بی‌توجهی به ظرفیت‌های میراث فرهنگی و فناوری‌های بومی زمینه‌ساز بسیاری از بحران‌هاست

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم؛ فرهاد نظری ضمن انتقاد از عدم توجه و بی‌مهری نسبت به میراث ناملموس فرهنگی و توجه صرف به میراث ملموس فرهنگی، یکی از علل اصلی وقوع و تشدید حوادث طبیعی اخیر همچون سیل و تغییرات اقلیمی در ایران را ناشی از همین بی‌توجهی به کاربردها و تجربیات میراث ناملموس فرهنگی گذشتگان دانست و بر ضرورت توجه کامل به شرایط جغرافیایی و اقلیم خاص هر منطقه در سایه اتکا به فناوری‌های بومی در برنامه‌های آمایش سرزمینی تأکید کرد.

وی با بیان این مطلب که سیل با توجه به شرایط جغرافیایی ایران یکی از حوادث طبیعی اجتناب‌ناپذیری است که با اکوسیستم کشورمان عجین شده است، گفت: اما متأسفانه در عین وجود این حقیقت شاهد هستیم که به دلیل عدم کسب آمادگی‌های طبیعی لازم و برنامه‌ریزی‌های مقتضی در هر مرتبه با جاری شدن یک سیل متقبل خسارات زیاد و بعضاً جبران‌ناپذیری می‌شویم.

این متخصص مرمت آثار تاریخی با اشاره به این مطلب که سیل می‌تواند در صورت کنترل و هدایت صحیح آن فواید زیادی برای زیست‌بوم کشورمان داشته باشد، بیان کرد: به عنوان نمونه از قدیم در شهر هرمزگان این نقل وجود داشته که بهترین فصل صید، فصل وقوع سیل است؛ چراکه سیل با خود مواد مغذی و غذای آبزیان را از آبرفت کوه‌ها حمل و به دریا منتقل می‌کند و همین امر موجب تجمع ماهی‌ها و در نهایت صید آسان می‌شود.

این کارشناسی حوزه میراث فرهنگی ادامه داد: علی‌رغم این فواید خدادادی و در حالی که مردم گذشته در عین عدم برخورداری از پیشرفت‌های خیره کننده امروز بشر در علوم و فنون مختلف توانسته بودند در سایه تعامل مناسب با طبیعت به یک میراث ناملموس تحت عنوان سازگاری با طبیعت بر اساس الگوی درست زندگی دست پیدا کنند، اما این در حالی است که امروز از این نعمت به دلیل بی‌توجهی به دستاوردها و تجربیات گذشتگان بی‌بهره‌ایم.

نظری علت اصلی این معضل را در بی‌توجهی به علم و تکنولوژی بومی ایرانی و به اصطلاح دقیق‌تر میراث ناملموس ایران و توجه صرف به میراث ملموس نظیر ابنیه و فضاهای تاریخی و صنایع دستی دانست.

وی یکی از مشهورترین مصادیق فناوری بومی ایرانی که کاملاً منطبق با جغرافیا و شرایط طبیعی کشور ما است را فناوری قنات دانست که تأثیر بسزایی در حفظ و تداوم حیات بشری در طول اعصار گذشته و در عین حال تأمین آب شرب داشته است.

این متخصص مرمت آثار تاریخی یکی دیگر از فناوری‌های بومی و قابل افتخار ایران را بادگیرهای موجود در مناطق کویری ایران دانست و تصریح کرد: اگر به این فناوری‌های بومی به شکل برجسته‌ای توجه لازم به عمل می‌آمد امروز بخش اعظمی از مناطق مرکزی ایران در اصفهان، یزد و شیراز درگیر پدیده کم‌آبی، خشکی و فرونشست زمین نبود.

به اعتقاد این کارشناسی حوزه میراث فرهنگی، امروزه مداخلات بی‌رویه و منفعت‌طلبانه انسان در طبعیت بدون توجه به خواص جغرافیایی هر منطقه، عدم رعایت اصول آمایش سرزمینی به همراه توسعه ناهمگن و نامتوازن شهری، همچنین تغییر کاربری زمین و بین بردن پوشش گیاهی مراتع و جنگل‌ها، باعث کاهش ضریب نفوذ خاک شده که یکی از علل و عوامل اصلی ایجاد سیلاب در مناطقی است که بیشتر درگیر آن است.

توجه به فناری‌های بومی به منزله تقلید از آن نیست

نظری با تأکید بر اینکه مرور و اجرایی کردن اصول نحوه تعامل انسان‌گذشته در زیست‌بوم ایران با فناوری‌های بومی به هیچ عنوان به معنای تقلید نبوده و امری ناپسند نیست، اظهار کرد: این امر به منزله باز کردن فصل جدیدی است که در آن سعی می‌شود ضمن کسب دانش و تجربه گذشتگان و افزودن علم و پیشرفت‌های امروزی به آن راهی جدید برای استفاده بهینه از میراث ناملموس گذشته پیدا کرد.

