عاملی: جامعه در شاخص "دینداری" رشد دارد

به گزارش خبرگزاری تسنیم، روابط عمومی مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، نشست تخصصی «معنا و مبنای سرمایه اجتماعی» با حضور استادان و صاحب‌نظران این حوزه و با همکاری دبیرخانه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و مرکز تحقیقات و برنامه‌ریزی شهر تهران سه‌شنبه 4 بهمن ماه 1401 برگزار شد.

در افتتاحیه این نشست تخصصی یک‌روزه، حجت‌الاسلام رضا غلامی، رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، حجت‌الاسلام سعید رضا عاملی دبیر سابق شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و عطاءالله رفیعی آتانی رئیس مرکز تحقیقات و برنامه‌ریزی شهر تهران سخنرانی کردند.، همچنین رضا پورحسین، بهاره آروین، سجاد صفار هرندی  سخنرانان بخش نخست پنل اول بودند.

حجت الاسلام رضا غلامی، رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در این نشست با نگاهی به نظریه سرمایه اجتماعی گفت: مفهوم سرمایه اجتماعی عبارت است از مجموعه منابع ارزشمندی که غنی بودن آن می‌تواند به پیوند ارگانیک و اندام‌وار عناصر اجتماعی منجر شود و ضمن تقویت ارتباطات و تعاملات اجتماعی، امکان تبدیل جامعه به یک شبکه کارآمد شامل زنجیره‌ای از شبکه‌های کوچک در مسیر پیشرفت را فراهم کند، در واقع، به افراد امکان می‌دهد در یک گروه یا یک جامعه کوچک و بزرگ با هم کار کنند تا به‌طور مؤثر به یک هدف مشترک دست یابند.

وی با اشاره به نظریه سرمایه اجتماعی گفت: نظریه سرمایه اجتماعی معتقد است که روابط اجتماعی منابعی هستند که می‌توانند منجر به توسعه و انباشت سرمایه انسانی شوند. منظور از سرمایه انسانی، موجودی شایستگی‌ها، دانش، ویژگی‌های اجتماعی و شخصیتی شامل خلاقیت، تجسم در توانایی برای انجام کاری جهت تولید ارزش اقتصادی است. سرمایه انسانی دید اقتصادی جامعی از انسان فعال در اقتصاد شامل پتانسیل افراد برای تأمین منافع و ابداع راه‌حل‌هایی برای مشکلات از طریق عضویت در شبکه‌های اجتماعی است.

رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم تصریح کرد: در بعضی دیدگاه‌ها، سرمایه اجتماعی حول سه بعد می‌چرخد؛ شبکه‌های به‌هم‌پیوسته روابط بین افراد و گروه‌ها، سطوح اعتمادی که این پیوندها را مشخص می‌کند و منابع یا منافعی که هر دو به‌واسطه پیوندهای اجتماعی و مشارکت اجتماعی به دست می‌آیند و منتقل می‌شوند.

غلامی یادآور شد: در نگاه غالب، سرمایه اجتماعی بر ابعاد اجتماعی‌ تأکید دارد که معمولاً توسط پارادایم غالب فردگرایی و خردگرایی اقتصادی به حاشیه رانده شده‌اند، این به معکوس کردن دیدگاه غیراجتماعی کمک می‌کند که فرض می‌کند انسان‌ها منطقی و منفعت‌طلب هستند و تا حد زیادی فراتر از تأثیر عوامل اجتماعی‌اند. با قرار دادن عوامل اجتماعی به‌عنوان «سرمایه» به آنها در تصمیم‌گیری همراه با سایر اشکال سرمایه می‌دهد، این به جامعه‌شناسان اجازه می‌دهد تا در یک پازل با اقتصاددانان بازی کنند، اما همچنین اجازه نفوذ اقتصادی به پدیده‌های جامعه‌شناختی و تقلیل به تفکر اقتصادی را می‌دهد.

سرمایه اجتماعی در ایران مناسب نیست

وی با اشاره به اینکه وضعیت سرمایه اجتماعی در ایران خوب نیست، افزود: آخرین اندازه‌گیری یکی از مراکز معتبر تحقیقاتی، میانگین سرمایه اجتماعی در ایران را بر اساس مؤلفه‌های رایج، 8 از 20 معرفی کرده است. البته این مطلب را نباید از نظر دور داشت که برخی حوادث و هیجانات ناشی از آن، معدل سرمایه اجتماعی را به‌صورت موقت و دفعی افزایش و کاهش می‌دهد، اما با عبور از حادثه این عدد تثبیت می‌شود، با این حال، اگر سرمایه اجتماعی را با ملاحظه میانگین قبلی در حدود 5 سال قبل که نزدیک به 12 بوده است بسنجیم، وضعیت سرمایه اجتماعی در ایران قابل قبول نیست.

