گزارش| پیچیده‌ترین شاهکار ایرانیان در مسیر مرگ تدریجی / قنات‌ها دیگر جایی در تفکر مدیران میراث فرهنگی ندارد
گروه استانها ـ قنات پیچیده‌ترین فناوری سنتی چندین هزار ساله و شاهکار ایرانیان در طول تاریخ است که در دهه‌های اخیر در کمال بی‌مهری قرار گرفته و احیا دوباره و حفظ این هنر دیرینه در حافظه تاریخ کشور، همت ارگان‌ها و مسئولان ذیربط را می‌طلبد.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از زنجان، کاریز یا همان قنات یکی از پیچیده‌ترین فناوری‌های سنتی چندین هزار ساله است که توسط مقنیان ایرانی اختراع شده است. قنات‌ها به عنوان شاهکار به جا مانده از اجدادمان در مدیریت آب و با هدف شناخت عمیق از دانش آب زیرزمینی شکل گرفته است و توانسته در طول دوره‌های چندین‌هزار ساله در استفاده از آب زیرزمینی بسیار موفق عمل کند، با این حال این علم نسل به نسل انتقال یافته است و به دوره کنونی رسیده است اما در کمال تاسف در طول دهه‌های اخیر مورد نهایت بی‌مهری و بی‌توجهی قرار گرفته و این فناوری کم‌کم در حال منسوخ شدن است.
با این حال با توجه به اینکه کشور ایران در اقلیم خشک قرار گرفته در طول تاریخ قنات‌ها یکی از عمده‌ترین منابع تامین آب محسوب می‌شد، با این وجود زمان چندانی نیز نمی‌گذرد که این قنات‌ها یکی از مهم‌ترین تامین کننده‌های آب مزارع و آب شرب اکثر روستاهای کشور و استان زنجان نیز به حساب می‌آمدند. با توجه به اینکه سیستم آبیاری سنتی سبب ارتقاء سطح بالایی از سازگاری انسان با تغییرات زیست‌محیطی شده بود بقا در شرایط سخت بی‌آبی را تضمین می‌کرد. فناوری سازگاری که شهرت جهانی یافته بود و شگفتی‌های اعجاز آور آن سبب ثبت قناتهای کشورمان در میراث ملی و جهانی شده بود اما این هنر اصیل و ماندگار در حال فراموشی است.
در طول دهه‌های اخیر با ورود فناوری‌های جدید، حفر چاه‌های عمیق جایگزین قنات شد و استفاده از موتور پمپ آب برای هدایت آب از چاه به سطح زمین رایج شد و بسیاری از چاه‌ها بدون هیچ مجوزی حفر شدند و تعداد آن‌ها بدون برنامه در یک بازه زمانی در سطح کشور و استان به شدت بالا رفت. همین عامل سبب افت سطح آب سفره‌های زیرزمینی گشت به طوری که در استان زنجان بر اساس آخرین آمار، سالانه سطح سفره آب زیرزمینی 77 سانتی‌متر با افت رو‌به‌رو می‌شود. با این که در استان قناتهای بیشماری وجود دارند که می‌توانند در صورت مهیا شدن شرایط بسیار موثر در تامین آب در روستاهای استان محسوب شوند اما در بیشتر موارد کاملا به حال خود رها شده و گاها حتی مخروبه‌ای از آن بیش نمانده است این در حالی است که تعداد بسیاری از روستاهای استان زنجان با مشکل تامین کمبود آب آشامیدنی مواجه هستند.
با اینکه در استان زنجان قناتهای قدیمی وجود دارند که جز آثار ملی ثبت شده‌اند اما بی‌مهری نسبت به احیا قنات‌ها در طول دهه‌های اخیر سبب فراموشی این فناوری اصیل چندین هزار ساله شده است که ممکن است اگر شرایط به همین منوال ادامه دار باشد بعد از گذشت چند دهه دیگر حتی کتاب‌های تاریخی نیز روایت‌گر وجود قنات‌ها نباشند و شاید دیگر گنجاندن وجود چنین فناوری در ذهن دور از تصور باشد.
