هنر ـ صنعت پویانمایی ایران در مدار صعود / نگاه دولتی پاشنه آشیل "انیمیشن ایرانی" + فیلم

به‌گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم،  28 اکتبر ( 6 آبان) هرسال به عنوان روز جهانی انیمیشن یا همان پویانمایی خودمان نامگذاری شده است، این روز توسط انجمن بین‌المللی انیمیشن به واسطه به نمایش درآمدن اولین انیمیشن (پویانمایی) درتاریخ 28 اکتبر 1892 میلادی توسط امیل رینو در شهر پاریس از دو دهه قبل رسماً وارد تقویم بین‌المللی شده و اهالی این صنعت آن را گرامی می‌دارند.

این درحالی است که قدیمی‌ترین نمونه‌های تلاش برای بدست آوردن توهم حرکت در طراحی ایستا را می‌توان در نقاشی‌های دوران نوسنگی غارها پیدا کرد، جایی که حیوانات با چندین شکل پای روی‌هم افتاده مجسم شده‌اند، که آشکارا کوششی برای رساندن احساس حرکت است.

سفالینه‌ای متعلق به مردم شهر سوخته یافت شده است که نقوش روی این جام، تکراری هدفمند دارد و حرکت را نشان می‌دهد. تکراری که پایه و اساس هنر انیمیشن امروز است. برهمین اساس که طبق اسناد و مدارک تولید انیمیشن (پویانمایی) از 5 هزار سال قبل در کشورمان ایران رواج داشته و شاهد مثال آن هم جامی سفالین با نقش بزی در حال پرش است که اخیراً تکه فیلم پویانمایی آن نیز تولید شده است.

قدیمی‌ترین انیمیشن جهان

انیمیشن در ایران

اما این سند تاریخی غیرقابل انکار که حکایت از ذوق و ابتکار عمل ایرانی‌ها از دوران باستانی دارد پایان کار نیست و رسماً انیمیشن در ایران از اواخر دههٔ 1950 میلادی وارد عرصه شد. نخستین تلاش‌ها برای ساخت پویانمایی در ایران توسط اشخاصی مانند اسفندیار احمدیه، جعفر تجارتچی، پرویز اصانلو، نصرت‌الله کریمی، پترس پالیان و اسدالله کفافی در بین سال‌های 1335 تا 1340 خورشیدی و در ادارهٔ‌کل فرهنگ و هنرهای زیبای تهران صورت گرفت. نخستین فیلم کوتاه پویانمایی نیز توسط اسفندیار احمدیه باعنوان ملانصرالدین در سال 1336 خورشیدی، با امکانات بسیار محدودی ساخته شد.

این در حالی است که در سه دهه اخیر و تقریباً همزمان با نماگذاری رسمی 28 اکتبر از سال 2002 به عنوان روز جهانی انیمیشن، داخل مرزهای کشورمان نیز دوباره ذوق هنری فعالان این عرصه خودنمایی کرد و روند روبه‌رشدی را به خود دید تا جایی که اکنون می‌توان گفت ایران اسلامی هم‌راستا با تعداد محدودی از کشورها که توان تولید انیمیشن را دارند فعالیت می‌کنند و برخی آثار سینمایی پویانمایی کشورمان مثل "پسردلفینی" نظر بسیاری را به خود جلب کرده است.

البته "پسردلفینی" به دلیل اینکه اخیراً توانسته در مسکو خودنمایی کند و جوایزی را نیز به خود اختصاص دهد شاید نامی آشنا در ذهن مخاطبان باشد در حالی که نباید فراموش کنیم ایران موفقیت‌های بسیار زیادی را در زمینه فیلم‌های کوتاه انیمیشن در جشنوارهای بین‌المللی کسب کند و از میان آثار کوتاه ایرانی راه یافته به جشنواره بین‌المللی، می‌توان به "تونل"، "عروس گمشده" و "رنگ عشق" اشاره کرد.

