تصنیف خواستگاه موسیقی آوازی در ایران است / جای تصنیف در فرهنگ شنیداری مردم خالی است
علیرضا ایلچی مدرس و نوازنده تار و سه تار معتقد است که تصنیف به عنوان خواستگاه اصلی موسیقی آوازی در ایران در حال عبور از مرحله تکامل و گذر است.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، تصنیف اگرچه واژه‌ای آشنا برای اهالی فرهنگ و موسیقی است، اما شاید برای عامه مردم هنوز تعریف مشخص و واحدی از بخش ارزنده موسیقی ارائه نشده است، بخشی که به اذعان بسیاری از محققان و پژوهشگران حوزه موسیقی خواستگاه موسیقی آوازی در ایران است و به نوعی بستر اولیه آواز و ترانه را فراهم کرده است.
با این حال اما نمی‌توان از اهمیت این مسئله در فرهنگ و تاریخ موسیقی ایران گذشت، از این رو هر ساله جشنواره‌ها و رویدادهای فرهنگی و هنری زیادی در عرصه موسیقی کشور با موضوعات متفاوت برگزار می‌شود تا در کنار ایجاد انگیزه برای تولید آثاری فاخر بتواند نقشی در معرفی بخش‌های موسیقی ایرانی داشته باشد.
نخستین دوره جشنواره ملی عارف با هدف ارتقای طرح آثار موسیقیایی در حوزه تصنفی، ارتقای سلیقه شنیداری جامعه، ایجاد تحرک و پویایی در جامعه موسیقی کشور و حمایت از تولیدات هنری در تصنیف و ترانه در ردیف دستگاهی ایرانی در حال برگزاری است.
به همین بهانه با علیرضا ایلچی مدرس و نوازنده تار و سه تار که از محققان و پژوهشگران حوزه موسیقی است، هم‌کلام شدیم تا درباره اهمیت تصنیف و موسیقی آوازی ایرانی به گفت و گو بنشینیم.
در ادامه حاصل این گفت‌وگو را می‌خوانید:
درباره جایگاه تصنیف در موسیقی ایرانی برایمان بگویید؟ جایگاه کنونی تصنیف در پی چه تاثیرگذاری‌هایی حاصل شده است؟
در مورد اهمیت تصنیف قطعاً نمی‌توانیم در این گفتگو به همه‌ی زوایای آن بپردازیم اما برای اینکه کلیاتی در توصیف تصنیف بیان شود باید به این نکته اشاره کنیم که در تمدن‌های بشری و تاریخ موسیقی همواره کلام و موسیقی آوازی، جایگاهی منحصر به فرد داشته است و خاستگاه موسیقی سازی و موسیقی آوازی بوده است که شرح این موضوع در این فرصت وجود ندارد.
با توجه به اهمیت کلام در زندگی بشر و نیز اهمیت زیبائی شناسانه‌ای که برای موسیقی وجود دارد اولین نشانه‌ها از پایش‌ها پیوند موسیقی و شعر را نمایان می‌دارد و بعد از آن در انواع موسیقی از جمله موسیقی کار – موسیقی شادی – موسیقی سوگ – موسیقی‌های فلکلور جایگاهی برای پیوند موسیقی و شعر وجود داشته است.
شاید نیاز باشد برای درک همه مردم به این نکته مهم اشاره کنیم که گفته شده است اگر بر روی شعری ملودی ساخته شود از عنوان تصنیف استفاده می‌شود و اگر بر روی ملودی شعر قرار داده شود، ترانه نامیده می‌شود. با این پیش زمینه برای اینکه بتوانیم به موضوع تصنیف در عصر حاضر برسیم، باید اشاره کنیم در طول نیمه دوم قرن سیزدهم و همینطور سراسر قرن چهارم، پیشرفت‌های گسترده‌ای در زمینه‌ی پیوند موسیقی و شعر وجود دارد و در تحلیل این موضوع می‌توانیم نمونه‌های بارز موجود را مورد بررسی و تحلیل قرار دهیم.
تصنیف از چه زمانی توانست جای خود را در موسیقی ایرانی باز کند؟
اگر بخواهیم به طور مشخص در زمینه موسیقی دوران قاجار و موسیقی ردیف دستگاهی صحبت کنیم، پژوهشگران اولین نشانه از تدوین تصنیف را به شیدا منسوب داشته‌اند. قبل از آن هر چه بوده استفاده از کلام نمایانه و مضمون‌های بسیار سخیف بوده است و شیدا با مضمون‌های عاشقانه و استفاده از ملودی‌هایی از موسیقی ردیفی، پایه‌های اولین تصانیف ردیفی را به وجود آورده است. پس از آن عارف قزوینی با سرودن اشعار و ساختن ملودی و خواندن این تصانیف گسترش عمیق و بسزایی در شیوه‌ی تصنیف سازی به وجود آورد.
