هنر و ادبیات انقلاب ـ ۱۴| ظهور نسل جدید هنر و ادبیات در دوره پهلوی دوم

خبرگزاری تسنیم،‌ سعید تشکری:

هنر و ادبیات انقلاب اسلامی گفت چهاردهم

بعد از سال 1332و کودتای 28 مرداد تا سال 1342 و قیام خونین  15خرداد، ما شاهد سیر رشد بسیار بالایی از نویسندگان، با نگاه­‌های مختلف هستیم، که در واقع بازتاب اجتماعی همین رویداد است. تعدادی از این چهره­‌ها  به سیاست­‌های آمریکایی اعتراض می­‌کنند، تعدادی به سیاست­‌های انگلیسی و تعدادی به سیاست­‌های شاهنشاهی.

از آن طرف گروهی از نویسندگان که ایدئولوگِ حکومت کودتا هستند، هم به فعالیت و تولید هنر و ادبیات  خود ادامه می‌دهند، با این تفاوت که جایگاهشان را عوض می‌کنند و از رضاخان خواهی به محمدرضاشاه خواهی روی می­‌آورند، این گروه از نویسندگان رفتار عجیبی دارند از این جهت که خودشان را در جایگاه اپوزیسیون هم قرار می‌دهند. در این سالها حکومت، رانت‌های بسیار زیادی برای نویسندگان قائل می‌شود و بودجه‌های کلانی در اختیار هنرمندانِ متصل به حکومت قرار می‌گیرد، تا در حوزه‌های  مختلف به نفع حکومت و برای حکومت شاهنشاهی  فعالیت کنند.

یک مشکل اساسی در این دوره، رفتار مشابه نویسندگان در مواجهه با فضای روستا است، چه نویسندگان جدیدِ مستقل، چه آنها که حکومتی و درباری هستند، هر دو راهی روستاها می‌شوند و از مردم روستا و فضای روستا، یک تعریفِ بَدَوی ارائه می‌دهند و با این تعریف خواسته یا ناخواسته، مقدمات انقلاب بی نام و نشانِ شاه و مردم را پی ریزی می‌کنند، به طوری که در این دوره بسیاری از فیلم‌ها، نمایشنامه‌ها  و داستان و رمان‌ها و پاورقی‌ها، دو تصویر از روستا ارائه می‌دهد، یک تصویر، روستایی که تماماً از آنِ خان است، تا جایی که نه فقط زمین‌های روستا، بلکه زنان روستا هم جزئی از دارایی خان حساب می‌شوند و هر زنی قبل از ازدواج باید توسط خان به حجله برده شود و خان به او برکت بدهد، اما بعضی از زنان روستا با این واقعه مقابله می‌کنند و تن به فرار می‌دهند.

تصویر دیگر تلاش دارد مظاهرِ مذهبی روستا را نشانه عقب ماندگی توده‌ها  معرفی کند و تنها مأمنِ مردم رنج دیده روستاییان  که یک امام‌زاده است را متصل به انگلیسی‌ها معرفی کند و با مسخره کردنِ پناه بردنِ مردم روستا به امام‌زاده، این رویکرد را یک رویکرد انگلیسی معرفی کند. می‌خواهم بگویم، همین دو تصویر از روستا، بُن مایه­ تئوریک  اصلاحات ارضی می‌شود. این رویکرد در داستان‌نویسی، بیش از آنکه بخواهد حقیقت روستا را نشان دهد، ضدیتِ تمدن شهری را با مظاهرِ مذهب در روستا را با عقب ماندگی به رُخ می‌کشد.

سوی دیگر، نویسندگانِ وابسته به حکومتِ محمدرضاشاه، شروع به خلقِ آثاری می‌کنند که روایت‌گرِ سرگذشت مردان روستایی است که به شهر مهاجرت می‌کنند و مورد سوءاستفاده  زن‌هایِ روسپیِ شهری قرار می‌گیرند و به گدایی رو می‌آورند و مورد استثمار اخلاقی این زنها قرار می‌گیرند و در این مهاجرت همه چیزشان را می‌بازند.

اما در همین دوران، در میان هنرمندان، ما شاهد رشد گروهی از نویسندگان هستیم، که مبارز هستند و آگاهانه در داستان به واکاویِ واقعیت‌های اجتماعی می‌پردازند. جلال آل احمد، نمونه بارز این نویسندگان است، او که از اعضا حزب توده بوده است، در سال‌های 1324 و 1326 دو مجموعه داستان با نام «دید و بازدید» و «از رنجی که می بریم» در نشریات حزب توده چاپ می‌کند و در همین سال‌ها همراه با خلیل ملکی از حزب توده کنارگیری می‌کند.

