نگاهی به رسانه‌های اینترنتی کودک و نوجوان در ایران

خبرگزاری تسنیم،‌ سید‌علی کاشفی خوانساری:

رسانه‌های کودک و نوجوان رسانه‌هایی هستند که به طور مشخص مخاطبان خود را کودکان و نوجوانان فرض کرده‌اند و برای این گروه‌های سنی به تولید و ارائه محتوا می‌پردازند.

اولین رسانه‌های کودک و نوجوان که ظهور یافتند، مطبوعات کودک و نوجوان بودند. اولین مطبوعات جهان در قرن شانزدهم میلادی و اولین نشریات کودک و نوجوان در قرن 17 و 18 میلادی در کشورهای اروپایی منتشر شدند. اولین روزنامه‌های فارسی‌زبان در قرن 18 میلادی و در هند منتشر شدند. اولین روزنامه ایران در دوره محمد شاه قاجار و در سال 1252ق (1836م) منتشر شد. تا زمان صدور فرمان مشروطیت حدود 70 روزنامه فارسی و غیرفارسی در داخل ایران و حدود 50 روزنامه فارسی در خارج از ایران منتشر شد.

اولین نشریات کودک و نوجوان ایران در سال‌های نزدیک به مشروطیت ‌شکل گرفتند. از سال‌های پیش از مشروطه چند نشریه مدرسه‌ای و چند نشریه که بیشتر مطالب آنها درباره تعلیم و تربیت کودکان بود، آغاز به انتشار کرد. برخی روزنامه‌ها با به‌کارگیری زبان ساده و استفاده از مطالب آموزشی سعی در جذب کودکان و نوجوانان داشتند. این روزنامه‌ها در برخی مطالب، کودکان و نوجوانان را مخاطب خود قرار می‌دادند. برخی برای مشترکان دانش‌آموز تخفیف قائل می‌شدند و برخی از این روزنامه‌ها در مدارس توزیع و تدریس می‌شد. در بعضی از این روزنامه‌ها از آثار بچه‌ها هم استفاده می‌شد. ورقه ماه دارالفنون تبریز، ادب، کمال، نوروز، الحدید و... از جمله روزنامه‌هایی بودند که بخش عمده از مطالب آنها برای دانش‌آموزان و درصد بالایی از خوانندگان آنها این گروه سنی بودند. به این ترتیب می‌شود گفت اولین نشریات کودک و نوجوان ایران در سال‌های نزدیک به مشروطیت و بیشتر برای نوجوانان ‌(و نه کودکان) شکل گرفتند.

تا پایان دوره قاجار بیش از 20 نشریه کودکانه یا نوجوانانه منتشر شد. از جمله نشریات کودک و نوجوان ایران در دوره پهلوی اول باید از پیشاهنگی(1306)، دانش‌آموز(1313)، خواندنی‌های کودکان افسانه‌هاست(1317) نام برد که همگی پیش از آغاز به کار رادیو در ایران منتشر ‌شدند.

پس از رواج رادیو در کشورهای مختلف جهان از سال 1920 و تلویزیون از سال 1950 به کودکان و نوجوانان هم به عنوان بخشی از مخاطبان این رسانه‌ها توجه شد.

رادیوی ملی ایران در سال 1319 کار خود را آغاز کرد و خیلی زود مرحوم فضل‌الله صبحی مهتدی با برنامه قصه‌گویی در رادیو، اولین برنامه خاص کودکان را در این رسانه جدید بنیان گذاشت. برنامه بچه‌ها سلام به همت مرحوم داوود پیرنیا به عنوان تهیه‌کننده و مرحوم بیژن پیرنیا به عنوان گوینده کودک در دهه سی در برنامه‌های رادیو جای گرفت. به مرور با گسترش برنامه‌ها و شبکه‌های رادیویی، برنامه‌های کودک رادیو نیز گسترش یافت.

پس از انقلاب هم برنامه‌های مختلف رادیویی در شبکه‌های ملی و استانی ادامه یافت که از مشهورترین آنها می‌توان به برنامه‌های سلام کوچولو (عذرا وکیلی)، شب بخیر کوچولو (مریم نشیبا)، قصه ظهر جمعه (محمدرضا سرشار و دیگران)، بچه‌های انقلاب و ... اشاره کرد.

