برداشت بی‌رویه آبهای زیرزمینی و بحرانی به نام "فروچاله‌ها"/ آیا راهی برای خروج از بحران داریم؟
گروه استانها - فرونشست‌ها و فروچاله به مرور آسیب‌های جدیدی به سازه‌ها و ساختارهای زیربنایی وارد می‌کنند که می‌توانند کشور را با مشکلات جدی مواجه کنند.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از یزد ، آبی که ما این سال‌ها به وفور از آن در بخش‌های مختلف شرب، مصارف خانگی، صنعتی و معدنی استفاده می‌کنیم ذخیره آبی است که از هزاران سال قبل در سفره‌های آب زیرزمینی ذخیره شده بودند.
استفاده بی‌رویه از منابع آب، خشکسالیهای ممتد در کشور و استحصال بی‌رویه آبهای زیر زمینی سبب فرونشست زمین شده است و اکنون در 18 استان کشور از جمله یزد شاهد فرونشستن زمین در بخش‌های مختلف هستیم.
متأسفانه طبق آمار استان یزد یکی از استان‌هایی است که در میان محدوده‌های واقع بر پهنه‌های با خطر بالای فرونشست زمین قرار گرفته و جزو استان‌هایی است که بیشترین تعداد واحدهای مسکونی بدون اسکلت را در پهنه‌های فرونشستی با خطر بالا دارند و این زنگ خطر جدی است.
به گفته کارشناسان اگر بارش‌ها به شرایط طبیعی خود برگردند به راحتی به زمین‌های خشک نفوذ نمی‌کنند و روند کاهشی سطح آب سفره‌های زیرزمینی ادامه پیدا می‌کند، به نظر می‌رسد این نگرانی وجود دارد که فرونشست زمین و فروچاله‌ها پدیده‌هایی هستند که راه برگشت‌پذیری برای آن نداریم.
فروچاله‌ها ناشی از عوارض برداشت بی‌رویه منابع آب زیرزمینی است
محمدمهدی جوادیان زاده در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم در یزد در ارتباط با پدیده فروچاله‌ها در استان یزد اظهار داشت: به طور کلی فرونشست زمین و فروچاله‌ها ناشی از عوارض برداشت بی‌رویه منابع آب زیرزمینی است.
وی گفت: مهم‌ترین اقدامی که ما می‌توانیم در برابر اتفاق نامیمون فروچاله‌ها و فرونشست‌ها در استان داشته باشیم مدیریت منابع آب زیرزمینی و برداشت آب است، در حقیقت برقراری تعادل بین مصرف و تولید است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای یزد بیان کرد: برنامه سازگاری با کم آبی استان این وظیفه و مسئولیت را دارد، که بین میزان آب ورودی و خروجی از سفره‌های زیرزمینی تعادل برقرار کند.
جوادیان زاده ادامه داد: با برنامه‌ریزی که بین همه دستگاه‌های زیربط از جمله جهاد کشاورزی، شرکت آب منطقه‌ای تدوین شده است در این سند برنامه‌ریزی شده تا بین مصرف و تولید در چارچوب آب قابل برنامه‌ریزی تعادل برقرار بشود در واقع برداشت‌ها به گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که تا سال 1405 برداشت‌ها به گونه‌ای تنظیم شود که افت سطح آب سفره‌های زیرزمینی در سطح استان به صفر برسد.
وی افزود: اکنون سالیانه به طور متوسط 45 سانتی متر افت سطح آب در سفره‌های آب زیرزمینی داریم که باید تا پنج سال دیگر به صفر برسانیم تا بتوانیم تا سال 1411 بخشی از افتی که در سال‌های گذشته اتفاق افتاده است را جبران کنیم اگه طبق برنامه پیش برود قطعاً دیگر شاهد فرونشست یا فروچاله نخواهیم بود و نباید نگران باشیم.
اما اگر نتوانیم به این برنامه‌ریزی که انجام دادیم برسیم و افت سطح آب به صفر نرسد باید نگران فروچاله‌ها و فرونشست‌های بیشتری باشیم چرا که اکنون هنوز در ابتدای سیلاب این رویداد هستیم.
فرونشست‌ها و فروچاله‌ها تاکنون موجب آسیب‌های بسیاری در بخش‌های مختلف شده است، که در این بخش به برخی از آسیب‌ها و پیامدهای این رخداد اقلیمی می‌پردازیم.
محمدعلی فهیمی، کارشناس تحقیقات شرکت سهامی آب منطقه‌ای استان یزد هم در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم در یزد اظهار داشت: تداوم روند برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها تاکنون موجب فرونشست زمین در بسیاری از مناطق شده، فرونشست زمین در سه‌دشت مهم و بحرانی استان یزد شامل دشت‌های یزد - اردکان، ابرکوه و شمش - بهادران ایجاد شده است.
