پیوند موسیقی با مداحی: ضرورتی بر ساخته یا خود ساخته؟

به گزارش خبرگزاری تسنیم، مداحی، به عنوان هنر ستایشگری اهل بیت، در سده‌های مختلف تاریخ تمدن اسلامی، رسانه‌ای مهم برای انتقال معارف و مناقب اهل بیت بوده است. در طول این قرون، اگرچه برخی از گروه‌ها جاهلانه یا خائنانه گاهی موجب انحراف محتوا یا قالب این هنر اصیل از مسیر صحیح آن شده‌اند، اما ارتباط مجالس اهل بیت با عالمان دینی و فقه جعفری، موجب جبران و اصلاح این انحرافات شده است، به طوری که می‌توان گفت اصول کلی مداحی اسلامی با در نظر گرفتن اقتضائات و نیازهای روز مخاطبین جامعه اسلامی، به دوران انقلاب اسلامی منتقل شده و اکنون وظیفه ماست تا از این میراث ارزشمند مراقب نموده و بدون انحراف، آن را به نسل آینده انتقال دهیم.

در عصر حاضر با ظهور مدرنیته و تحول در ساختارهای ارتباطی و رسانه‌ای، هنر مداحی دست خوش تحولاتی متفاوت قرار گرفته است. از جمله تحولات سال‌های اخیر می توان به استفاده برخی از مادحین از فضای استودیو برای خواندن و یا ترکیب موسیقی با صدای مداحی جهت ساخت تولیدات هنری اشاره کرد. این تولیدات گاهی شامل ترکیب موسیقی و ادعیه نیز شده که حتی از رسانه ملی نیز پخش می‌شوند.

 برخی از طرفداران این پدیده جدید، با اشاره به جذابیت این تولیدات رسانه ای جهت هدایت نسل جوان، ساخت این تولیدات را بلااشکال دانسته اند. اما باید دانست صرف وجود جذابیت هنری برای تبلیغ، حکم جواز برای تولید و ترویج را توجیه نمی‌سازد. بلکه باید ابتدا بررسی کرد که آیا اصلا شریعت استفاده از این وسیله را برای تبلیغ معارف اهل بیت مجاز دانسته است یا نه؟ از این رو نیازمند بررسی دقیق در ترازوی فقه هستیم. بنابراین سوالی که در اینجا مطرح می شود این است که تولید و پخش این محصولات هنری-رسانه ای که از ترکیب مداحی و موسیقی ساخته می شود، دارای چه حکمی از منظر فقهی است؟

در ابتدا باید گفت با بررسی روایات پر شمار، حکم اولی هنر در فقه اسلامی در نگاهی جامع و فارغ از تعینات، استحباب است و گاه تا وجوب نیز این حکم ادامه می باید و در هیچ یک از عناوین پنج گانه(شعر، نقاشی، مجسمه سازی، غنا و موسیقی) که در فقه بحث می شود، حرمت به خود عنوان هنر تعلق نگرفته بلکه عنوان ثانویه ی حرمت، یا واسطه عروض بر هنر است یا واسطه در ثبوت(علیدوست، 1394). بنابراین مداحی به عنوان هنر ستایشگری اهل بیت، دارای حکم استحباب و یا وجوب است، مگر آنکه به واسطه ای از این حکم خارج گردد.

همچنین باید دانست ملاک در تعلق حکم حرمت برای یک هنر، اضلال مخاطب عن سبیل الله است، یعنی هر هنری خواه سخنرانی باشید یا مداحی و یا حتی حرف زدن معمولی اگر موجب اضلال و گمراهی مخاطب از مسیر حق گردد گردد، حرام می گردد (خامنه ای، 1398، ص 253). حال سوالی که باید مورد تحلیل قرار گیرد آن است که آیا عارض شدن موسیقی بر مداحی و ساخت یک قطعه هنری نظیر کلیپ از آن، موجب ایجاد اثر اضلال در مخاطبین به واسطه شنیدن یا دیدن آن تولیدات می گردد یا نه؟