از سوی دیگر ایجاد زیرساخت‌ها و توانمندی‌های مناسب در این بخش از فعالیت‌های هنری کشورمان محدود به سینما و فیلم‌های کوتاه و بلند نشده چون سریال‌های انیمیشنی یکی دیگر از فعالیت‌های است که در زمینه پویانمایی در ایران خودنمایی می‌کند و از محبوب‌ترین این مجموعه‌های تلویزیونی می‌توان به  "پهلوانان"، "فرزندان آفتاب"، "شکرستان"، "وقتی بابا کوچک بود" و "خداوند لک لک‌ها را دوست دارد"، اشاره کرد.

بهنود نکویی فعال عرصه پویانمایی کشورمان معتقد است، از زمان تولید انیمیشن در ایران تا امروز که حدود نیم قرن از آن می‌گذرد، از سال 1385 به این سو انیمیشن ایران وارد فاز جدیدتری شد؛ کیفیت در انیمیشن ایران رفته رفته اضافه شد و در نتیحه کارهای باکیفیت اما با حجم کم در این صنعت پدیدار شد و بعد از این رفته رفته افزایش کیفیت هم در انیمیشن ایران جزو دغدغه‌های مدیران استودیوهای انیمیشن‌سازی کشور قرار گرفت.

با گذشت زمان و با افزایش استودیو‌ها، شاهد افزایش تولید محتوا در انیمیشن بودیم و کمیت آن نیز افزایش پیدا کرد تا جایی که امروز انیمیشن ایران در جریان حرفه‌ای خود قرار گرفته است. در حال حاضر می‌توان ادعا کرد که پویانمایی ایرانی هم از نظر کیفیت و هم تولید محتوا در جایگاه قابل قبول و استانداردی ایستاده است و می‌تواند در بازارهای جهانی برای سلایق مختلف تولید محتوا کند.

دوران بلوغ انیمیشن

علی نوری‌ اسکویی یکی از فعالان هنر و فن انیمیشن در کشورمان است و عضو هیئت مدیره انجمن آسیفا (انجمن بین‌المللی سازندگان و دوست‌داران فیلم‌های انیمیشن)، تهیه‌کننده و کارگردان انیمیشن، چندی پیش در این زمینه گفت: در کشور ما صنعت و سینمای انیمیشن به لحاظ زیرساخت‌های فنی، کیفی و نیروی انسانی، تقریباً هم‌عرض چند کشور معدود دارای سینمای انیمیشن است.

به گفته اسکویی، شاهد این ماجرا هم تعداد روزافزون تولیداتی است که نسبت به سال‌های پیش رشد داشته‌ و هر ساله تعداد آثار سینمایی در حال رشد و افزایش است. اما دو نکته وجود دارد. اولا اینکه صنعت انیمیشن در کشور ما و در حوزه سینما هنوز نهادینه نشده است. به دلیل اینکه مردم ما عادت ندارند به سینما بروند و انیمیشن ببینند. معمولا در این سال‌ها مردم حتی بهترین فیلم‌ها از بزرگترین کمپانی‌ها را در منزلشان نگاه کرده‌اند. و این شاید یکی از معضلات سینماگران انیمیشن ما است. یعنی مخاطب ما عادت نکرده به سینما برود و انیمیشن را بر پرده ببیند. این موضوع به نوعی کار را سخت کرده است، چون باید این تجربه و علاقه‌مندی را برای مخاطب ایجاد کنیم که به سینما بیاید و انیمیشن ببیند. از سویی دیگر در بخش فیلمنامه و کارگردانی انیمیشن‌هایمان یک سری مشکلاتی داریم و برخلاف اینکه به لحاظ تکنیکی و فنی خیلی با کیفیت و خوب شده‌اند، اما هنوز به آن بلوغی که انتظار می‌رود، نرسیده‌اند.

روایت پاشنه آشیل انیمیشن ایرانی

بابک نکویی، انیمیشن‌ساز کشور  درباره صنعت انیمیشن ایران معتقد است:  پاشنه آشیل انیمیشن ایرانی روایت است. جدای از بحث‌های تکنیکی در روایت داستان و محتوا پویانمایی‌های ما ایراد دارد. اما به نظرم در مجموع قابلیت‌هایی دارد که می‌تواند مخاطب کودک را جذب کند.