وی با اشاره به اینکه علت وقوع فرونشست و فروچاله یکی است بیان کرد: با بر هم خوردن تعادل آب در سفره آب زیرزمینی، متناسب با جنس زمین‌شناسی خاص هر منطقه فروچاله‌ها یا فرونشست ایجاد می‌شود که فروچاله‌ها به صورت نقطه‌ای در یک محل به صورت عمیق ایجاد می‌شوند.
وی گفت: در دشت یزد زمین با نرخ 14 سانتی متر در سال فرونشسته است در واقع در طی سال‌های گذشته بیشینه فرونشست زمین در استان یزد در سال 99 با نرخ 14 سانتی متر رخ داده و ترک‌ها و شکاف‌های عمیق در سطح این دشت نمایان شده است، شدت فرونشست در برخی جاها به اندازه‌ای است که طول بعضی از شکاف‌های ایجاد شده به چند کیلومتر می‌رسد.
کارشناس تحقیقات شرکت سهامی آب منطقه‌ای استان یزد افزود: سفره‌های آب زیرزمینی سالانه در حدود 45 سانتیمتر با مقدار مشخصی پایین می‌رود اما فرونشست در سال‌های مختلف با نرخ متفاوت ایجاد می‌شود که ممکن است یک سال کمتر و در سال دیگر بیشتر رخ می‌دهد.
فهیمی اظهار داشت: در دشت ابرکوه به علت ساختار خاص زمین شناسی منطقه، نشست زمین به صورت ایجاد فروچاله‌ها نمایان شده است؛ یعنی فرونشست‌های نقطه‌ای و ناگهانی است که ما در این پهنه شاهد ایجاد 35 مورد فروچاله در منطقه ابرکوه هستیم که در اندازه‌گیری‌ها مشاهده شد که قطر برخی از این فروچاله‌ها 80 متر و با عمق 40 متر ثبت شدند.
وی با بیان اینکه اخیرا نیز یک مورد فروچاله دیگر در دشت شمش بهادران از سوی شرکت آب منطقه‌ای یزد شناسایی شد، در خصوص مخاطرات و پیامدهای ناگوار فرونشست زمین و فروچاله‌ها اظهار داشت: در اثر تراکم شدید خاک و بسته‌شدن فضاهای خالی میان رسوبات، ظرفیت حجم مخزن طبیعی کاهش می‌یابد که با عدم جایگزینی آب زیرزمینی در سال‌های پر بارش نابودی کامل آبخوان را به وجود می‌آورد.
وی برخی دیگر از پیامدها را این چنین بیان کرد: سیلاب‌های ویرانگر، ورود آبهای شیرین به کویرها و از دسترس خارج‌شدن و شورشدن آب، پست و سیل‌گیرشدن دشت‌ها، خسارت به سازه‌های موجود در محیط، عدم امکان کشت و کار و کارهای خدماتی و صنعتی، فشار به لوله جدار چاه‌ها، ایجاد پارگی و انحراف در لوله جدار و از کار‌افتادن چاه‌ها برخی از آسیب‌ها است.
تاثیر مخرب فرونشست در یزد برای کل کشور ناگوار است
فهیمی گفت: فرونشست خرابی‌های دیگری برای ساختمان‌های مسکونی و سازه‌های مهم ما در جاده‌ها، شبکه لوله‌های گاز و آب و فاضلاب، مخزن‌ها و کارخانه‌ها ایجاد می‌کند، از طرفی با توجه به اینکه یزد در مرکز کشور قرار گرفته است آسیب به تاسیسات زیربنایی مانند جاده‌ها، راه آهن، خطوط لوله گاز کشوری، خطوط انتقال برق کشور در اثر فرونشست، می‌تواند کل کشور را با مشکل مواجه کند.
وی با بیان اینکه پیامدهای فرونشست‌ها و فروچاله‌ها زیاد است تصریح کرد: فرونشست با زیر فشار قرار دادن لایه‌های رسی آبخوان‌ها سبب خروج عنصر سمی آرسنیک از آن‌ها و ورود به آب چاه‌ها می‌شود و همچنین همه آلودگی‌های آبهای سطحی بدون گذر از فیلتر خاک، به سرعت به عمق زمین می‌رود و سفره‌های آب زیرزمینی را آلوده می‌کنند.
از تعداد 609 دشت کشور، حدود 500 دشت دارای آبهای شیرین هستند اما به جرات می‌توان گفت که در حال حاضر هیچ دشتی در کشور وجود ندارد که در آن آب شیرین موجود باشد ولی با پدیده فرونشست مواجه نباشد؛ دلیل این امر را برداشت بی رویه آب از آبخوان‌ها و عدم مدیریت منابع آبی، کشت محصولات کشاورزی پرآب بر، حفر چاه‌های غیرمجاز است که همگی عوامل ایجاد فروچاله‌ها هستند و لازم است مدیران و مسئولان هر چه زودتر فکری به حال منابع آبی کنند و اقدامات و برنامه‌های مدونی را تدارک ببینند.