در اوایل دهه 90 تلاش‌هایی برای راه‌اندازی رادیوی کودک به عنوان بخشی از رادیو خانواده انجام شد که موفق نبود. امروز شبکه‌های مختلف رادیویی در سطح ملی و استانی به پخش برنامه‌های مختلف و در سطحی محدود برای کودکان و نوجوانان می‌پردازند.

تلویزیون ابتدا در سال 1337به شکل خصوصی در ایران آغاز به کار کرد اما از سال 1347 شکل دولتی به خود گرفت. تلویزیون هم از همان ابتدا بخش کوچکی از برنامه‌‎های خود را به کودکان اختصاص داد. از اواخر دوره پهلوی تا سال 1373 تلویزیون در ایران دو شبکه داشت که هر کدام برنامه کودک روزانه داشتند. از سال 1373 با تاسیس شبکه‌های جدید تلویزیونی، برنامه‌های کودک هم افزایش یافتند.

شبکه تلویزیونی کودکان با نام پویا (1391)، خردسال با نام نهال (1394) و نوجوان با نام امید (1395) هم در دهه گذشته  فعالیت خود را آغاز کردند. در حال حاضر برنامه‌های ویژه کودکان در شبکه‌های یک و دو و همچنین شبکه‌های آموزش، قرآن، سلامت و ... و تمامی شبکه‌های استانی به فعالیت مشغول‌اند.

گفتنی است رادیو و تلویزیون از بدو تأسیس در ایران تا به امروز کاملاً دولتی و در انحصار سازمان صدا و سیما بوده و شبکه‌های خصوصی اجازه فعالیت ندارند. در سال‌های اخیر برخی شبکه‌ها با مشارکت نهادهای حکومتی دیگر همچون شهرداری تهران (رادیو تهران)، سازمان اوج وابسته به سپاه پاسداران (شبکه افق) و دفتر آیت‌الله‌العظمی سیستانی در ایران (شبکه هدهد) اجازه فعالیت یافته‌اند که از آن میان شبکه تلویزیونی هدهد ویژه برنامه‌های کودکان با گرایش دینی و فرهنگ شیعی می‌باشد.

رسانه‌های الکترونیک کودکان و نوجوانان از اواخر دهه هفتاد نمود یافتند. اولین نشریه غیرکاغذی ایران سال 1376 با نام جدید برای نوجوانان و از سوی خانه روزنامه‌نگاران جوان منتشر شد. پس از آن صدها محصول رسانه‌ای ویژه کودکان و نوجوانان بر روی سی‌دی‌، دی‌وی‌دی و بلوریل عرضه شده است که برخی نیز پیایند و ادواری بوده‌اند.

 رسانه‌های اینترنتی

در آخرین دهه‌های قرن بیست میلادی با فراگیر شدن اینترنت، رسانه‌های جدید کودکان همچون سایت‌ها، وبلاگ‌ها، صفحات خاص در شبکه‌های اجتماعی،کانال‌های پیام‌رسان، اپلیکیشن‌ها و ... به مرور در کشورهای گوناگون نمود یافتند.

رسانه‌های اینترنتی کودک و نوجوان را می‌توان بر اساس قالب به شاخه‌هایی تقسیم بندی کرد: رسانه‌های تصویری آن‌لاین (آی‌پی‌تی‌وی، وی‌اودی، کانال‌های یوتیوب، آپارات، ای‌جی‌تی‌وی و ...)، رسانه‌های صوتی (پادکست‌ها، رادیو‌های اینترنتی و ...)، چندرسانه‌ای‌ها (اپلیکیشن‌ها و آثار تعاملی)، نشریات غیر کاغذی (بر روی سایت، شبکه‌های اجتماعی، پیام‌رسان‌ها و ...) .