نکویی درباره علت مشکلات روایت و داستان‌گویی در پویانمایی ایران گفت: انیمیشن فرایندی کاملاً‌ تکنیکال است. تولید و خلقش به نرم‌افزارها و به هنرهای مختلف نیاز دارد. باید فردی که طراحی می‌کند به طراحی شخصیت و فضا مسلط شود. تخصصی بودن بخش‌های فنی انیمیشن باعث شده تا کمتر روی بخش‌های روایی و داستان‌گویی آن کار کنیم. البته ما در قصه‌گویی و داستان‌نویسی حتی در سینمای کودک و نوجوان افتخارات زیادی داریم که نشان‌ می‌دهد زمینه‌های اولیه وجود دارد. اما نکته مهم این است که قصه‌گویی در صنعت انیمیشن کاملاً با فضای سینمایی تفاوت دارد. روند قصه‌گویی در انمیمیشن بصری است، چراکه همه‌چیز باید خلق شود. دیگر مانند فیلم سینمایی هنرپیشه و محل فیلمبرداری وجود ندارد؛ هیچ‌چیز نیست و همه‌چیز باید خلق شود.

این انیمیشن‌ساز کشورمان تأکید کرد: امروز آن نگرانی‌های قدیمی در حوزه بخش‌های تکنیکی انیمیشن‌سازی از بین رفته است و ما در نقطه قابل قبولی قرار داریم. حال که وضعیت تغییر کرده است باید بیش از قبل روی بخش روایی و داستان‌نویسی انیمیشن کار کرد.

هنر-صنعت انیمیشن را جدی بگیریم

حامد جعفری دیگر فعال عرصه پویانمایی با اشاره به اهمیت اقتصاد پویانمایی در سراسر جهان گفت: وقتی یک چرخه مقرون به‌صرفه و اقتصادی شکل می‌گیرد و امید ایجاد می‌کند، عملاً هم مولدین این صنعت امید پیدا می‌کنند و هم مردم به آن اقبال نشان می‌دهند که در صنعت پویانمایی نشانه‌اش این است که خانواده‌ها به آن اقبال نشان می‌دهند؛ هم برای تماشای محصولات و هم آموزش، این نکته دیده می‌شود. در کنارش هم می‌بینیم که استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های تولیدی بیشتری نسبت به گذشته شکل می‌گیرد.

به گفته جعفری ایران نیز از قاعده بالا مستثنی نیست، بنابراین پویانمایی در ایران تولید فناورانه و دانش‌بنیان است. این صنعت در تمام کشورهای دنیا وجود ندارد بلکه کمتر از 20 کشور در دنیا هستند که به تنهایی توان تولید انیمیشن سینمایی دارند و خوشبختانه در حال حاضر ایران هم یکی از آنها است. هرچند نمی‌توان هنر-صنعت انیمیشن را در ایران با کشوری مانند آمریکا که عقبه‌ای حدود یک قرن در این حوزه دارد مقایسه کرد، چرا که عمر این هنر-صنعت در کشورما به صورت جدی و در تولیدات حرفه‌ای نهایتا به 15 سال می‌رسد.

جعفری با تأکید بر توجه به دوره زمانی هنرصنعت انیمیشن در ایران تصریح کرد: باید درنظر داشته باشیم که به جهت زمان سپری شده در این هنرصنعت کشورمان با سایر نقاط جهان این اختلاف تقریباً طبیعی است که آنها از نظر کیفی و کمی از ما خیلی جلوتر باشند،  اما نکته مهمی که باید در نظر گرفت این است که پویانمایی در کشورهای اروپایی و آمریکایی در بیستمین سال فعالیتش در کجا قرار داشت و ما در این مقطع در کجا قرار داریم؟ همین مقایسه نشان می‌دهد که سرعت رشد و شتاب ما در این حوزه با تکیه بر تجربه‌های موجود در دنیا، فزاینده‌تر از دیگر صنایع کشورمان است.