خشکسالی زلزله خاموش است
جواد منصوری، معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای یزد هم در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم در یزد اظهار داشت: خشکسالی به عنوان زلزله خاموشی است که به مرور زمان اثرات مخرب خود را نشان می‌دهد، با توجه به اینکه نزولات جوی کاهش یافتند و تغییرات اقلیمی که در جهان در حال رخ دادن است شاهد تغییر در زمان و مکان بارش‌ها و کاهش تاثیرگذاری آن‌ها هستیم یا این بارندگی‌ها کمتر منجر به رواناب یا جاری شدن سیلاب می‌شود و یا نمی‌شود.
وی افزود: امسال شاهد کاهش بارش در سطح کشور و استان یزد بودیم که سبب کاهش جریان ورودی آبهای زیرزمینی در استان شد، همواره بخش عمده حاصل از بارش‌ها هم تبخیر شده و از دسترس خارج می‌شوند، بخشی رواناب و بخشی دیگر نفوذ کرده و وارد سفره زیرزمینی می‌شوند و جریان ورودی سفره‌های زیرزمینی را شکل می‌دهند.
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای یزد با بیان اینکه متاسفانه خشکسالیهای مداوم و برداشت بیش از توان آب سبب شده که آب ذخیره در آبخوان‌ها کاهش یابد و روز به روز به فاجعه نزدیکتر شویم، افزود: وقتی مصرف ما بیش از سرانه آب تجدیدپذیر است، بدهی تجمعی هم زیاد می‌شود، آبی که طی هزاران سال در زمین ذخیره شده، جبران و برداشت می‌شود.
منصوری خاطرنشان کرد: در نتیجه شاهد از بین رفتن منابع سفره آب زیرزمینی و نشست زمین می‌شویم، فرآیند برگشت ناپذیری که اگر بارندگی هم سال‌ها خوب باشد به دلیل تغییر ماهیت خاک، زمین قابلیت نفوذ ندارد و سیل و رواناب ایجاد می‌شود و خطر سیل را افزایش می‌دهد.
وی ادامه داد: در روند چرخه فرونشست خرابی‌های دیگری هم به بار می‌آید که ترک خوردن ساختمان‌ها، شکست شدن آسفالت جاده‌ها، تخریب راه‌ها و فرآیند لوله‌زایی چاه‌های آب از جمله این موارد است.
برنامه‌ریزی برای توقف کاهش تراز آب زیرزمینی تا 1405
منصوری تصریح کرد: برنامه ما این است که با اجرای برنامه سازگاری با کم آبی و طرح احیا و تعادل‌بخشی روند کاهش تراز آب زیرزمینی را تا سال 1405 متوقف کنیم تا شاید بتوانیم مانع از مشکلاتی دیگری که از ناحیه کمبود آب در سفره‌های زیر زمینی ایجاد می‌شود بشویم.
وی گفت: تنها راه جلوگیری از ادامه بحران آب تعادل بخشی آبهای زیر زمینی است که امید است با اجرای سند سازگاری با کم آبی که در آن هر بخش مقدار آب تعیین شده خود را مصرف کند و همچنین با همراهی دستگاه‌ها در اجرای طرح احیا که برخورد قانونی با برداشت‌های غیر مجاز است هدف حفظ سفره‌های آب زیرزمینی محقق شود.
گسترش پدیده فرونشست زمین و پیامدهای آن از جمله ایجاد ترک و فروچاله در دشت‌های مختلف به ویژه مناطقی که همراه با توسعه شهری و صنعتی بوده، دغدغه و نگرانی زیادی بین مردم و مسئولان ایجاد کرده است چرا که مناطق شهری به دلیل تراکم جمعیت، ساختمان‌ها و شریان‌های حیاتی آسیب‌پذیرتر هستند و فرونشست و شکاف‌های زمین خسارت‌های جبران‌ناپذیر و پرهزینه‌ای در این مناطق ایجاد می‌کند و به خیابان‌ها، پل‌ها، بزرگراه‌ها، پی ساختمان‌ها و خطوط آبرسانی، گاز و فاضلاب آسیب وارد می‌کند لذا اهمیت این موضوع به مرور با آسیب‌هایی که بر جای می‌گذارد بیشتر نمایان می‌شود.
یادمان باشد که اگر صرفا توصیه استاد سخن سعدی علیه الرحمه را در مصرف آب سرلوحه کار خود قرار دهیم، تمام مشکلات آب کشور به راحتی برطرف خواهد شد.
چو دخلت نیست خرج آهسته تر کن
که می خوانند ملاحان سرودی
اگر باران به کوهستان نبارد
به سالی دجله گردد خشک رودی
انتهای پیام/781/ی