باید توجه کرد تاثیرات ناشی از یک پدیده ی هنری یا محتوای رسانه ای، ناشی از تعامل سه عامل موضوع هنری(شامل محتوا و فرم)، مخاطب و محیط مواجهه است. از برآیند و خروجی تعامل این سه عامل، تاثیر ضلالت یا هدایت بر مخاطب شکل می گیرد. اگر برآیند این تعامل موجب اضلال شناختی، گرایشی، حسی یا رفتاری مخاطب نگردد، ساخت و تولید این پدیده ی هنری یا رسانه ای بلا اشکال است، اما اگر برآیند این تعامل موجب ضلالت مخاطب گردد، تولید این آثار هنری یا رسانه ای حرام می باشد.

موضوع هنر مداحی ترکیبی از سه عامل شعر، سبک (کیفیت ادا شعر) و مداح است. اگر هر یک از شعر یا سبک یا خود مداح موجب انحراف و ضلالت شناختی، گرایشی، حسی یا رفتاری مستمعین گردد، این نوع مداحی حرام می گردد. به طور مثال خواندن شعر غلو آمیز در مورد مناقب اهل بیت یا استفاده از سبک های ترانه ای مورد استفاده در مجالس معصیت و یا خواندن مداحی که مقید به آداب ظاهری شریعت نیست، موجب اضلال مخاطب و موجب حرمت این نوع مداحی می گردد.  

همچنین ویژگی های مخاطب و محیط مداحی نیز در کیفیت اثرگذاری محتوای مداحی مورد اهمیت است. به طور مثال سطح علمی مخاطب می تواند یک شعری را به گونه ای متفاوت فهم و تفسیر نماید، و یا مضامین اشعار خوانده شده، در محیط هیئات و یا خارج از آن محیط، به گونه ای متفاوت تفسیر و برداشت می گردد.

با ذکر این مقدمات، در ادامه جهت بررسی فقهی حرمت یا حلیت تولید و پخش محصولات هنری مرکب از مداحی و موسیقی، به بیان برخی ادله می پردازیم:

1. انحراف در تربیت ذائقه حسی و گرایش به فرهنگ غربی در میان مخاطبین

در روایتی نبی اکرم می فرماید: اِقْرَءُوا اَلْقُرْآنَ بِأَلْحَانِ اَلْعَرَبِ وَ أَصْوَاتِهَا وَ إِیَّاکُمْ وَ لُحُونَ أَهْلِ اَلْفِسْقِ وَ أَهْلِ اَلْکَبَائِرِ فَإِنَّهُ سَیَجِیءُ مِنْ بَعْدِی أَقْوَامٌ یُرَجِّعُونَ اَلْقُرْآنَ تَرْجِیعَ اَلْغِنَاءِ وَ اَلنَّوْحِ وَ اَلرَّهْبَانِیَّةِ لاَ یَجُوزُ تَرَاقِیَهُمْ قُلُوبُهُمْ مَقْلُوبَةٌ وَ قُلُوبُ مَنْ یُعْجِبُهُ شَأْنُهُمْ ^.[1]

با توجه به دلالت این روایت، باید سبک و کیفیت صوت قاری در خدمت و هماهنگ با محتوا باشد و نباید از سبک های غیر بومی برای حتی قرائت قرآن استفاده کرد، چرا که سبک و کیفیت آهنگ می تواند موجب ضلالت مخاطب حتی از مضامین دینی گردد

امروزه در فرهنگ اهل کتاب، استفاده از موسیقی به همراه متن جهت تاثیرگذاری بیشتر بر مخاطب امری متعارف است. در حالی که در فرهنگ اسلامی، به کارگیری آلات موسیقی به همراه قرآن(متن مقدس) یک ضد ارزش محسوب شده و با ساحت مقدس این متون، ناسازگار است(خلوصی و دیگران، 1396).

