ادبیات دینی کودک و نوجوان در دنیای باستان

به گزارش خبرگزاری تسنیم،‌ سید‌علی کاشفی خوانساری:

وقتی صحبت از ادبیات دینی کودک و نوجوان پیش می‌آید، پیشینیه و سابقه آن اهمیت فراوانی خواهد یافت. آیا تمدن‎‌های باستانی هم برنامه و متونی برای آموزش تعالیم دینی به کودکان داشته‌اند؟

انسان‌­ها از حدود هفت هزارسال پیش کتابت را در معنای امروزین آغاز کردند و در تمدن­‌های گوناگون جهان آثار دینی و ادبی فراوانی پدید آمد. هر تمدنی روش­‌ها و ابزاری برای انتقال باورهای خود به نسل­‌های بعد طراحی کرده بود و در این میان آثاری ادبی که از آن برای آموزش­‌های دینی به کودکان و نوجوانان استفاده می‌­شد هم فراوان بوده­‌اند.

اطلاعات ما درباره بسیاری تمدن­‌های باستانی ناقص و ناکافی است. ما نمی­‌دانیم در سومر، بابل و عیلام باستان چه متونی برای آموزش کودکان به کار می­‌رفته است؛ همین‌­طور در تمدن­‌های شکوهمند آفریقایی و تمدن­‌های بومیان آمریکا.

مصر باستان

عمده متونی که از مصر باستان بر ما مکشوف شده است، دینی­‌اند. همه متونی هم که در سال­‌های 2000 تا 3000 قبل از میلاد برای آموزش کودکان مصری به کار رفته است دینی بوده­‌اند.

در داستان دو برادر: اوزیریس و ست، هوروس نوجوان به خون‌خواهی پدر برمی­‌خیرد. داستان ستنا هم قهرمان نوجوان دارد. اندرزهای پتاح حوتب، وزیر فرعون به فرزندش که 2800 سال پیش از میلاد مسیح نوشته شده، مهم­ترین منبع آموزشی کودکانه مصر به شمار می­‌رفته است.

یونان

زبان یونانی از حدود 700 سال قبل از میلاد مسیح به کتابت درآمده است. یونانیان بیش از هرچیز به آموزش سخنوری و جدل(نقادی) به پسران اهمیت می­‌داده­‌اند. هسیود مشخصاً متونی را برای آموزش کودکان نوشته بود که درون‌مایه­‌های دینی داشت. حماسه­‌های هومر و افسانه­‌های ازوپ هم برای آموزش کودکان به کار می­‌رفت. مهم­ترین هنر در یونان باستان نمایش است. نمایش­‌هایی که جملگی دینی­‌اند و مخاطب اصلی آنان نوجوانان و جوانان تعریف شده­‌اند.

حتی متون غیر دینی کودکانه در یونان زمینه و رنگ و بویی دینی دارد. حماسه کودکانه نبرد غوکان و موش­ها 400 سال پیش از میلاد نوشته شده است. اما در این داستان هم که هدفش طنز و سرگرمی است، خدایان حضور دارند.

 امپراطوری روم

امپراطوری روم پیش از مسیحی شدن چهار تا پنج قرن را با باورهای باستانی خود گذراند. در آنجا کتاب سخنوری سیسرون مهم­ترین منبع آموزشی کودکان بود. رومیان گرچه به اندازه یونانیان دین­‌باور و دین­‌مدار نبودند، با این حال متونی برای آموزش دینی کودکان فراهم آورده بودند.

کتاب حیات مردان نامی نوشته پلوتارک نگاشته در قرن اول میلادی از متون درسی نوجوانان به شمار می­ آمده است. از آن‌سو کتاب تربیت خطیب نوشته کوینتیلیانوس(آن هم نوشته شده در قرن یکم میلادی) گرچه مهم­ترین متن آموزشی کودکان و نوجوانان بوده، بیشتر جنبه کاربردی و اجتماعی داشته تا دینی و اعتقادی.

