آیا نهاد کتابخانه‌ها می‌تواند کانون پرورش فکری را نجات دهد؟
طرح واگذاری کتابخانه‌های کانون پرورش فکری به نهاد کتابخانه‌های عمومی واکنش بسیاری از فعالان ادبیات کودک و نوجوان را به همراه داشت است. بررسی عملکرد نهاد کتابخانه‌های عمومی در بخش کودک و نوجوان می‌تواند ارزیابی ملموس‌تری برای سنجش این طرح ارائه دهد.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، نزدیک به یک هفته است که انتشار خبری پیرامون طرح واگذاری کتابخانه‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به نهاد کتابخانه‌های عمومی، موجی از واکنش‌ها را در میان نویسندگان، هنرمندان و اهالی فرهنگ به راه انداخته است. یادداشت‌ها، نامه‌ها، کارزارهای جمع‌آوری امضا یا حتی بارگذاری تصاویر کتاب‌های کانون در صفحات شخصی، هر کدام به نوعی دغدغه‌ها و نگرانی‌های آن‌ها را بازگو می‌کند.
فرهاد حسن‌زاده، داوود امیریان، هوشنگ مرادی کرمانی، مصطفی رحماندوست و جمعی دیگر از نویسندگان نامدار در میان منتقدان این طرح دیده می‌شود. آن‌ها بر این باورند که جدا کردن کتابخانه‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، پر پرواز را از مرغک کانون جدا کرده و موجب خارج شدن کانون از مسیر خود می‌شود. به اعتقاد آن‌ها اگرچه کانون در همه این سال‌ها با مشکلات ریز و درشت مواجه بوده و با روزهای درخشان خود در دهه‌های 60 و 70 فاصله معناداری دارد، اما راهِ حل مشکلات این نهاد فرهنگی ادغام با دیگر نهادها نیست؛ بلکه این تصمیم، گره مشکلات کانون را کورتر می‌کند.
نگاهی به وضعیت خدمات کتابخانه‌های عمومی به مخاطبان کودک و نوجوان، تعداد آثار موجود، شرایط کتابداران شاغل در این بخش‌ها، سنجش فراوانی بخش‌های کودک و نوجوان و آثار این حوزه در نسبت با شاکله کلان زیرمجموعه‌های نهاد کتابخانه‌ها و بررسی‌هایی براساس این فاکتورها، می‌تواند ارزیابی‌ها درباره پیشنهاد ارشاد مبنی بر انتقال کتابخانه‌ها از کانون به نهاد را دقیق‌تر سازد.
طبق داده‌های سرشماری جمعیتی سال 1399 کشور، 24 درصد جمعیت کشور یعنی حدود 10 میلیون نفر زیر 15 سال سن دارند. حدود هشت میلیون دانش‌آموز در مقطع ابتدایی و حدود سه میلیون نفر در مقطع متوسطه اول به تحصیل اشتغال دارند. از این میان، کودکان کمتر از 12 سال در گروه خردسالان به‌طور رایگان و سه رده سنی الف، ب و ج به‌صورت نیم‌بها می‌توانند به مدت یک سال عضو کتابخانه‌های عمومی شده و کتاب‌ها را به مدت 14 روز امانت بگیرند. شرایط عضویت در کتابخانه‌های کانون مشابه نهاد کتابخانه‌هاست اما هر عضو کتابخانه کانون می‌تواند سه روز در هفته به مرکز مراجعه کرده و هر بار دو جلد کتاب امانت ببرد و مهلت برگشت هر کتاب یک هفته است. کودکان و نوجوانان از هفت تا 17 سالگی می‌توانند با پرداخت 25 هزار تومان به عضویت کانون درآمده و از خدمات کتابخانه‌های کانون در کنار دیگر خدمات مراکز کانون استفاده کنند.برای خانواده‌های کمتر برخوردار حق عضویت رایگان است.
