«معجزه آبخیزداری» | گفتگو؛ دربارۀ ابعاد «مدیریت جامع حوزۀ آبخیز»
کارشناس آبخیزداری با تأکید بر نقش مدیریت جامع حوزه آبخیز در کنترل سیل گفت: مجلس باید با تصویب طرح مدیریت جامع حوزه آبخیز، ردیف اعتباری مشخصی برای آن قرار دهد.
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، مدیریت جامع حوزۀ آبخیز از مسائل مهمی است که به‌اذعان مسئولان، کارشناسان و نخبگان از اهمیت فراوانی در دستیابی به توسعۀ پایدار منابع طبیعی برخوردار است و بدون توجه به این مقوله بسیاری از فعالیت‌های عمرانی و مدیریتی به‌طور کامل به موفقیت نخواهد رسید. برای تبیین ابعاد و زوایای مدیریت جامع حوزۀ آبخیز گفتگویی تفصیلی با دکتر علی شهبازی، کارشناس امور آبخیزداری و منابع طبیعی، انجام دادیم. به‌گفتۀ وی مدیریت جامع حوزۀ آبخیز کلیدی‌ترین و مؤثرترین راه‌حل برای مقابله با پدیده‌های طبیعی مثل سیل، فرونشست زمین و فرسایش است و در این مدیریت مؤلفۀ اصلی مشارکت مردمی است و مردم به‌عنوان عامل نجات‌بخش حوزه‌های آبخیز معرفی می‌شوند.
اهم مسائلی که دکتر شهبازی در این گفتگو بدان‌ها اشاره کرده عبارت است از:
- مدیریت جامع حوزۀ آبخیز در مقابل مدیریت بخشی‌نگر در مدیریت سرزمین مطرح است.
- اجرای طرح مدیریت جامع حوزۀ آبخیز در برخی مناطق دنیا افزایش 45درصدی درآمد مردم را به‌دنبال داشته است.
- نمونۀ موفق مدیریت جامع حوزۀ آبخیز در ایران، حوزۀ آبخیز حبله‌رود است.
- از دستاوردهای مهم مدیریت جامع حوزۀ آبخیز حبله‌رود می‌توان به تأمین معیشت پایدار، ارتقای درآمد عمومی، کاهش تعداد و شدت وقوع بلایای طبیعی به‌خصوص سیل اشاره کرد.
- تصویب قانون مدیریت جامع حوزۀ آبخیز در مجلس شورای اسلامی می‌تواند زمینۀ اجرای آن را در سراسر کشور فراهم کند.
- مشارکت مردمی مؤلفۀ اصلی و عنصر محوری مدیریت جامع حوزۀ آبخیز محسوب می‌شوند.
- خسارت ناشی از سیل در طول دورۀ 1980 تا 2013 بالغ بر یک تریلیون دلار برآورد شده است.
- مدیریت جامع در حوزه‌های آبخیز یک انتخاب نیست بلکه یک ضرورت است.
در اینجا نظر مخاطبان را به گفتگوی تفصیلی با دکتر علی شهبازی جلب می‌نماییم:
تسنیم: یکی از موضوعات و رویکردهای مدیریتی که برای مقابله با سیل مطرح است، مدیریت جامع حوزه آبخیز است، این مقوله به چه معناست؟
شهبازی: قبل از پرداختن به سؤال شما نیاز است تعریف اجمالی از مدیریت جامع حوزۀ آبخیز داشته باشیم، مدیریت جامع حوزۀ آبخیز یعنی مدیریت پایدار مجموعۀ منابع زیستی و انسانی یک حوزۀ آبخیز به‌نحوی که سلامت و معیشت مردم در کنار پایداری اکولوژیکی و طبیعی حوزۀ آبخیز تأمین شود. مدیریت جامع حوزۀ آبخیز در مقابل مدیریت بخشی‌نگر و تک‌بعدی است وبه‌‌عنوانمفهومینوو رویکردی جدیددرراستای برنامه‌ریزی،توسعه،مدیریت منابعآب،خاک وپوششگیاهی مطرح است؛ این رویکردباتأکیدویژهبرمسائل اقتصادی واجتماعیومحیطزیستیمطرحاست وبه‌دنبالایجادراهکارهای مشارکتیدراین عرصه‌هامی‌باشد. مقصودوهدفاینرویکردایجاد رویکرد سیستمی و جامع در مدیریت تمامی منابع موجود در یک سرزمین می‌باشدو نتیجۀ نهایی آن چیزی جز پایداری و رفاه حال آبخیزنشینان نیست.
