تدبیر رهبر معظم انقلاب برای حفظ میراث مشترک ایران و هند
همایش بینالمللی میراث مشترک ایران و هند با هدف بررسی ظرفیتها و چالشهای مرتبط با نسخ خطی دو کشور در کتابخانه ملی برگزار شد.
به گزارش خبرگزاری تسنیم، به نقل از روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، نشست افتتاحیه همایش بینالمللی «میراث مشترک ایران و هند: نسخ خطی (ظرفیتها و چالشها)» با حضور غلامعلی حدادعادل رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، نجفقلی حبیبی عضو هیئت امنای سازمان اسناد و کتابخانه ملی، حجتالاسلام و المسلمین محمدمهدی ایمانیپور رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، اکبر ایرانی مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب، علیرضا مختارپور رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و معاونان و مدیران و همکاران سازمان برگزار شد.
غلامعلی حداد عادل با اشاره به اهمیت پرداخت به موضوع «میراث مشترک ایران و هند: نسخ خطی (ظرفیتها و چالشها)»گفت: سابقه روابط فرهنگی ایران و هند به پیش از اسلام باز میگردد و شاید بتوان یکی از بارزترین نمونهها و دستاورد این رابطه فرهنگی را سفر برزویه طبیب به هند و ترجمه کتاب «کلیله و دمنه» دانست. گمان میرود اولین ترجمه کتاب «کلیله ودمنه» به زبان پهلوی بوده و پس از آن به دیگر زبانها ترجمه شده است. این امر نشان میدهد که ایران، اولین کشوری بود که این کتاب را به زبان دیگری برگرداند و این اثر از زبان پهلوی به عربی و سپس به فارسی ترجمه شده است.
زبان فارسی 800 سال زبان علمی و درباری هند بود
رئیس بنیاد سعدی با اشاره به تحولات روابط فرهنگی دو کشور پس از اسلام ادامه داد: روابط فرهنگی در دوران اسلامی تقویت شد و حدود 700 یا 800 سال، زبان فارسی، زبان مشترک فرهنگی، علمی، دیوانی، درباری مردم هند بود.
رئیس فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی با اشاره به ناشناخته بودن گنجینه کتابها و نسخ خطی بین ایران و هند یادآور شد: تاریخ هزار ساله زبان فارسی و فرهنگ اسلامی در هند سبب شد تا در کتابخانههای این کشور گنجینه ناشناخته عظیمی از کتب و نسخ خطی وجود داشته باشد؛ به اعتقاد من طول تاریخ و عرض جغرافیایی این عرصه گسترده است.
حدادعادل با ابراز خرسندی از برقراری تعامل مثبت بین کشورهای ایران و هند ادامه داد: خوشبختانه در حال حاضر روابط ایران و هند به ویژه در حوزه فرهنگی و دیگر عرصهها، مطلوب است. حدود 10 سال پیش در ایران، 20 مؤسسه در حوزه مسائل فرهنگی هند فعالیت میکردند و به یاد دارم نظیر این همایش حدود 15 سال پیش در قم به همت حجتالاسلام و المسلمین حسینی اشکوری درباره نسخ خطی فارسی برگزار شد.
عضو پیشکسوت شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به مقالهای جامع درباره اشتراکات فرهنگی ایران و هند گفت: اخیراً مقالهای به قلم آقای عمر خالدی از زبان انگلیسی به فارسی ترجمه شده و بهزودی با نام راهنمای کتابخانههای دارای نسخ خطی عربی، فارسی و اردو در هند در مجله «پیام بهارستان» چاپ خواهد شد. در این مقاله 60 کتابخانه بزرگ در هند معرفی و منابع مربوط به تحقیق درباره هریک از کتابخانهها نیز آورده شده است.
وی تصریح کرد: نویسنده این مقاله میگوید تاکنون حدود یکصد هزار نسخه خطی در کتابخانههای هند فهرستنویسی شده است. این رقم نسخههای خطی فهرست نشده، نسخههای خطی موجود در کتابخانههای شخصی و نیز اسناد اداری و دیوانی را که به زبان فارسی در کتابخانهها و مراکز اسناد وجود دارد، شامل نمیشود؛ تعداد این اسناد در حدود 30 میلیون سند تخمین زده شده که در کتابخانههای بزرگ هند موجود است.
به گفته رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی؛ کتابخانههای خدابخش، نظام حیدرآباد و رضا رامپور جزو مراکز اصلی نگهداری نسخههای خطی فارسی، اردو و عربی هستند.
حداد عادل با اشاره به آسیبهایی که این میراث گرانبها را تهدید میکند، افزود: در حال حاضر در باب نسخههای خطی مسائل مختلفی در هند وجود دارد که یکی از این مسائل مربوط به گردآوری این نسخ میشود؛ زیرا هماکنون در خانوادههای هندی افراد آشنا به زبان فارسی وجود ندارد یا تعدادشان اندک است و معانی کتب را نمیدانند و قدر و ارزش آنها دانسته نمیشود که در نهایت موجب از بین رفتن این منابع میشود. همچنین شرایط نگهداری کتاب در کتابخانههای هند بهخصوص کتابخانههای کوچک که تحت نظر دولت نیست، بسیار نامناسب است که به دلیل نبود امکانات مناسب برای نگهداری و حفاظت این کتابها صدمه میبینند.