در فرهنگ اسلامی، استفاده از موسیقی برای اجرای آیین های دینی نیز امری نامتعارف و مخالف شأن آن در نزد عرف قلمداد می شود. در آیین سنتی مداحی، استفاده از موسیقی در مجالس وجود نداشته( مگر در دسته جات عزاداری آن هم با آلات خاص عزاداری نظیر طبل که خارج از بحث است) و همین مداحی سنتی، مورد تایید ائمه اطهار و سیره متشرعه بوده است. ترکیب موسیقی با مداحی، پدیده ای جدید، غیر بومی و ناهماهنگ با ساختار سنتی آن است و می تواند موجب فراموشی مداحی سنتی گردد.

از کارکردهای هیئات و مجالس اهل بیت، علاوه بر رشد فکری مخاطبین، تربیت عواطف و ذائقه حسی مخاطبین نیز است. تولید قطعات مرکب از موسیقی و مداحی، موجب انحراف در تربیت حسی مخاطبین و عادی سازی استفاده از موسیقی در مجالس اهل بیت می گردد.

حتی اگر فرض کنیم بذاته این قطعات موجب انحراف تربیت حسی مخاطبین نگردد، از آنجا که اجرای آیین های دینی اسلامی(نظیر قرائت قرآن و اذان) همراه با موسیقی نبوده است، تولید و ترویج قطعات مداحی به همراه موسیقی، موجب تضعیف فرهنگ اسلامی و ترویج فرهنگ غیر اسلامی و گرایش به فرهنگ غرب در حوزه‌ی اجرای آیین های دینی می شود، چرا که در فرهنگ اسلامی برخلاف فرهنگ اهل کتاب، اجرای آیین های دینی به همراه موسیقی امری نامتعارف و قریب به بدعت است. بنابراین تولید و پخش این قطعات از این منظر نیز، جایز نیست، چرا که ایجاد گرایش به غرب در مخاطبین، خود یک عامل مستقل برای وضع حکم حرمت در تولید و استفاده از آثار هنری و رسانه ای می باشد(خامنه ای، 1388، 506)

رهبر معظم انقلاب نسبت به عدم تقلید از فرهنگ غربی در مداحی خطاب به مادحین می فرمایند:

مداحی را به صورت یک کار صرفاً سطحی، شکلی، ظاهری در آوردن، آن را عبارةٌاخرای تقلید از یک کار مبتذل غربی قرار دادن، هیچ جائز نیست. این را توجه بکنند، بخصوص جوانها که توی این صراط وارد میشوند. هیچ اشکالی ندارد که از شعری با زبان مردم استفاده شود، لیکن با مضمون درست، با مضمون صحیح. اگر چنانچه مداح و خواننده ما و ستایش‌گر اهل بیت (علیهم‌السّلام) از کسانی که خودشان غرق در حیرت و بدبختی اند - وادی هنری غرب، بخصوص هنر موسیقی شان که به ابتذال کشانده شده - و در وادی حیرت و سردرگمی شیطانی و نه حیرت رحمانی هستند، این کار شریف و پاکیزه و مقدس را الگوگیری کرد، این کار ناسزاوار است؛ کار ناشایستی است(خامنه ای، بیانات 1387/04/04)

 و یا ایشان در جایی دیگر می فرمایند:

 نباید قالب مداحی با شیوه‌های هنری دیگر مخلوط شود و مثلاً شعری در مصیبت یا مدح اهل‌بیت در قالب ترانه‌‌ی فردی دور از دین و معنویت و غرق در فساد و مادیات خوانده شود 1395/12/29.

2. تضعیف و تغییر جایگاه اجتماعی مداحی

به گفته والتر بنیامین باز تولید و تکثیر اثر هنری به واسطه فناوری های رسانه ای، موجب کاهش ارزش آیینی آن به کارکرد نمایشی شده و اصالت آن اثر را نزول می دهد(مهدی زاده، 1389).