غلامی تأکید کرد: واقعیت این است که در کشور ما، نه‌تنها درک درستی از سرمایه اجتماعی و عوامل کاهش آن نیست بلکه یک برنامه راهبردی برای کمک به افزایش سرمایه اجتماعی وجود ندارد. شاید بتوان گفت عوامل کاهش سرمایه اجتماعی ایران را باید به دو بخش درون‌زا و برون‌‌زا تقسیم کرد. عوامل درون‌زا در شکل‌گیری عوامل درون‌زا یا هموارسازی مسیر آنها بسیار اثرگذارند. وقتی از برون‌زا بودن عوامل کاهش سرمایه اجتماعی صحبت می‌شود، لزوماً منظور اقدامات خصمانه علیه جامعه ما نیست. برخی اتفاقات جهانی به‌طور طبیعی و پروسه‌ای نیز می‌تواند بر سرمایه اجتماعی اثرگذار باشد.

وی تصریح کرد: با وجود آنکه امروز میانگین نمره سرمایه اجتماعی در ایران پایین است، اما در برخی شاخص‌ها مانند دلبستگی به کشور، معنویت‌خواهی یا احترام به مقدسات دینی، سرمایه اجتماعی سطح مطلوبی دارد و لذا ما نقاط قوت نیز در سرمایه اجتماعی خودمان داریم و اتفاقاً تنها راه افزایش سرمایه اجتماعی در ایران، اتکاء به همین نقاط قوت است.

عاملی: سیر نزولی سرمایه اجتماعی در ایران

سعیدرضا عاملی در ادامه این نشست نیز راجع به مطالعات اجتماعی در ایران گفت: تا سال 97 ما پیمایش‌هایی در این باره داشته‌ایم و در سال 1400 هم وزارت کشور پژوهشی سفارشی درباره سرمایه اجتماعی انجام داده است که عمدتاً نشان می‌دهد سیر نزولی سرمایه اجتماعی وجود دارد.

او با اشاره به پیوند سرمایه اجتماعی با سرمایه ایمان افزود: من در ابتدا با طرح مسئله شروع می‌کنم و در چهار بخش سخنانم را تنظیم می‌کنم؛ اطلاعات و آمار درباره سرمایه اجتماعی زیاد است و اساساً محرمانه تلقی می‌شود در حالی که باید بتوانیم یک مسئله اجتماعی را در معرض همگان طرح کنیم تا بر این اساس تحلیل کنیم، محرمانه تلقی کردن آمار هم خودش یک مسئله اجتماعی است.

او با بیان اینکه "سرمایه اجتماعی در زیست‌بوم ایران اهمیت دارد و ما سرمایه اجتماعی را‌به معنایی که بوردیو طرح کرده است نباید ببینیم"، توضیح داد: ما در شاخص‌گذاری سواد مجازی کاری را کردیم که شاید این مدل بتواند جریان بیابد. ما آنجا یک شاخص عمومی در سواد مجازی با دنیا استخراج کردیم که شامل سواد حقوقی، سواد تحلیلی و... است. از سوی دیگر شاخص‌های اختصاصی داریم که مرتبط با بومرنگ ما است و ما به‌عنوان یک مسلمان در این باره قوانین و مقرراتی داریم. یک حوزه سواد تخصصی هم است که شامل سواد مهندسی مرتبط با فضای مجازی، سواد سایبرنتیک مرتبط با پزشکی و... است.  در سرمایه اجتماعی ما گریزی نداریم جز اینکه هم به‌سوی اشتراکاتمان با شاخص‌های جهانی برویم و هم شاخص‌های اختصاصی تدوین کنیم.

عاملی ضمن ارائه آماری در این باره گفت: وضعیت میانگین شاخص سرمایه اجتماعی در سال 94، 27/1 بوده که در سال 1400 به 17/8 رسیده است؛ یعنی سیر نزولی داشتیم.