رئیس فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی با اشاره به زمینههای مطالعه و بررسی گنجینه نسخ خطی دو کشور ابراز داشت: ابعاد مختلف کتاب ها از بررسی نوع کاغذ، موارد فنی، خط، زبان، ادبیات، هنر تزیین و کتابآرایی عرصه گستردهای برای تحقیق و پژوهش وجود دارد.
رئیس بنیاد سعدی، فهرستنویسی را یکی دیگر از جنبههای مهم در حفظ و نگهداری نسخ خطی عنوان کرد و افزود: در هند تعداد کتابخانههایی که منابع آنها فهرستنویسی نشده، فراوان است و برای انجام آن، موضوع دسترسپذیر بودن نسخ خطی مهم است. اما در سالهای اخیر اگر محققی در ایران به یک نسخه خطی در هند احتیاج داشت، باید به هند سفر میکرد و مقررات سخت در این کشور موجب شده که دسترسی به این منابع بسیار دشوار به نظر برسد. برای دسترسپذیر کردن نسخ رایزنان فرهنگی کمک شایانی را به پژوهشگران خواهند کرد.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی با اشاره به برنامههای انجام شده در طول انقلاب اسلامی در خصوص حفظ این میراث تاریخی مشترک میان دو ملت به خدمات مرکز نور اشاره کرد و گفت: از کارهایی که در 43 سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران با هدایت مقام معظم رهبری، توسط جمهوری اسلامی ایران در هند صورت گرفت، تأسیس مرکز میکروفیلم نور است. آقای خواجهپیری، مسئول این مرکز، در این مدت طولانی با مداومت توانست بسیاری از نسخههای خطی را شناسایی، گردآوری، خریداری، مرمت، حفاظت و نگهداری کند و امروزه کتابخانههای هند به این مرکز اعتماد دارند و این مرکز در خدمت احیای روابط فرهنگی ایران و هند است.
حدادعادل در بخشی دیگر از سخنان خود به خدمات دانشمندان ایرانی در حوزه ارتباطات فرهنگی دو کشور اشاره و اضافه کرد: از میان دانشگاهیان زندهیاد جلالی نائینی و فتحالله مجتبایی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی از سرآمدان این حوزه بودند. دکتر مجتبایی سرآمد و سرحلقه هندشناسان ایرانی به شمار میرود و بر دیگران از حیث آشنایی با ذخایر فارسی در هند تقدم فضل دارد. او حدود 50 سال پیش از سوی مؤسسه ذاکر الحسین به هندوستان دعوت شد و درباره آثار دینی هندوان که به زبان فارسی ترجمه شده سخنرانی کرد.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی افزود: از شخصیتهای حوزوی می توان به مرحوم علامه امینی به عنوان یکی از پیشگامان استفاده از نسخ خطی هند اشاره کرد. او حدود 70 سال پیش زمانی که میخواست «الغدیر» را تألیف کند، برای دستیابی به نسخ خطی شیعی در هند، به هندوستان سفر کرد و چندین ماه در این سرزمین مشغول تحقیق و پژوهش بود و احادیث مربوط به تألیف «الغدیر» را شخصاً استنساخ میکرد.
حدادعادل ادامه داد: مرحوم شیخ عزیزالله عطاردی قوچانی نیز از اشخاصی بود که عمر خود را وقف این منطقهای کرده بود که آن را خراسان بزرگ مینامید و سفرنامهای نیز به عنوان «سیری در کتابخانههای هند و پاکستان» دارد. او در این سفرنامه بیشتر نکتههایی را که در نسخ خطی دیده، یادداشت کرده است. عارف نوشاهی نیز با انتشار فهرست نسخههای چاپی، خدمت بزرگی به این حوزه کرده است. او وسعت و عظمت این حوزه را نشان داد و مرحوم منزوی نیز با فهرست نسخ فارسی اهتمام ستودنی داشته است.
رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، سخنران دیگر این آیین، با اشاره به این قدمت تمدنی گفت: وجود ادیان و آیینهای گوناگون، اقوام به زبانهای مختلف، آداب و رسوم متنوع سبب شده این سرزمین از تنوع و آمیختگی فرهنگی بسیاری برخوردار باشد. به اعتقاد بسیاری از صاحبنظران؛ به لحاظ کسوت و تنوع فرهنگی در قامت یک قاره ظاهر شده است. پیوند فرهنگی و ادبی ایران و هندوستان در طول تاریخ همواره استوار و غیرقابل انکار بوده و با فراز و فرودهای بسیاری در گستره روزگاران استمرار داشته است.