اگر بخواهیم این رویکرد را به‌گونۀ دیگر تبیین نماییم باید بگوییم در وقوع پدیده‌های طبیعی همچون سیل و زمین‌لغزش که یک موضوع چندوجهی و پیچیده می‌باشد، عوامل و عناصر مختلفی از جملهخاک،آب، گیاه، ساخت‌وساز، راه‌سازی، معدن، صنعت،کشاورزی،توریسمو به‌خصوص عوامل انسانی دخیل هستند، لذا مدیریت جامعی مورد نیاز است تا همگی این عناصر را مدیریت کند تا از طبیعت بتوان بهره‌برداری پایدار کرد و در این صورت است که تعارضات در تصمیم‌گیری‌ها به حداقل می‌رسد و منابع و سرمایه‌ها به هدر نخواهد رفت یا به‌شدت کاهش می‌یابد و این مسئله سهم بسزایی در پایدار ساختن سلامت زندگی وهم‌افزایینیروهاوهمسوکردنآن‌ها در بهره‌برداری پایدار ایفا می‌کند و در این صورت است که وقوع سیل کنترل می‌شود و از خسارت‌های ناشی از آن جلوگیری خواهد شد.
تسنیم: مدیریت جامع حوزۀ آبخیز چه اهداف و مقاصدی را دنبال می‌کند؟
شهبازی:اهداف و مقاصد مدیریت جامع حوزۀ آبخیز همان اهداف آبخیزداری است که از نخستین و مهمترین آن حفاظت آب و خاک است. از دیگر اهداف نیز می‌توان به مقابله با فرسایش خاک، حفظ پوشش گیاهی و غیره اشاره کرد، در واقع با توجه به تعریف مدیریت جامع حوزۀ آبخیز مشکلاتی که گریبان‌گیر حوزه‌های آبخیز هستند، تنها مشکلات فیزیکی نیستند، بلکه ترکیبی از عوامل بیوفیزیکی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، سازمانی و مدیریتی بر آن اثرگذارند. می‌توان اثر خلل در هرکدام از این ابعاد را در ایجاد سیل، کاهش تولید اراضی کشاورزی، کاهش سطح جنگل‌ها، کاهش تولید محصولات شیلاتی، کاهش اراضی برای چرای دام، کاهش بهره‌وری سرمایه‌گذاری در تولید انرژی، بی‌ثمر شدن پروژه‌های پرهزینۀ آبیاری، مشکلات مالکیتی، و حتی به خطر افتادن سلامت انسان‌ها مشاهده کرد.
تسنیم: مدیریت جامع حوزۀ آبخیز در سطح دنیا چطور مطرح شد؟
شهبازی:بحث مدیریت جامع حوزۀ آبخیز از آنجا در سطح دنیا آغاز شد که بهره‌برداری غیراصولی از منابع طبیعی سبب شد کشورهای دنیا با مشکلاتی همچون فرسایش آبی و بادی، بیابان‌زایی، فرونشست زمین، آلودگی هوا، افت سفره‌های آب زیرزمینی و آلودگی منابع آبی مواجه شوند. البته ایران نیز از این امر مستثنی نبوده است. یکی از عوامل مهمی که باعث شد کشورها به‌سمت مدیریت جامع حوزۀ آبخیز تمایل پیدا کنند، تعدد سیل و خسارات فراوان ناشی از آن بود. در زمان حاضر سیل بیش از دو میلیارد نفر از جمعیت جهان را تحت تأثیر خود قرار داده است و خسارت ناشی از سیل در طول دورۀ 1980 تا 2013 بالغ بر یک تریلیون دلار برآورد شده است. سیل علاوه بر اینکه باعث می‌شود آب‌های ناشی از بارش‌ها به‌سرعت از دسترس خارج شود، بلکه به سیلاب‌های ویرانگر تبدیل می‌شود و علاوه بر ایجاد خسارات جانی و مالی فراوان، فرسایش و هدررفت خاک حاصلخیز، از بین رفتن کیفیت آب‌‌ها، پر شدن مخازن سدها و تأسیسات آبی را نیز به‌همراه دارد.