همه کتابخانه‌های نهادی 2726 باب بوده که دارای بخشِ کنار مجموعه کودک هستند که از این میان نهاد کتابخانه‌های عمومی 13 باب کتابخانه را به عنوان کتابخانه تخصصی کودک در نظر گرفته به نحوی که خدمات آن‌ها صرفاً به کودکان ارائه شود و عموماً تنها بخش‌های کودک در کتابخانه‌های مرکزی استان‌ها هستند که امکاناتی مانند صحنه نمایش، اتاق اسباب‌بازی، کلاس‌های آموزشی و انتظار والدین در اختیار دارند. این در حالی است که کانون پرورش فکری بالغ بر هزار و 200 کتابخانه (ثابت، پستی، سیار روستایی و شهری) تخصصی کودک و نوجوان را در زیرمجموعه خود قرار داده است و این جامعه آماری به هیچ عنوان قابل مقایسه نیست.
11 کتابخانه مرکزی استان دارای بخش‌های مجهز نوجوان هم هستند که شامل بخش‌هایی مانند ساختکده اتاق علم نوجوان، فیلم‌های آموزشی، بازی‌های تعاملی، کتاب‌های الکترونیکی و اینفوگراف می‌شوند. استفاده از روبات روبین اقدام تازه نهاد کتابخانه‌های عمومی است که برای استفاده اعضای نوجوان در کتابخانه‌های عمومی تدارک دیده شده است، ربات هوشمند سخن‌گو برای بخش‌های کودک و نوجوان فعال که اعضای نوجوان می‌توانند با انجام برنامه‌نویسی بلوکی برای این ربات در کتابخانه از آن استفاده کنند.
بر اساس آمار اعلامی نهاد کتابخانه‌های عمومی 34 باب کتابخانه سیار در سطح کشور راه‌اندازی شده که هر یک به پنج الی 10 روستا خدمت‌رسانی می‌کنند که بیشتر خدمات آن‌ها در حوزه کودکان و نوجوانان انجام می‌شود. طبق آمارها این عدد برای کانون پرورش فکری بیش از 170 کتابخانه سیار روستایی و شهری است.
در کتابخانه‌های کانون علاوه بر امانت کتاب، فعالیت فرهنگی، هنری و ادبی همانند نقد کتاب، داستان‌نویسی، شعرخوانی، قصه‌گویی، فیلم‌سازی، نقاشی، خوش‌نویسی، عکاسی، آشنایی با شخصیت‌های علمی، هنری، تاریخی ایران و جهان، آشنایی با سرزمین‌ها، قوم‌ها، ملت‌ها و نژادها، مسابقه، بازدیدهای گروهی با تمرکز بر محتوای قابل ارائه و قابل فهم ویژه کودکان و نوجوانان طراحی شده و انجام می‌شود در حالی‌که این میزان از تمرکز و مداقه بر محتواسازی تخصصی ویژه کودکان کمتر در نهادهای زیرمجموعه نهاد کتابخانه‌ها شاهد مثال دارد و تنها به صورت جسته، گریخته و موردی فعالیت‌های مشابهی در کتابخانه‌های نهاد نیز برگزار شده است؛ زیرا در نهاد کتابخانه‌های عمومی برنامه‌های فرهنگی با محوریت کتاب است.برنامه‌های کودک انجام شده نیز با همین محوریت بوده است.
یکی از مواردی که منتقدان به طرح ادغام به آن اشاره دارند، این است که مربیان کانون پرورش فکری کودک و نوجوان صرفاً یک کتابدار نیستند و نمی‌توان کتابخانه‌های کودک را با کتابداران اداره کرد. بنا بر گزارش‌های کانون پرورش فکری، مربیان کانون با ایجاد دسترسی آسان به منابع برای مخاطبان علاوه بر امانت دادن کتاب به ارائه بیش از40 فعالیت در سه دسته فعالیت‌های فرهنگی، هنری، ادبی می‌پردازند. کتابخوانی، شعرخوانی، قصه‌گویی، نمایش‌عروسکی، سرود، پخش فیلم، تهیه روزنامه‌دیواری، نقاشی، سفالگری، تکه چسبانی،گفتگو‌های آزاد، معرفی‌ها (شخصیت، سرزمین، مشاغل) و ... از آن جمله است.همچنین مربیان کانون پرورش فکری ملزم به گذراندن دوره‌های درون‌سازمانی و برون‌سازمانی هستند.