 تمدن‌های آسیایی

در هند باید از کتاب جاتاکا نام ببریم که درباره زندگی بودا و در کنار آن چند حکایت مربوط به حیوانات بوده است و در قرن سوم پیش از میلاد تدوین شده است. در چین هم باید از پنج کتاب کنفسیوس و کتاب امثال مربوط به قرون پنج و سه پیش از میلاد نام ببریم که هر دو برای آموزش باورهای دینی به کودکان به‌کار می‌رفته است.

ایران پیش از اسلام

تاریخ تمدن­‌های مستقر در فلات ایران به حدود پنج­ هزار سال قبل از میلاد برمی‌گردد. در مقاطعی حکومت­ های ایرانی در دوران پیش از اسلام به­ شدت دینی بوده‌‌اند و به همین دلیل انتقال آموزه­‌های دینی به کودکان اهمیت ویژه­‌ای داشته است.

اطلاعات ما درباره تمدن­‌های پیشاآریایی فلات ایران اندک است. از تمدن­‌های عیلام، شهر سوخته، سیلک، جیرفت و ... و روش­‌های آموزشی آنان برای انتقال باورهای دینی چیز زیادی نمی­‌دانیم.

اقوام سامی(آسیایی- آفریقایی) ساکن در غرب ایران و دراویدی­‌های ساکن در جنوب شرق با حملات و کوچ آریاییان یا منقرض شده‌­اند یا به جنوب کوچیدند و یا در میان مهاجران و اشغالگران مضمحل و مستحیل شدند. آسوریان و مندائیان از معدود اقوام بومی این سرزمین پیش از حضور آریایی‌اند که هنوز حضور و بروز دارند؛ هرچند دین و آئین­‌های جدیدتری را پذیرفته‌­اند.

آریاییان پیش از کوچ به ایران چندخدایی بودند و قدرت­‌های طبیعی و مافوق طبیعی را می­‌پرستیدند. کم و بیش همزمان با آغاز کوچ به آیین میترایی گرویدند که تاریخ این دوره و پس از آن آمیخته با افسانه در خدای­نامه­‌ها و شاهنامه­‌ها انعکاس یافته است. آریاییان در سرزمین جدید سکنی یافته بودند که آیین مزدایی و دین زردشت را برگزیدند.

درباره تاریخ زندگی زردشت باورهای ناهمگونی وجود دارد. با این حال تقریباً مطمئن هستیم که پادشاهان ماد و هخامنشی و اشکانی زردشتی نبوده‌‌اند. ساسانیان اما حکومت دینی داشتند و متعصبانه بر آیین زردشت پای می­‌فشردند.

در اواخر دوره ساسانیان برخلاف اواخر دوره اشکانیان دیگر مردم بسیاری از مناطق امپراطوری زردشتی نبودند. در برخی مناطق غربی مسیحیان اکثریت یافته بودند و بسیاری از مردم مناطق شرقی بودایی شده بودند. مانویان و مزدکیان هم این‌سو و آن­ سو فراوان بودند. با این حال قدرت در دست پادشاهان و روحانیونی بود که بر پیروی همگان از دین رسمی و حکومتی پافشاری می­‌کردند و سخت‌گیری ایشان بر پیروان سایر ادیان زمینه‌ساز سقوطشان شد.

کتاب دینی زردشتیان اوستا نام دارد که ظاهراً بیست­ وسه بخش داشته که تنها پنج بخش آن باقی مانده است. حدود پنج‌ششم حجم اوستای امروزین پس از دوران زردشت به آن اضافه شده و احتمالاً مربوط به ادوار اشکانی و ساسانی است. اما بخش قدیمی­‌تر آن که شاید سروده خود زردشت است، می­‌تواند به دوره هخامنشی و کیانی مربوط باشد.

در میان متون برجای مانده به زبان فارسی باستان و فارسی میانه، نوشته­‌های دینی هم فراوانند. البته بسیاری از این نوشته­‌ها مربوط به جغرافیایی خارج از ایران کنونی­‌اند و شامل متون دینی زردشتی، مسیحی و مانوی می­‌شوند.