محیط و بستر مواجهه با آثار هنری یا رسانه ای، عاملی مهم بر ایجاد یا تغییر تاثیر هدایت یا ضلالت آن محتوا بر مخاطب است. به طور مثال خواندن یک بیت عرفانی در مجلس وعظ و یا خواندن همان بیت در مجلس معصیت دو گونه برداشت و اثر متفاوت بر مخاطب ایجاد می کند. بنابراین مجلس، وضعیت، فضا و بستر عرضه هنر(مداحی) و محتوای رسانه ای نیز باید مورد توجه قرار گیرد(خامنه ای، 1398، 453 و269). چنانچه رهبر انقلاب در درس خارج غنا خود می فرمایند:

 اگر فضا، فضای دینی است، فضای معنوی است، فضای گناه نیست، این آواز در آنجا لهوی نخواهد بود، فلایکون محرما، اما اگر فضا، فضای غیر دینی است، فضای لاابالیگری است، فضای فسق و فجور است، آنگاه این فضا تاثیر می گذارد در اینکه این آواز لهوی باشد(خامنه ای، 1398، 269)

قطعات مرکب از مداحی در بستر موسیقی، شاید در ظاهر مرکب از دو جز موسیقی و مداحی باشد، اما مواجهه عرف با آنها، به عنوان "یک" قطعه آواز همراه با موسیقی است که کارکرد آن را متفاوت از قبل می کند، چرا که با ترکیب مداحی با موسیقی، مضامین اشعار و کلام مادحین، در فضا، جو و بستر موسیقی در نزد مخاطب تفسیر و معنا می گردد که تابع قواعد دنیای موسیقی است و عرف این پدید جدید را به عنوان یک قطعه آواز همراه با موسیقی به حساب می آورد و نه مداحی سنتی.

 همچنین این قطعات موجب می گردد در نزد عرف، جایگاه مقدس و اثرگذار مداح در تربیت اجتماعی در حد یک آواز خوان تنزل یابد. این در حالی است که متون و آیین مقدس باید خود اصل قرار گرفته و به واسطه فضایی خارج اصل خود مورد تفسیر قرار نگیرند و همچنین خوانندگان متون مقدس نظیر قرّا و مادحین، نباید کاری انجام دهند که موجب کاهش شأن مقدس اجتماعی آنان و به تبع کاهش اثرگذاری آنان در تربیت معنوی اجتماعی گردد.

تولید و ترویج این قطعات جدید، موجب می گردد شأن مقدس مداحی در حد آواز خوانی و مداح در حد آوازخوان در نزد عرف تنزل و به تبع اثرگذاری آنان نیز در تربیت معنوی جامعه کاهش باید. و این کاهش شأن و اثرگذاری اجتماعی شعائر، مخالف با "تعظیم شعائر" است. تقدس زدایی و تضعیف شأن اجتماعی مداحی و جایگاه اثرگذار مداح، موجب تضعیف اثرگذاری رسانه مهم تشیع در تربیت معنوی جامعه و موجب تضعیف عزاداری سنتی مورد تایید ائمه اطهار و متشرعه می گردد. از این رو با توجه به روایت "باب یوهن به الحق"(روایت امام صادق(ع) در تحف العقول)، تولید و پخش این قطعات مرکب، از آنجا که موجب تضعیف شأن اجتماعی و کاهش اثرگذاری معنوی شعائر دینی می گردد، جایز نمی باشد. 

رهبر معظم انقلاب در دیدار با مادحین در خصوص حفظ محیط مداحی و جایگاه مقدس مداحی می فرمایند:

"در محیط های مراسم مذهبی، مراقب باشید هیچ کاری که از حدود ضوابط شرع ممکن است بیرون برود، رخ ندهد؛ این را مراقبت کنید. محیط مدّاحی و خوانندگی دینی، یک محیط پاک و مطهّری است؛ نگذاریم آلودگیهایی که متأسّفانه در دنیای هنر در بین مردمان بی قید و بی مبالات رواج پیدا کرده است، به محیط هنر اسلامی و مذهبی در محیط های مذهبی رسوخ کند و نفوذ کند؛ این را مراقب باشید. محیط، محیط پاکیزه، طیّب، طاهر، [همراه با] عفّت؛ این‌جور محیطی باید باشد محیطی که ما در آنجا معارف اسلامی را میخواهیم با زبان شعر بیان کنیم." 31/1/1393

3. ترویج موسیقی

تاثیرات برخاسته از مواجهه مخاطب با پدیده ی هنری یا محتوای رسانه ای، گاهی به صورت مستقیم و فوری ایجاد نمی شود، بلکه در طول زمان دارای تاثیرات انباشتی است. از این رو باید به تاثیرگذاری این پدیده ها در طول زمان توجه کرد.