این فعال هنر صنعت انیمیشن بر این باور است که  نکته مهم دیگری که باید در نظر داشته باشیم این است که ما در این صنعت، شتاب در رشد را برای محتوای اصیل و متناسب با فرهنگ خودمان به‌کارگرفته‌ایم و از یک مصرف‌کننده و پخش‌کننده صرف محصولات دیگر کشورها خارج شده‌ایم و همین باعث شده است که فرصت مهمی در اختیار نسل‌های جدید قرار گیرد و آن هم این است که نسل‌ ما با قهرمان‌های انیمیشن‌های خارجی بزرگ شده‌ است اما این فرصت در اختیار نسل جدید خواهد بود تا با قهرمان‌هایی رشد کنند که زاییده هنرمندان و فرهنگ و تمدن کشور خودشان هستند. 

او با اشاره به مقایسه سینما و پویانمایی تأکید کرد: در کنار این مقایسه که جایگاه انیمیشن ما را در جهان نشان می‌دهد، باید این صنعت را در کلان صنعت سینمای ایران نیز بررسی کنیم. سینما در دنیا سابقه طولانی دارد و قدمت سینمای ما نیز طولانی است و نزدیک به 100 سال سابقه دارد. مقایسه رشد سینما نسبت به رشد انیمیشن در کشور ما، نشان می‌دهد که دستاوردهای انیمیشن در این حوزه بسیار والاتر و بالاتر از چیزی است که انتظارش را داشتیم. همه اینها نشان‌دهنده‌ پیشرفت ملموس و جدی در این صنعت است. از جوایز و پیشرفت‌هایی که مراکز انیمیشن‌سازی ما اعم از مرکز گسترش و کانون پرورشی داشته‌اند تا فروش بسیار خوبی که مجموعه هنرپویا در انیمیشن سینمایی فیلشاه (بعد از انیمیشن شاهزاده‌روم) داشت و به این منجر شد که برای اولین‌بار یک انیمیشن سینمایی به جمع 30 فیلم پرمخاطب تاریخ سینمای ایران اضافه شود.

وزنه سنگین دولت بر هنر-صنعت پویانمایی

این درحالی است که محمدمهدی مشکوری، دیگر فعال عرصه پویانمایی ایران معتقد است یکی از مهم‌ترین مشکلات در صنعت پویانمایی ایران را می‌توان در ورود دولت به این عرصه دانست، به این ترتیب که وقتی پای دولت به میان می‌آید به عنوان یکی از بزرگ‌ترین سفارش‌دهندگان عرصه، دیگر تولیدکننده موضوع بازار را نادیده می‌گیرد و تنها سفارش دهنده است که در منظر تولیدکننده مهم جلوه می‌کند و خبری از جایگاه و سلیقه مخاطب در این زمینه نیست.

به گفته مشکوری هرجایی می‌بینیم یک اثر خودنمایی کرده و پله‌های موفقیت را طی می‌کند جایی است که تولیدکننده متناسب با سلیقه مخاطب تولیدی را روانه بازار کرده و به قول معروف ابتدا بررسی کرده و ذائقه مخاطب را به دست آورده بعد تولید کرده در حالی که به دلیل همین مشکلی که اشاره شد امروزه می‌بینیم تولید بدون توجه به سلیقه مخاطب روانه بازار می‌شود که نتیجه کاملا مشخص است.

وی بر این باور است که به همین دلیل کیفیت اغلب تولیدات داخلی تحت تأثیر موضوع سفارش‌دهندگان و نهادهای متولی این حوزه است، مثلا تولیداتی که با سفارش سازمان صداوسیما ساخته می‌شود چون تحت مالکیت سازمان و قرارداد خاصی بر آن حاکم است، سبب می‌شود تا سود استودیوی سازنده در تولید باشد و همین منجر به این می‌شود تا استودیو برای اینکه مقرون به صرفه تولید کند، از کیفیت کار کم کرده و این باعث لطمه به تولیدات داخلی انیمیشن می‌شود، اما در روند بین‌المللی سود در تولید نیست بلکه در بازاریابی صحیح و تجاری‌سازی محصول است.