آموختن اوستا مهم­ترین برنامه آموزشی کودکان در دوره ساسانی است؛ البته اینجا منظور از کودکان تنها پسران و آن هم پسران طبقه­‌های مرفه و شاهزادگان در جامعه طبقاتی ساسانی است. خواندن بخش­‌های مختلف اوستا در آموزشگاه­‌ها و پرستشگاه­‌ها به شکل سرود از مهم­ترین برنامه‌­ها و فعالیت‌­های آموزشی کودکان بوده است.

در متن اوستا اشارات اندکی به کودکان وجود دارد. «هوسپرم نسک» به موضوع آموزش کودکان و الزامات آن پرداخته است. هات 53 از وهیشتر ایشت ات دختران نوجوان را با صفت دخترانِ زردشت خطاب قرار داده و آن­ها را به خرد و خرسندی و اندیشه نیک پند داده است. زردشت در هات 45 کودکان را رهایی­دهندگان فردا نامیده است.

سایر متون دینی مهم زردشتی در دوران پس از اوستا عبارتند از بندهش، ارداویرافنامه و دینکرت. مخاطب این متون کودکان نیستند اما مهم­ترین منابع ویژه کودکان و نوجوانان این­ها هستند: گزارش گمان شکن (شکند گمانیک وزار)، دادستان مینوی خرد، اندرزنامه پوریوتکی­شان، اندرزنامه خویش­کاری ریتکان.

در مقدمه گزارش گمان شکن به صراحت هدف از تألیف آن را رفع شبهه از نوآموزان و توانا ساختن آنان در برابر معارضان آیین زردشت ذکر کرده است. بیش از نیمی از کتاب آموزش اصول دین زردشت به زبان ساده است و فصول پایانی به جدل با پیروان سایر ادیان می‌پردازد.

کتاب چیم ـ ی ـ کوستیک(نموداری رشته مقدس) صحبت‌­های فرزندی با پدر خویش و پاسخ­‌های پدر درباره اصول دین زردشت است.

پُس دانش کامک(پسر آرزومند دانش) کتاب کوچکی درباره بستن کُستی (کمربند دینی زردشتیان) است. در این کتاب هم کودک می‌­پرسد و پدر پاسخ می­‌دهد.

دادستان (دستورهای) مینوی خرد هم شامل 62 پرسش و پاسخ مفصل است که به سادگی برای کودکان و نوجوانان درباره اصول و عقاید دین زردشت فراهم شده است.

در گزارش گمان‌شکن نویسنده خود قهرمان داستان است. نوجوانی که در جست‌­وجوی حقیقت به سفرهای طولانی می‌­رود و حالا در میانسالی یافته­‌های خود را برای نوجوانان بازگو می­‌کند.

هندرز اکتکان (اندرز به کودکان) کتابی خطاب به کودکان کم­‌سال و دبستانی است. همین­طور خویش­کاری ریتکان (وظایف کودکان) که شامل اندرزهای ساده دینی و اخلاقی است. اندرزنامه پوریوتکی­شان اما کتابی نوجوانانه و بیشتر فقهی است. کتابی که هر نوجوان باید پیش از پانزده‌­سالگی (سن تکلیف در دین زردشت) آن را آموخته باشد.

در تمامی این متون آموزشی ثنویت (دوگانه­‌بینی) روح حاکم بر همه تحلیل­‌هاست. حال آن­که سروده‌­های زردشت در اوستا کاملاً موحدانه و تک­خدایی است و این تغییرات ناشی از باورهای عالمان زردشتی در دوره ساسانی بوده است.

باور به آخرت، نیکی به پدر و مادر، ارزش علم، اهمیت کار و کوشش، سازگاری با شرایط و خرسندی، و ... از جمله دستورهای مشترک در بسیاری از این کتاب‌ها است. شیوه تألیف بیشتر این کتاب‌­ها پرسش و پاسخ است. روشی که ظاهراً در آن روزگار برای متون کودکانه و آموزشی رایج و مقبول بوده است.

انتهای پیام/