این خروج، تولدِ نویسنده‌ای جدید و توانا و دارای ایدیولوژی دین گرایی  را نوید می‌دهد، که از دقت نظر و سطح فکری بالایی برخوردار است، و از عجایبش این است که در بسیاری از عرصه‌های  هنری، به عنوان نویسنده  و منتقدی توانمند و مترجمی خوش نویس حضور دارد. از نقد نمایش، تا نقد فیلم و نقد گالری نقاشی، تا نقد دروس کتاب‌های درسی درهمه جا حضور دارد.

چاپ مقالات کوبنده از او چهره‌ای تابناک می‌سازد. بی اغراق، او یک اعجوبه ژورنالیست است، که در حوزه داستان نویسی و مترجمی، در سطح بالایی فعالیت دارد و آثار متعدد چاپ شده­ او، گواه این حضور است، او در داستان‌هایی که می‌نویسد، تمام بنیانهای فکری حزب توده و نظام شاهنشاهی را مورد پرسش قرار می‌دهد. مثلا در داستان بلند «مدیر مدرسه» که در سال 1337 چاپ شده است، شمایلی از نظام آموزشی دوران قبل از انقلاب اسلامی را می‌بینیم.

حالا چگونه است که با وجود این نویسندگان و چهره‌های جدید و درخشان، انعکاسی از کودتای 28 مرداد سال 1332 در داستان‌ها دیده نمی‌شود؟ انعکاسی از این ماجرا، که اگر آمریکا سرمایه‌گذار اصلی کودتا بوده است، جلب موافقت سایر قدرت‌های جهانی، مثل روسیه و انگلستان،  بستر کودتا را مهیا کرده است، و دولت مصدق دست روی دست می‌گذارد و نمی‌تواند ارتش و شهربانی را که در اختیار نیروهای حکومت هستند، تحت کنترل خود در آورد و این وضعیت توسط  انگلیسی‌­ها پشتیبانی می‌شود تا جایی که جبهه ملی مصدق خود باعث می‌شود شاه قدرت بیشتری پیدا کند.

کودتا و شکست دولت مصدق تأثیرات زیادی بر جامعه ایران گذاشت، شاعران و نویسندگان هم از این تاثیرات مستثنی نبودند. بسیاری از هنرمندان که پیش از کودتا، عضو یا طرفدارِ حزب توده بودند، یا وابسته به نظام شاهنشاهی بودند، بعد از کودتا وابسته به جریان حزب توده شده و دچار یک شکست سیاسی و نوعی انزوا شدند و این تراژدی آنقدر برایشان بزرگ بود، که افسردگی را دامن زد و بسیاری از آنها به دود و الکل پناه بردند، مثل نصرت رحمانی، شاعر اعجوبه‌ای  که حقیقتاً در غبار گُم شد.

در حقیقت این نویسندگان، در مواجه با قدرت استبدادیِ پس از کودتا، نمی‌توانند آن را تبیین کنند و همین باعث می‌شود، کودتای 28 مرداد را پایانِ دنیا تصور کنند و بازیابی و بازسازیِ بعد از این سرخوردگی، بسیار زمان بَرمی شود و در این مدت نویسندگان وابسته به دربار، یکِّه تاز  پیش می‌روند و ما از 28 مرداد تا 15 خرداد، جای خالی یک بازیگر، در حوزه ادبیات را به شدت احساس می‌کنیم.

جلال آل احمد در همین دوران، تأثیرگذار است و تلاش می‌کند این جای خالی را پُر کند. او فضای نااُمیدِ حاکم بر جامعه و هنرمندان را می‌شکند و خودش را به آدمی تبدیل می‌کند که با چهره­‌های مختلف در ارتباط است و آنها را از این سطحِ شکستِ سیاسی و افسردگی، به از نو شناختنِ خودشان، دعوت می‌کند.

جلال آل احمد  در سال 1302به دنیا می‌آید، او خانواده‌ای مذهبی و زندگی مرفه دارد، بعد از دبستان، پدرش مخالف رفتن او به مدرسه و دبیرستان است و اولین بارقه ی جدال میان پدر و پسر، در همین سال اتفاق می‌افتد، جلال بعد از رفتن به دبیرستان، از طریق آشنایی با کلام کسروی و محمد حسن شریعت سنگلجی، عضو حزب توده می‌شود، راهیِ دانشسرای عالی تهران می‌شود،"دید و بازدید" را منتشر می‌کند، از حزب توده خارج می‌شود، و گورکی وارترین قصه‌های ایرانی  خود را در مجموعه داستانِ «از رنجی که می‌بریم» منتشر می‌کند که روایتگرِ شکستِ مبارزاتش در این حزب است.