حجتالاسلام و المسلمین محمدمهدی ایمانیپور با اشاره به روابط دو تمدن به ظرفیت هنر و ادبیات اشاره کرد و گفت: شاعران، ادبا و حکما حلقه اصلی و مؤثر ایران و هندوستان در دوره اسلامی به شمار میرفتند. شعر و ادب ایران اسلامی در این عصر به اوج خود رسید و شاعران و هنرمندان بسیاری تعامل فرهنگی و ادبی این سرزمین را در آثار خودشان به تصویر کشیدند. بسیاری از هنرمندان و ادیبان ایران زمین با سفر به هندوستان آثار خوبی از خودشان بر جای گذاشتند که به عنوان نمونه میتوان به تاج محل اشاره کرد که هنرمندان ایرانی در طراحی آن نقش داشتند.
یک میلیون نسخه خطی در کتابخانههای هند موجود است
رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی با بیان اینکه هماکنون بیش از یک میلیون نسخه خطی در کتابخانههای مختلف هندوستان وجود دارد، افزود: بخش مهمی از تاریخ و گذشته سرزمین هند به ویژه در قرون میانی اسلامی به زبان فارسی تألیف و تدوین شده بود و در بسیاری از دانشها از جمله شعر، ادب، نجوم، ریاضیات، طب و معارف اسلامی زبان فارسی نقش پر رنگی داشت و آثار فاخری در این علوم به زبان فارسی تولید شده است. اخیراً نیز در اصلاحیه علوم نظام آموزشی هند که در سال 2020 صورت گرفت، زبان فارسی را به عنوان زبان کلاسیک هند به رسمیت شناخته شد.
گام ارزشمند در زمینه بررسی ظرفیتها و چالشهای نسخ خطی ایران و هند
اکبر ایرانی، مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب، در ادامه این نشست با اشاره به پیشینه میراث مشترک ایران و هند گفت: این همایش نخستین همایشی نیست که در حوزه میراث مشترک ایران و هند برگزار شده است، اما میتوان از آن به عنوان اولین گام ارزشمند در زمینه نسخههای خطی، چالشها و مباحث مربوط به متون کهن، فهرستنگاری، تحقیق و تصحیح و نسخهشناسی نام برد و در این مسیر خدمات و تلاش فرهیختگانی چون نظیر احمد، امیر حسن عابدی، حسن انوشه و احمد منزوی در زنده نگاه داشتن میراث مشترک ایران و هند بر کسی پوشیده نیست. درباره پیشینه میراث مشترک ایران و هند دهها کتاب، صدها مقاله و هزاران نسخه خطی به جا مانده است.
ایرانی با اشاره به سوابق بررسی اشتراکات این دو تمدن افزود: زندهیاد سعید نفیسی اشتراکات تمدنی آریاییهای هند و ایران را به هفت هزار سال قبل از میلاد میدانست و معتقد بود که این حلقه ارتباطی در قرن چهارم مجدداً برقرار شد و حضور ادبی ، فرهنگی و هنری ایرانیان در هندوستان رونق دوچندان گرفت. به گفته مرحوم همایی؛ خدمتی که هندیان به فرهنگنویسی ایرانیان کردهاند، مانند خدمتی بود که ایرانیان به زبان و فرهنگ و ادبیات عرب کردهاند. هندیان بالغ بر 200 فرهنگ ادبی در شبهقاره تدوین کردهاند.
مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب با اشاره به حضور زبان فارسی در شبه قاره هند ادامه داد: قریب به 800 سال است که حضور زبان فارسی در شبه قاره هند موجب تولید، تحقیق و تدوین هزاران اثر ادبی، عرفانی، مذهبی و غیره شده است. نمودی از شاهکارهای ادبی و هنری را در کارهای اکبرشاه میبینیم که بالغ بر 50 اثر نفیس مانند شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی و غیره نگارگری، خطاطی و طراحی و در نقاط مختلف از موزههای جهان پراکنده شده است.
اکبر ایرانی گفت: نخستین مُصححان آثار ادبی که در شبه قاره هند ظهور کردند عبداللطیف عباسی گجراتی مثنوی معنوی را با 50 نسخه تحقیق و تصحیح کرد. تصحیح دیوان سنایی نیز دیگر آثاری است که در عصر صفوی به انجام رسیده است. چاپ کتابها و متون فارسی و عربی در سال 1781 یعنی حدود 80 سال پیش از ورود صنعت چاپ به ایران صورت گرفت.
این همایش بینالمللی در ادامه به نشستهای تخصصی به بررسی موضوعات «حفاظت، نگهداری و مرمت نسخ خطی» و «فهرست نویسی نسخ خطی»، «هنر کتاب آرایی» و «نسخهپژوهی، متن پژوهی» پرداخت. همایش «میراث مشترک ایران وهند: نسخ خطی (ظرفیتها و چالشها)» 25 بهمنماه به کار خود پایان خواهد داد.
انتهای پیام/