البته نهاد کتابخانه‌های عمومی نیز ویژگی‌هایی را به صورت مجزا برای کتابداران بخش‌های کودک و نوجوان خود درنظر گرفته است؛ به این صورت که کتابداران بخش کودک باید دارای ویژگی‌هایی همچون مهارت ارتباطی، مهارت‌های حل مسئله، همکاری بین کودکان، نوآوری، آشنا به مباحث روانشناسی رشد، ترویج خواندن، مهارت فرهنگی و هنری و ادبیات کودکان، فراهم آوری منابع اطلاعاتی برای کودکان و نوجوانان و از همه مهم‌تر علاقمند به فعالیت در حوزه کودکان و نوجوانان باشند.
خرید منابع
منظر بعدی که می‌توان بر اساس آن به ارزیابی عملکرد و ظرفیت این دو گروه از کتابخانه‌های تحت مدیریت کانون و نهاد در حوزه کودک پرداخت به موضوع خرید منابع کتابخانه‌ای برمی‌گردد. کارگروهی در نهاد کتابخانه‌های عمومی، کتاب‌های ویژه کودک متناسب با رده سنی بخش‌بندی شده را انتخاب و خریداری می‌کند.
همچنین در چند سال اخیر، کتابخانه‌های داری بخش مستقل کودک و پر مراجعه، به اسباب‌بازی و بازی‌های فکری و آموزشی مجهز شده‌اند. در این خصوص 60 قطعه اسباب بازی برای کتابخانه‌های دارای بخش مستقل کودک و کتابخانه‌های تخصصی کودک خریداری شده است.
در سال‌های 93 تا 1400، 46711 عنوان ( شامل 6.634.937 نسخه) از ناشران خریداری و به کتابخانه‌های عمومی ارسال شده است. خرید نشریات پرمخاطب هم در سال‌های 96 تا 1401 انجام شده و به همه کتابخانه‌ها ارسال شده است. 434 کتابخانه هم 11 هزار 570 قطعه اسباب بازی دریافت کرده‌اند. با اینکه عملکرد نهاد کتابخانه‌ها قابل تقدیر است اما گفته می‌شود به دلیل کمبود بودجه امکان تجهیز همه کتابخانه‌های عمومی به اکثریت لوازم و آثار مناسب حوزه کودک و نوجوان وجود ندارد.
بر اساس اعلام نهاد، براساس بودجه تخصیصی در هر سال که تابعی از وضعیت اقتصادی کشور بوده، اولویت خرید همواره با رده کودک‌و نوجوان بوده است که البته نوسانات بازار نشر هم در این مورد موثر واقع شده است. برای نمونه بودجه‌ای که برای سال 1400 برای خرید کتاب ـ به صورت حداقلی و قابل دسترسی ـ در نظر گرفته شده مبلغ 20 میلیارد تومان صرفاً برای خرید مستمر کتاب است.
طبق اعلام نهاد کتابخانه‌های عمومی میزان بودجه مورد نیاز ـ فقط برای خرید کتاب ـ با توجه به شرایط تورمی حال حاضر، حداقل رقمی بین 50 تا 70 میلیارد تومان در سال است. که البته باید به مبلغ بالا، بودجه‌ای جدا برای خرید اسباب بازی، نشریات، منابع دیداری شنیداری و ... را اضافه کرد.
با این حال، نهاد اعلام کرده است که در سال 1400 از محل اعتبارات هدفمندی یارانه‌ها خرید نسبتا خوبی انجام داده است که بیش از 70 درصد آن مربوط به گروه سنی کودک و نوجوان و رده ادبیات داستانی، روانشناسی و دین بوده است.