این فعال عرصه پویانمایی تأکید کرد: در دنیا تولید یک اثر چه با بودجه دولتی و چه با سرمایه خصوصی، سودش در بازاریابی صحیح و تجاری‌سازی محصول و کاراکترها همچون مرچندایز و نمایش در پلتفرم‌ها و ... است. در این حالت سود تولیدکننده در تولید اثر باکیفیت خواهد بود، چرا که منجر به تماشای حداکثری بازار هدف می‌شود و تولیدکننده نیز از آن متنعم خواهد بود. در مورد نقش حاکمیت نیز باید این را خاطرنشان کرد که نقشی که حاکمیت می‌تواند داشته باشد نقش تسهیل‌گری برای تولیدکنندگان در بخش خصوصی است، نه ورود مستقیم و مشارکت در استودیوها یا سرمایه‌گذاری 100 درصدی در تولیدات و محصولات.

محصولات جانبی و تثبیت‌ جایگاه

به‌هرحال آنچه مسلم است هنر ـ صنعت پویانمایی با توجه به دستاوردهای مناسبی که تا به حال داشته همواره در مدار صعود قرار گرفته است و بدون تردید توجه به این هنر ـ صنعت می‌تواند فرصت‌های قابل توجه بیشتری برای کشورمان به ارمغان آورد، اما واقعیت اینجاست که نباید فراموش کنیم صرفاً تولید خود اثر در این زمینه مهم نیست و ایجاد یک زنجیره تولید برای تثبیت جایگاه پویانمایی ایران با انواع محصولاتش مهم است.

در این زمینه لازم است توجه داشته باشیم که  پویانمایی تنها با فیلم‌هایش محدود نیست بلکه امروز لوازم و اقلام جانبی آن مانند نوشت‌افزار، لباس، اسباب‌بازی و... بخش مهمی‌از این صنعت را تشکیل می‌دهند. اگر فرزند داشته باشید حتماً با این صحنه روبرو شدید که وقتی با بچه‌ دوست داشتنی خود به فروشگاه لباس و اسباب‌بازی می‌روید، دوست دارد تا آن وسایلی را بخرد که روی آنها تصاویر شخصیت‌های کارتونی و پویانمایی است.

محمد همدانی سازنده انیمیشن‌های «فهرست مقدس» و «پسر دلفینی»  در این زمینه اظهار داشت:  دنیای انیمیشن بدون این صنایع وابسته ابتر و ناقص است و پیام‌های آن ماندگار نمی‌شوند. زیرا اگر اقلام تجاری نباشد، خیلی زود شاهد آن خواهیم بود که دنیای انیمیشن نابود می‌شود و چیزی از محتوای مورد نظر آن زنده باقی نمی‌ماند. برای همین شرکت‌های انیمیشن‌سازی همواره به دنبال این هستند که جهان کار خود را با اقلام تجاری مختلف ماندگار و زنده نگه دارند. برای همین می‌توان از بازی‌های موبایلی و دیجیتال و مکتوب و... که در نهایت به تم پارک‌ها می‌رسد نام برد. در تم پارک‌ها مانند دیزنی که شعبه‌های مختلفی در دنیا دارد، بچه‌ها  می‌توانند در آن بازی کنند تا در جهان داستانی که سازندگان انیمیشن برای او ایجاد کرده است زندگی کند. بنابراین انیمیشن طلیعه‌دار یک دنیا و پیام است اما غایت و نهایت آن نیست و با تولید آن همه‌چیز تمام نمی‌شود.

همدانی با اشاره به اینکه مخاطب عمده بسیاری از پویانمایی‌ها کودکان هستند، تأکید کرد:  سرمایه‌گذاری برای کودک کوتاه مدت نیست در نتیجه اگر مدیری برای کوتاه مدت حضور داشته باشد، نمی‌تواند سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی جدی کند برای همین اگر انیمیشن جدی گرفته نشود صنایع وابسته آن نیز به سمت فرهنگ غربی می‌روند در حالی که تولیدکنندگان خودشان دوست دارند که فرهنگ بومی‌و داخلی را در صنایع به کار بگیرند.