البته ذکر این نکته نیز شاید خالی از لطف نباشد که برخی از پژوهشگران معاصر تصانیف دوره قاجار را در زمره موسیقی عامیانه طبقه‌بندی می‌کنند که البته این موضوع هم در این فرصت خیلی قابل بررسی نیست و فقط خواستم اشاره‌ای گذرا داشته باشم.
به هر روی، شیدا و عارف و پس از آنها امیر جاهد سه نفر از مهمترین تصنیف سازان دوران قاجار و پهلوی اول هستند.
در سال 1302 کلنل علینقی خان وزیری مدرسه موسیقی وزیری را افتتاح می‌کند. شاگردان وزیری از جمله روح الله خالقی و صبا و بعد شاگردان آنها بزرگانی مانند تجویدی، خرم، بدیعی، خالدی، پایور و فخرالدینی همگی سهم بزرگی در گسترش و غنای تصنیف داشته‌اند.
چه عواملی در تکامل تصنیف سازی در ایران اثرگذار بود؟
تأسیس رادیو در سال 1319 در پی آن ایجاد و برنامه گلها در سال 1335، در تکامل سیر تصنیف سازی تأثیر فراوان داشته است.
در دهه‌ی پنجاه مرکز حفظ و اشاعه‌ی موسیقی نقش مهمی در بازسازی تصانیف دوره قاجاریه دارد. هنرمندانی که در آن مرکز فعالیت داشتند با اجرای دوره‌ایِ تصانیف دوره‌ی قاجار توانستند در ماندگاری این تصانیف نقش بسزائی داشته باشند و همان هنرمندان به خصوص استادانی چون مشکاتیان – لطفی – علیزاده توانستند با حفظ میراث گذشتگان، راه جدیدی را در تصنیف سازی فرا روی علاقه‌مندان و هنرجویان قرار دهند. بعد از انقلاب اسلامی نیز همین سیر تکاملی ادامه داشته است و امید است با تدوین تاریخ اجتماعی تصنیف، گام مهمی در ثبت و ضبط آن برداشته شود.
تحولات اجتماعی در مسیر تکمیل فرآیندهای تصنیف سازی چه تاثیری داشته است؟
قطعاً تحولات اجتماعی یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار در تصنیف‌سازی بوده است. همانطور که در دوران مشروطه عارف با سرودن اشعاری، این دوران را همراهی کرده است شاید بتوان گفت چون در تصنیف سازی تأثیر کلام در موسیقی وجود دارد این مسئله نقش مهم و بسزائی می‌تواند داشته باشد. به عنوان مثال تصانیف یا سرودهایی که در زمان مبارزات انقلاب اسلامی در کانون چاووش ساخته شده است و همینطور در ادوار مختلف آثاری که بوجود آمده است گویای این مسئله هست.
از نظر شما تصنیف سازی در دوره کنونی در چه مرحله‌ای قرار دارد؟
تصنیف سازی در دوره کنونی بیشتر موقعیت‌های تجربه و گذار را سپری می‌کند. هنرمندان با ارائه‌ی طرح‌های خود به دنبال تکامل تصنیف‌سازی هستند و باید امیدوار باشیم در آینده بتوانیم به شرایط ثابت و قطعی رسیده باشیم به این معنا که تصنیف یا ترانه به فرهنگ شنیداری مردم راه پیدا کند و توسط مردم حفظ و خوانده شود. همان اتفاقی که در طول ادوار مختلف همواره به وقوع پیوسته است.
تصنیف‌های دوران معاصر را در حوزه موسیقی اصیل ایرانی تعریف می‌کنید یا خیر؟
تصنیف نیز در سیر تکامل خود قطعاً با ساختارهای متفاوتی روبه‌رو خواهد شد چنانکه تصانیف دوره معاصر با تصانیف دوره قاجار متفاوت هستند و از زیبائی شناسی فنی و هنری و از زیبایی شناسی فنی و هنری بر ساخته از تجربیات و آموزه‌های پیشرفته‌تری بهره گرفته‌اند.
مهم این است هر تحولی و یا ساختار شکنی با پشتوانه‌های علمی و هنری و ذوق و دریافت هنرمند، از مقوله‌ی هنر تصنیف سازی بوجود آمده است.
از نظر شما برای توسعه و حمایت از تصنیف سازان باید چه کارهایی انجام داد؟
اگر قصد ما حمایت از موسیقی ایرانی است پس باید خود را موظف به حمایت از فعالان این حوزه بدانیم اما اصل آن رعایت اصول هنری و فنی و ماندگاری آثار آنان است.
انتهای پیام/