او ادامه داد: همواره روی اعتماد و تراکم ارتباطات در سرمایه اجتماعی تأکید می‌شود، حالا منظور از اعتماد چیست؟ از سوی دیگر سرمایه اجتماعی باید تراکم ارتباطات ایجاد کند. خانواده، شهر، روستا، سازمان و... سرمایه اجتماعی دارد. امروز سرمایه اجتماعی به‌عنوان یک دارایی ملی بیشتر دغدغه ماست.

عاملی در ادامه با بیان اینکه در حوزه اعتماد سه مؤلفه صداقت در گفتار و رفتار، دگرخواهی و تبادل موقعیت و کارایی و عمل مثبت تأثیرگذار مطرح می‌شود، توضیح داد: ما در جامعه خود باید روی دگرخواهی و تبادل موقعیت با دیگران کار کنیم. در فلسفه رسانه هم بحث قرار گرفتن در جای دیگری برای درک بهتر بیشتر تأکید شده است، از سوی دیگر سرمایه اجتماعی به کارآمدی و کارایی توجه دارد.

جامعه به‌خلاف "سرمایه اجتماعی" در شاخص دینداری رشد دارد

این استاد دانشگاه ابراز کرد: جامعه ایران دو مشخصه دارد که اگر به این دو توجه نکنیم، نمی‌توانیم مفهوم سرمایه اجتماعی را بومی کنیم؛ نخستین شاخصه، دینداری است که در ایران ریشه عمیق دارد. ما به‌عنوان کشوری که آرزوی جامعه اسلامی داریم، نگران دینداری هستیم، اما جامعه در این شاخص بسیار رشد کرده است و این را در جمعیت پیاده‌روی اربعین و جاماندگان اربعین می‌بینیم. البته که ما جامعه 100درصدی نداریم همان‌طور که در صدر اسلام ایمان‌آورندگان در اقلیت بودند.

عاملی افزود: دومین مشخصه ایران جنبه نوگرایی و پیشرفت جامعه ایرانی است. جنبه دینگرایی  و نوگرایی در جامعه ایرانی دو عنصر پررنگ است و برخی یا جنبه دینداری یا برخی جنبه نوگرایی را قربانی می‌کنند، اما این دو با هم جلو رفتند و هر دولتی به این دو شاخص توجه نکند، نمی‌تواند راهبری لازم را داشته باشد.

او در بخش دیگری از سخنانش با تأکید به اینکه سرمایه ایمان، تقویت‌کننده نگاه به زندگی و عمل فردی و اجتماعی است، گفت: برخی از کسانی که دچار بحران خودکشی می‌شوند به این دلیل است که جهان آخرت را نمی‌بینند، اما فردی که باور به معاد دارد زندگی‌اش یک حرکت پویا دارد و پویایی یکی از عناصر مهم در سرمایه اجتماعی است. ما در مدل‌سازی که برای سرمایه اجتماعی در ایران می‌کنیم، باید به این سرمایه ایمان توجه کنیم. الآن ما با ابزار سرمایه اجتماعی در جامعه متجدد غربی سرمایه اجتماعی را اندازه‌گیری می‌کنیم در حالی که باید سرمایه ایمان را در نظر گرفت، چون جامعۀ ایمانی به افق زندگی نگاه می‌کند و تحمل و صبر و امید به زندگی و آینده‌نگری را تقویت می‌کند.

عاملی با اشاره به اینکه سرمایه ایمان دو بعد فردی و اجتماعی دارد گفت: علوم اجتماعی در ایران قدرتمند است و ما همان قدرتی را که در نانو و بایو داریم در علوم اجتماعی هم داریم، اما این علوم اجتماعی سیاست‌زده است و یک جاهایی چیزهایی را نمی‌بیند، چون اگر چپ باشد یک رویکرد دارد و اگر راست باشد رویکرد دیگری دارد. دشمن را ندیدن غلط است، چون  ما در چنبره دشمن زندگی می‌کنیم.

عاملی عوامل تخریب‌کننده سرمایه اجتماعی در ایران را شامل 6 مورد دانست و اضافه کرد: نخستین عامل فاصله بین باورها و تجربه دینی است؛ دومین عامل جریان‌های کلان ضد فرهنگ اسلامی است. عامل سوم جنگ شناختی و عامل پنجم فرامحلی کردن فضای مجازی است. همچنین شیعه‌هراسی، ایران‌هراسی، اسلام‌هراسی و انقلابی‌هراسی عامل ششم است و ما امروز قربانی هراس چهارگانه هستیم که با هراس بزرگ کدگذاری شده‌ایم.

انتهای پیام/+