او ادامه داد: اگر می‌خواهیم که در حوزه صنایع کودک تحولی ایجاد کنیم لازم نیست که چرخ را از اول تولید کنیم زیرا روش‌های مناسبی در دنیا وجود دارد، اما برای اینکه در اولویت‌های ما نیست آن را جراحی نمی‌کنیم. مثلاً همواره سؤال می‌کنند که آیا ساخت انیمیشن توجیه اقتصادی دارد یا نه؟ من که در حال حاضر فیلم در صدر جدول فروش کشور را دارم، می‌گویم که خیر توجیهی برای بازار داخلی کشور ندارد، چون هزینه بالایی دارد و چند روز بعد از فروش در سینما نسخه‌های غیر رایت آن در بازار می‌آید.

این فعال عرصه پویانمایی تصریح کرد:  یکی دیگر از علت‌های کمبود اقلام جانبی با محتوای ایرانی و داخلی، به حضور بی‌قید و بند انیمیشن‌های خارجی در کشور بازمی‌گردد. کارهایی که اگر قرار باشد تا تولیدکننده اقلام جانبی ایرانی، حتی یکی از آنها را بخرد باید چندین میلیون دلار پرداخت کند اما از آنجایی که این آثار کپی رایت در ایران ندارند، تولید‌کننده داخلی به‌راحتی آنها را روی لوازمش چاپ می‌کند.

این انیمیشن‌ساز درباره جوانب این مشکل بیان کرد که انیمیشن‌های چند صد میلیون دلاری، تنها با یک دانلود راحت و ساده وارد بازار شده‌اند، برای همین ما که ادعای درآمدزایی از مسیر لوازم جانبی را می‌خواهیم داشته باشیم، به بن بست می‌رسیم زیرا تولیدکنندگان نوشت‌افزار و پلتفرم‌ها رغبتی برای همکاری با ما ندارند؛ در کنار ما تولیدات چند صد میلیون دلاری خارجی وجود دارد که با دانلود به ایران آمده است و طبیعی است که تولیدکننده اقلام جانبی سراغ آن می‌رود، زیرا برای محصول داخلی باید هزینه بدهد، برای همین تنها سینما برای درآمدزایی ما باقی می‌ماند.

او  به مشکل مهم دیگری که در حقیقت از اشتباهات درون‌سازمانی ما ناشی می‌شود اشاره کرد و گفت: گرفتاری‌های حقوقی داریم که با آنها دست خودمان را بسته‌ایم، ما با نهادهایی مانند صداوسیما که بزرگترین تولیدکننده پویانمایی است، برای فروش و تولیدات اقلام به مشکلات حقوقی برمی‌خوریم. در حالی که در کمپانی‌های بزرگ دنیا پول کار خود را از تولیدات جانبی در می‌آورند برای همین لازم نیست که همه‌چیز را از اول تولید کنیم بلکه تنها باید قوانین این حوزه با دنیا تطبیق پیدا کند. اگر متولیان دولتی رایت‌های آثار خارجی را برای اقلام داخلی تصویب کنند آن وقت می‌توان به این امیدوار بود که تولیدکنندگان داخلی سراغ محصولات داخلی بیایند.

به‌هرحال آن‌طور که بررسی روند رشد هنرصنعت پویانمایی در ایران نشان می‌دهد اگرچه تا امروز و طی نزدیک به دو دهه گذشته کشورمان توانسته جایگاه مناسبی را برای خود در این زمینه دست و پا کند؛ اما بی‌توجه به نیازها و ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای تثبیت جایگاه و ادامه روند صعودی در واقع تیغ دو لبه‌ای است که نباید آن را کم اهمیت بدانیم. به عنوان مثال جلب نظر استودیوهای خارجی بزرگ به هنرمندان و فعالان عرصه پویانمایی ایران است تا بتوانند آنها را جذب کنند. نکته‌ای که به اعتقاد برخی فعالان این عرصه نگرانی عمده‌ای برای ادامه راه است.

عماد عزتی

انتهای پیام/