حضرت آیت الله خامنه ای با اینکه اصل تعلیم موسیقی را بلا اشکال می دانند، اما ترویج آن را با اهداف عالیه نظام اسلامی در تعارض می دانند از این رو ایشان ترویج موسیقی با اقداماتی نظیر برگزاری نمایشگاه و گسترش آموزشگاه ها را به حکم ثانوی حرام دانسته و جایز نمی دانند، چرا که در زمان حاضر بخش لهوی موسیقی حرام بر حلال آن غلبه دارد(خامنه ای، 1388، 488-489). در زمان صادیقین (علیهماالسلام)  نیز کثرت روایات منع از غنا و آوازه خوانی به علت آن بوده که در زمان ایشان، جامعه اسلامی به سبب مجاورت با دنیای غرب و ترویج موسیقی حرام از طرف خلفای عباسی، در معرض انحراف اجتماعی بوده و ائمه اطهار تلاش می کردند تا از انحراف فرهنگی جامعه در این زمینه جلوگیری کنند.

 با توجه به این حکم، هر کاری که موجب ترویج موسیقی در جامعه گردد، نظیر همراه سازی هنر مداحی با موسیقی، جائز نیست چرا که ترکیب مداحی با موسیقی، خواسته یا ناخواسته موجب شیوع و ترویج موسیقی می گردد. این پدیده علاوه بر خروج مداحی از مسیر سنتی آن، می تواند موجب ترویج و عادی سازی موسیقی در میان آحاد جامعه خصوصا جوانان مومن گردد.

 باید دانست براساس روایت نبوی^[2] اگر برخی افراد، با انجام  و ترویج فعل حرامی آن را به سنت اجتماعی تبدیل کنند، نه تنها وزر گناه خود بلکه وزر گناه ادامه دهندگان این مسیر نیز تا ابد به حساب بنیان‌گذاران آن نوشته خواهد شد.

در پایان یادآوری این نکته ضروری است که نباید به صرف اینکه تولید آثار مرکب از مداحی و موسیقی مورد پسند و علاقه مخاطبین است، حکم به ضرورت تولید این قطعات داد. گاهی منشا ضرورت تولید آثار متنوع هنری و رسانه ای، پاسخ‌گویی به نیازهای جدید عرف و اقتضائات جامعه است، اما گاهی منشا این ضرورت سازی، پاسخ گویی به امیال درونی انسان و تغییر عرف امروز جامعه اسلامی است. از این رو باید بین ضرورت برساخته و ضروت خود ساخته تفاوت قائل بود. تولید آثار هنری از مجالس اهل‌بیت، تنها اگر در چارچوب وحریم فقه اسلامی باشد، موجب کسب رضایت الهی و حفاظت این میراث گران بها از امیال انسانی و انتقال سالم این امانت به نسل های آینده می گردد.

مجید محمد زمانی

پژوهشگر حوزه رسانه ی هسته افکار عمومی مرکز رشد دانشگاه امام صادق(ع)  

منابع

• خامنه ای، سید علی، 1398، غنا (متن درس خارج فقه رهبر معظم انقلاب اسلامی)، انتشارات انقلاب اسلامی، تهران
• مهدی‌زاده، سیدمحمد. (1389). نظریه‌های رسانه، اندیشه‌های رایج و دیدگاه‌های انتقادی. چاپ اول. تهران: همشهری.
• خلوصی، داوود؛ ایروانی نجفی، مرتضی؛ پیروزفر، سهیلا، (1396)، واکاوی الحان ممدوح در کلام نبوی، پژوهشی در باره حدیث اقروا القرآن بالحان العرب، فصلنامه پژوهش های قرآنی، شماره 1، صص 149-120
• علیدوست، ابوالقاسم، 1394، فقه هنر در دو نگاه جامعه و تعینات موردی، قبسات، سال بیستم