 اولین رسانه‌های اینترنتی مرتبط با کودکان سایت‌ها بودند. خبرگزاری کودک( ایچنا) گرچه در دهه 80 مجوز گرفته اما با افت و خیزها و تغییرات چندباره به توفیقی دست نیافته. کانون پرورش فکری هم برای ایجاد چنین خبرگزاری تلاش‌های ناموفقی داشته است. سایت خبری کودک پرس هم که با حمایت نهادهای غیرخصوصی به فعالیت می‌پردازد، اخبار تولیدی ندارد و به بازنشر اخبار کودکان و نوجوانان اکتفا می‌کند. خبرگزاری افغانستانی کودک از مخاطبان فراوانی در ایران برخوردار است. خبرگزاری‌های پانا و برنا هم با وجود قدمت، توفیقی به عنوان رسانه کودک و نوجوان نداشته‌اند. در میان صدها سایت در این حوزه دو سایت نی‌نی سایت و نی‌نی بان در حوزه کودکیاری از جمله رسانه‌های پرسابقه و موفق هستند که در کنار مطالب ویژه والدین، محتوای مناسب کودکان را هم شامل می‌شوند. همچنین دهها سایت ویژه کودکان به زبان فارسی وجود دارد.

 تلویزیون‌های اینترنتی کودک در ایران پدیده‌ای جدید، موفق و روبه‌گسترش است. از جمله شبکه کودک در تیوا، آیوتون در آیو. کانال‌های مشابه در آی‌پی‌تی‌وی‌های فام، شیما، ... . وی‌اودی‌های کودک مثل فیلیمو، نماوا، آپارات کیدز، تلویبیون، لنز و ... هم فراوانند. آفرینک یک وی‌اودی خاص کودکان است.

اپلیکیشن‌ها، صفحات اجتماعی و مجازی، پادکست‌ها، کتاب‌های الکترونیک و صوتی، چندرسانه‌ای‌ها، رادیوها و ... ویژه کودکان و نوجوانان هم در ایران شکل گرفته و فراوانند اما کمتر به قوام حرفه‌ای و سوددهی اقتصادی رسیده‌اند.

اپلیکیشن‌های ایرانی برای کودکان و نوچوانان به چند دسته اصلی تقسیم می‌شوند. در میان بازی‌های استراتژیک یا گرافیکی کمتر نمونه ایرانی موفقی سراغ داریم(مورد استثنا خروس جنگی). اما برخی بازی‌های مرتبط با زبان و ادبیات موفق بوده‌اند( مثلا آمیرزا). اپ‌های آموزشی(مثل آرش و آنا) و یا کتابخانه‌های مجازی (مثل دانی) هم وجود دارند. اپلیکیشن‌هایی که می‌توان آنها را مجلات مجازی نامید اندک‌اند. مثلا (قطار شادی، قصه‌لند، آی قصه، شیما، ماهک). تغییرات ناشی از همه‌گیری کرونا در اقبال و جهش رسانه‌های اینترنتی کودک و نوجوان تاثیری چشمگیر داشته است.

از جمله ابهام‌های موجود در این زمینه اختلافات میان نهادهای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت ارتباطات و سازمان صداوسیما در خصوص صدور مجوز و نظارت به این رسانه‌ها می‌باشد. مشکل دیگر این حوزه عدم رعایت حق مولف در سطح ملی و در سطح جهانی است.

رسانه‌های مدرن ویژه کودک و نوجوان در ایران با سرعت بسیار رو به رشدند و موانع و ابهامات قانونی تاثیر چندانی در کاهش این رشد نداشته است و بسیاری از این رسانه‌ها در حال رشد و گسترش‌اند. نکته دیگر دسترسی گسترده مخاطبان به رسانه‌های خارج از ایران همچون کانال‌های متعدد ماهواره‌ای کودکان، سایت‌ها، اپ‌ها و ... است. برخی شبکه‌های ماهواره‌ای کودکان مخاطبان میلیونی یافته‌اند و آگهی‌های بسیاری از داخل ایران جذب کرده‌اند. نکته قابل توجه دیگر استفاده برخی خانواده‌های ایرانی، از سایت‌ها، اپ‌ها و شبکه‌های ماهواره‌ای انگلیسی‌زبان و یا سایر زبان‌های خارجی برای آموزش و سرگرمی کودکان خود  به جای رسانه‌های فارسی زبان است.

به هر حال این حوزه هنوز بکر و مساعد است و جا دارد هم سیاستگذاران فرهنگی با استفاده از نظرات کارشناسان ادبیات و هنر کودک و نوجوان به برنامه‌ریزی، حمایت و هدایت در این عرصه بپردازند و هم فعالان فرهنگی، کارآفرینان، استارتاپ‌ها و شتاب‌دهنده‌ها توجه ویژه‌ای به رسانه‌های اینترنتی کودک و نوجوان مبذول دارند.

انتهای پیام/