وی در ادامه صحبت‌های خود توضیح داد: قاعدتاً باید با کنکاش در نحوه تعامل گذشتگان اصول کلی را از این منظر استخراج کرد و سپس این اصول را در هرگونه برنامه‌ریزی و تدوین اسناد بالادستی و کلان لحاظ کرد و در حقیقت این معنای دقیق و کاربردی توجه به میراث ناملموس فرهنگی است.

این متخصص مرمت آثار تاریخی همچنین عنوان کرد: در حالی که میراث ناملموس فرهنگی در تمام دنیا و به صورت مشخص از سال 2003 در مرکز توجهات قرار گرفته و مطابق با آن در تمامی سطوح کلان و غیرکلان برنامه‌ریزی کرده، اما در ایران حتی در سال 1400 سندی تحت عنوان فناوری‌های نرم توسط رئیس جمهور وقت تصویب و ابلاغ شد که در کمال تأسف در این سند هیچ نام و نشانی از میراث ناملموس فرهنگی و حتی صنایع دستی نیست.

این کارشناسی حوزه میراث فرهنگی این موضوع را در اثر بی‌اطلاعی تدوین کنندگان و عدم تخصص آنان دانست و گفت: نتیجه بی‌توجهی به این موضوع در اسناد کلی و بالادستی عدم توجه به کاربردهای میراث ناملموس در طرح‌ها و برنامه‌های عمرانی و اجرایی کشور است.

نظری شناسایی دقیق خواص جغرافیایی را یکی از درس‌های بزرگ میراث ناملموس گذشتگان عنوان کرد و تصریح کرد: به عنوان نمونه در سیل سال 1398 هیچ یک از پل‌های قدیمی واقع در بستر رودخانه سیمره و کشکان در استان ایلام و لرستان که بعضاً برخی از آنان قدمتی به اندازه دوران ساسانی داشتند تخریب نشدند، اما تمامی پل‌های تازه ساخته شده به دلیل عدم‌جانمایی درست و تطبیق با شرایط جغرافیای کاملاً از بین رفتند.

وی در ادامه یادآوری کرد: با توجه به شرایط ویژه کویری ایران مدیریت و ذخیره آب همواره از قدیم مورد تأکید دانشمندان بوده است؛ به همین دلیل ایران دارای بیشترین سدهای تاریخی در دنیا است و حتی اولین سد قوسی و منحنی که مقامت بیشتری در برابر فشار آب دارد در ایران احداث شده که این امر به نوعی در دنیا منحصر به‌فرد است.

این متخصص مرمت آثار تاریخی نحوه مدیریت و مهندسی آب در جنوب استان فارس را نیز یکی از شگفتی‌های میراث ناملموس گذشتگان دانست که براساس آن با حفر کانال‌هایی مشخص برکه‌های مختلف را به هم وصل کرده بودند تا مانع از سرریز شدن آن و ایجاد سیل در این منطقه در عین مهندسی صحیح و ذخیره و نگهداشت آب شوند که با این امر کمبود منابع آبی را در این منطقه مدیریت می‌کردند.

بیشترین خسارات سیل در بافت تاریخی یزد مربوط به بناهای مرمت شده بود

این کارشناسی حوزه میراث فرهنگی با تأکید بر اینکه باید الزاماً تجربیات گذشتگان را چراغ راه معماری نوین و برنامه‌ریزی امروز قرار داد اظهار کرد: در جریان سیل اخیر بیش از 240 خانه در بافت تاریخی یزد تخریب شد که عمده این بناها خانه‌هایی بودند که اخیراً و بدون توجه به اصول معماری گذشتگان به شیوه امروزی و اصطلاحاً توریست‌پسند مرمت شده بودند؛ در حالیکه خانه‌هایی که مرمت نشده بود از جمله خانه‌های به جامانده از دوره آل مظفر که بیش از 700 سال قدمت دارد آسیبی ندیدند.

نظری در پایان صحبت‌های خود خاطرنشان کرد: به عنوان نمونه ایجاد سنگ‌فرش در بافت تاریخی یزد که مانع از نفوذ آب به داخل خاک می‌شود و همچنین مداخلات بی‌جا مسئولان شهری مانند کور کردن دهانه‌های ورودی و خروجی قنات غافل از این موضوع که بسیاری از خانه‌های موجود در بافت تاریخی متشکل از کاه‌گل است که در هنگام بارندگی و ایجاد سیلاب گل و لای بیشتری تشکیل شده و دهانه قنات‌ها ظرفیت پذیرش آن را نداشته، موجب ایجاد سیلاب بیشتر و هجوم آن به داخل خانه‌ها و بافت تاریخی و به تبع آن ایجاد خساران جبران ناپذیری شد.