تمام ابعاد حکومت بعدی مشخص شود و مردم ببینند می‌خواهند چه‌چیزی را انتخاب کنند، نه‌اینکه گفته شود چه‌چیزی را نمی‌خواهند!
انتهای پیام/+