اما چرا مسئولان استان زنجان با وجود قناتهای بیشمار موجود نسبت به احیا آن‌ها در طول سالیان گذشته بی‌توجه بوده‌اند؟ چرا هیچ ردیف اعتباری برای احیا قناتهای استان اختصاص نمی‌یابد؟ آیا از ده‌ها قنات استان قنات فعالی در حال حاضر موجود است که مورد استفاده قرار گیرد تا حداقل این میراث به مدت چند سال دیگر، در ذهن‌ها زنده بماند؟
علی عباسی، مدیر بهره‌برداری و نگهداری از تاسیسات آب منطقه‌ای استان زنجان در گفت‌و‌گو با تسنیم با اشاره به وجود 750 رشته قنات موجود در استان که اکثر آن‌ها قناتهای کوچک چند ده متری‌اند اظهار داشت: میزان دبی آب خروجی از این قنات‌ها سالانه 40 تا 50 میلیون‌متر مکعب است که حدود 30 میلیون‌متر مکعب از آن مصرف شده و 10 میلیون‌متر مکعب بدون استفاده از دسترس خارج شده و وارد رودخانه‌ها می‌شوند.
وی افزود: در حال حاضر قناتهای انگشت شماری همچون روال گذشته در حال تامین آب شرب در روستا‌ها هستند و حفر چاه‌های عمیق در بسیاری از روستا‌ها سبب خشک و بلا استفاده شدن قنوات شده است.
مدیر بهره‌برداری و نگهداری از تاسیسات آب منطقه‌ای استان زنجان با بیان اینکه قنات کهریز سجاس با طول شش کیلومتر جز طولانی‌ترین قنات‌ها در استان است گفت: عمیق‌ترین چاه نیز با عمق 50 متر در روستای اسلام آباد شهرستان خدابنده قرار گرفته است، با این حال قنات نهروان با دبی 50 لیتر در ثانیه جز پر آب‌ترین قنات در استان محسوب می‌شود که آب خر‌جی آن همواره جهت انجام امورات کشاورزی مورد استفاده روستائیان قرار می‌گیرد.
این مسئول با بیان اینکه سازمان جهاد کشاورزی متولی لایروبی و احیای قنوات است عنوان کرد: در طول سال‌های گذشته اعتبار به لایروبی قنات‌ها اختصاص می‌یافت و از این طریق برخی از قنات‌ها احیا شده‌اند.
عباسی با بیان اینکه ساخت و ساز‌ها در سطح شهر زنجان سبب شده تا برخی از قناتهای موجود متروکه شوند گفت: با این حال تعدادی از قنات‌ها در منطقه غرب زنجان با توجه به بالا آمدگی آب احیا شده و آبدهی مناسبی نیز دارند با این حال این عامل مشکلاتی را برای شهروندان ایجاد کرده است که دلیل اصلی این امر تخریب قنوات در طول سالیان متمادی در اثر شهرسازی بوده است.
با این اوصاف کاملا مشخص است که قنات‌ها در استان زنجان کاملا به دست فراموشی سپرده شده‌اند و برنامه‌ریزی لازم جهت احیا آن‌ها وجود ندارد، حرفه‌ای که اگر همچنان مورد بی‌مهری قرار بگیرد حتی ممکن است کتاب‌های تاریخ نیز دیگر روایت‌گر وجود آن‌ها نباشند.
در صورتی که انجام عملیات تغذیه مصنوعی آب‌های زیرزمینی در حوزه‌‌های بالادست قنوات، ممنوعیت حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در شعاع تاثیر قنوات، از همه مهم‌‌تر تشویق بهره‌‌برداران نسبت به حفظ و نگهداری مناسب از راه‌کار‌های قابل اجرا برای حفاظت و احیای قنوات در استان است. اما آنچه که مسلم است موارد مذکور در استان اصلا اجرایی نمی‌شود زیرا با اینکه آب منطقه‌ای استان زنجان موظف به پر کردن سالانه قریب به 350 حلقه چاه غیر مجاز است اما تا حال حاضر در طول مدت شش ماهه اخیر امسال تنها 50 حلقه چاه مسدود شده که عاملی منفی و اثرگذار بر کاهش سطح آب‌های زیرزمینی استان است.
با این حال امید است ارگان‌های ذیربط با همتی مضاعف در احیا و حفظ قنات‌ها برنامه‌ریزی‌های لازم را داشته باشند و مانع از به یغما رفتن این هنر اصیل از استان و ذهن‌های مردم در طول تاریخ شوند.
گزارش از زهرا بیات
انتهای پیام/ش