اگر ما بخواهیم مبدأ گورکی‌نویسی و ادبیات انتقادی را در ایران پیگیری کنیم، به همین کتابِ «از رنجی که می‌بریم» می‌رسیم که حقیقتاً یک تحفه است و تحت تاثیرِ ادبیاتِ روس، توسط جلال آل‌احمد نوشته می‌شود، او بعد از کنارگیری از حزب توده، برای مدتی از سیاست دوری می‌کند، در سال 1329 خلاف تمایل پدر، با سیمین دانشور ازدواج می‌کند و این اتفاقات باعث می‌شود تا رابطه پدر و پسر کاملا تیره و تار شود.

جلال آل احمد به عنوان یکی از بانیانِ مکتب  انقلاب اسلامی و پهنه ادبیات مکتبی و مقاومت در برابر استبداد پهلوی  دوم، اصلی‌ترین وضعیتی را که روایت می‌کند، نگاه جامعه به زنان است؛ نگاهی برخلافِ آنچه که تا آن زمان در میان پاورقی‌نویسی رایج بود، روایت واقعیتِ زن ایرانی در جلوه‌های  مختلف، که در مجموعه داستانِ «زن زیادی» در سال 1331 منتشر می‌شود. با قضیه ملی شدن صنعت نفت و ظهور جبهه ملی، جلال آل احمد  به عنوان عضو «نیروی سوم» که یکی از ارکان جبهه ملی است، دوباره فعالیت‌های سیاسی خود را از سر می‌گیرد، تا جایی که در اسفند سال 1331 بعد از محاصره خانه مصدق، به دفاع از او سخنرانی می‌کند و زخمی می‌شود.

دو ماه بعد، جلال آل احمد، از عضویت جبهه ملی هم کناره می‌گیرد، چرا که به نظرش، جبهه ملی هم توانایی این را ندارد که بتوانند جامعه را به سمت یک دگردیسی ببرد. چند ماه بعد از این کناره‌گیری، کودتای 28 مرداد رخ می‌دهد، و جلال آل احمد دچار افسردگی شدید روحی می‌شود، که سرآغازِ یک دوره سکوتِ سیاسی است و نتیجه این دوره، چاپِ داستان بلند «سرگذشت کندوها» در سال 1337 است که یک داستان کاملاً سمبولیک و خواندنی، به سبک قصه‌های  سنتیِ ایران و یکی بود یکی نبودها است، که در آن واقعیتِ حزب توده و دولت مصدق را کاملاً روشن می‌کند.

او در همین سال داستان بلندِ «مدیر مدرسه» و اولین سفرنامه اعتراضی خود را  به نامِ «تات‌نشین‌های بلوک زهرا» را می‌نویسد، که بعد از آن سفرنامه «جزیره خارک دُرِّ یتیم خلیج فارس» را در سال 1339 منتشر می‌کند.

در حقیقت جلال آل احمد ، حاصلِ اندیشه‌های  خصوصی، و برداشت‌های ِ صریحِ عاطفی، از حوزه بسیار کوچک، اما موثرِ فرهنگ است، که دو سال پیش از نهضت 15 خرداد سال 1342، با انتشار رمان «نون و القلم» به بلوغ می‌رسد.

این کتاب، یکی از کتاب‌هایی است که جامعه ایرانی آن را چندان جدی نگرفته است؛ چرا که روایتی ضد مارکسیسم دارد و ماجرای حزب توده را عَلَم می‌کند و نظام مارکسیستی را در قالب یک نظام قلندری طرح می‌کند، نظامی که همواره تلاش دارد، در عینِ ارتباط داشتن با حکومت، خودش را پنهان کند. جلال آل احمد، سرآغازِ نوعی مکتبِ داستان‌نویسی و هنر متعهد است و ما وقتی به آستانه خرداد 1342 می‌رسیم، شاهد ظهور نویسندگانِ بسیاری هستیم، که ادامه راه جلال آل احمد هستند و در حقیقت او معلمی می‌شود، برای نویسندگان جدیدی که وارد فضای ادبیات و هنر می‌شوند، که در گفت بعدی بیشتر به آن می‌پردازیم.

ادامه دارد...

انتهای پیام/