کانون نیز در کنار نهاد کتابخانه‌های عمومی، یک نهاد با سابقه طولانی است که در اقصی‌نقاط کشور ورود کرده و به توسعه و نشر فرهنگ و آموزش برای مخاطب کودک و نوجوان می‌پردازد و پیشرفت‌های بسیار خوبی در جهت توسعه مراکز و کتابخانه‌های سیار خود در اقصی نقاط روستایی و شهری کشور در سال‌های پس از پیروزی انقلاب داشته است. با توجه به اینکه نهاد کتابخانه‌های عمومی نیز در سال‌های گذشته از مشکل کمبود بودجه رنج می‌‌برد، اینکه ادغام کتابخانه‌های کانون تنها با هدف زیان‌ده بودن کانون پرورش فکری انجام شود، نتیجه درستی را به بار نخواهد آورد.
به نظر می‌رسد «واگذاری» راه حل چندان اثرگذاری برای اصلاح و ارتقای وضعیت فعلی نیست و بهتر آن است که با اتکا به ویژگی‌های کانون تلاش شود مشکلات سال‌های اخیر که منجر به خمودگی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان شده، برطرف شود.
در میان همه منتقدان طرح واگذاری، مجید غلامی جلیسه، مدیرعامل اسبق خانه کتاب به موضوعی اشاره کرده است که به نظر می‌تواند راه‌چاره نسبتاً مناسبی برای احیای کتابخانه‌های کانون پرورش فکری و جانی تازه در کالبد آن باشد: «احیای قانون سهم 20 درصد کتابخانه‌های کانون از بودجه نهاد کتابخانه‌های عمومی».
وی در یادداشتی در صفحه شخصی خود در این رابطه نوشته که «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان رسماً در دی‌ماه سال 1344 تأسیس می‌شود و این نهاد مبتنی بر تأسیس کتابخانه فعالیت‌های خودش را آغاز می‌کند. در راستای ضرورت توسعه کتابخانه‌های کانون در ششم بهمن‌ماه سال 1348 تبصره‌ای بر ماده اول قانون تأسیس کتابخانه‌های عمومی الحاق می‌شود که راهگشای توسعه کتابخانه‌های کودک و نوجوان در سراسر کشور شود. مطابق این قانون هیئت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور مجاز است در هر شهری که کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان مبادرت به تأسیس کتابخانه کودک کرده، سالانه تا میزان 20 درصد از درآمد حاصله از سهمیه 1/5 درصد درآمد شهرداری آن شهر را از تاریخ تصویب این قانون به عنوان کمک به کتابخانه کودک در همان محل اختصاص دهد.»
جلیسه در ادامه به بازنگری قانون نهاد کتابخانه‌های عمومی در سال 83 اشاره و تأکید کرده که «اداره کل کتابخانه‌ها که بعدها تبدیل به نهاد کتابخانه‌های عمومی شد و در سال 1383 آیین‌نامه آن مجدداً بازنگری و تدوین شد، در ماده 17 شهرداری‌ها را مکلف کرد که تا پایان وقت اداری روز پانزدهم هر ماه، نیم درصد از کل درآمد ماه قبل خود را به صورت علی‌الحساب به حسابی که انجمن کتابخانه‌های عمومی شهر مربوطه معرفی کرده است، واریز کند و این درصد با همه گرفت و گیرش، حالا رویه شده اما خبری از 20 درصد سهم کانون نیست.»
هرچند نهاد کتابخانه‌های عمومی نیز در دو دهه گذشته در گرفتن سهم نیم درصدی درآمد شهرداری‌ها همیشه موفق نبوده است و این مهم در برخی دوره‌ها به چالشی میان نهاد و شهرداری‌ها تبدیل شد، اما به نظر می‌رسد دولت با اصلاح قانون و الزام شهرداری‌ها به پرداخت آن می‌تواند تا اندازه بسیاری مشکل زیان‌ده بودن کانون پرورش فکری را هم برطرف کند.
سمیرا شاهقلی
انتهای پیام/