یکی دیگر از عواملی که در ابداع نظریۀ مدیریت جامع حوزۀ آبخیز مؤثر بوده، فهم و درک بیشتر مردم از منابع طبیعی است؛ امروزه بشر به این سطح از درک و آگاهی رسیده است که تا مادامی که بهره‌برداریازاینمنابعبه‌صورتصحیحصورتنگیرد،پایه‌هایتوسعه شاملمجموعهنهاده‌هایتولیدبه‌ویژهمنابعآبوخاکدربسترزمانپایدارنخواهد ماندوبحران‌هایاقتصادیواجتماعیرابه‌دنبالخواهندداشت، از این رو برای غلبه بر این مشکلات و بحران‌ها تاکنون کنفرانس‌ها و گردهمایی‌های متعددی در سطح دنیا در زمینۀ توسعۀ پایدار و مدیریت صحیح منابع آب و خاک تشکیل شده، و از دل این کنفرانس‌ها و همایش‌ها نگرش‌هاوراهکارهای متعددی‌در زمینۀبهره‌برداری‌مناسبوپایدارازمنابعطبیعی‌استخراج شده است که یکی از مهمترین این راهکارها، مدیریت جامع حوزۀ آبخیز است.
تسنیم: آیا تجارب موفقی در زمینۀ مدیریت جامع حوزۀ آبخیز در زمینۀ مقابله با سیل وجود دارد؟
شهبازی:بله، تجارب موفق متعددی دربارۀ مدیریت جامع حوزۀ آبخیز در دنیا وجود دارد؛ برای نمونه در کشور هند اجرای طرح مدیریت جامع حوزۀ آبخیز باعث شد درآمد آبخیزنشینان تا 45 درصد افزایش یابد، یا اینکه کشور اتیوپی موفق شد با اجرای طرح مدیریت جامع حوزۀ آبخیز، رواناب و مقدار فرسایش را به‌ترتیب 27 و 89 درصد کاهش دهد. البته مدیریت جامع حوزۀ آبخیز در کشورهای پیشرفته مثل آمریکا، چین، کانادا و غیره در حال انجام است.
تسنیم: آیا در جمهوری اسلامی ایران نیز به این مسئله پرداخته شده است؟
شهبازی: مدیریت جامع حوزه آبخیز در ایران نیز دارای سابقه است و خوشبختانه آثار و دستاوردهای بسیار خوبی به‌دنبال داشته است. اگر بخواهیم سیر این دیدگاه را در ایران مورد بررسی قرار بدهیم باید گفت مدیریت جامع حوزۀ آبخیز نسخۀ پیشرفته و توسعه‌یافتۀ آبخیزداری است. آبخیزداری در اواسط دهۀ چهل شروع شد و تا اواخر دهۀ شصت شمسی ادامه داشت. در این سال‌ها آبخیزداری بیشتر با عناوینی مثل کنترل فرسایش خاک و اجرای عملیات حفاظت خاک در حوزه‌های آبخیز بالادست سدهای مخزنی شناخته می‌شد. در دهۀ هفتاد نیز استفاده از روش‌های مدیریت حوزه‌های آبخیز مبتنی بر مشارکت مردمی و تفکر مدیریت‌های اقتصادی و اجتماعی با تأکید بر علایق مردمی رواج یافت.
با وجودی که عملیات آبخیزداری در این دو دوره باعث شد بخشی از مسایل و مشکلات جوامع روستایی و کنار آن معضلات حاکم بر مدیریت منابع طبیعی و آب و خاک به‌نحو چشمگیری حل بشود ولی وجود برخی مشکلات دیگر باعث شد برنامه‌ریزان بخش آبخیزداری به چاره‌جویی و تغییر روش مدیریت ترغیب شوند. نتیجۀ این چاره‌جویی‌ها آن شد که پروژۀ مدیریت پایدار منابع آب و خاک در حوزه‌های آبخیز حبله آغاز شود که این همان بحث مدیریت جامع حوزۀ آبخیز بوده است.
تسنیم: مدیریت جامع حوزۀ آبخیز حبله‌رود در چه‌سالی آغاز شد؟
شهبازی:مدیریت جامع حوزۀ آبخیز حبله‌رود از سال 1376 با همکاری نهادهای بین‌المللی و در مساحتی حدود 1.2 میلیون هکتار آغاز شد.این حوزه در استان‌های تهران و سمنان با حدود 700 پارچه آبادی واقع شده است. این طرح شامل 2 فاز بود که فازاولطرححبله‌رودبه‌مدتپنجسالاز1376 آغازشد، پسازاتمامفازاولطرح،باتوجه بهاهمیتوضرورتموضوع،مقررشدطرحواردفاز دومشود و نهایتاً طرححبله‌رود چند سال پیشپایانرسید.
تسنیم: این طرح چه اهدافی را دنبال می‌کرد؟
شهبازی:طرح مدیریت پایدار منابع آب و خاک حوزۀ آبخیز حبله‌رود سه هدف کوتاه‌مدت، بلندمدت و اهداف در جهت سیاست‌های ملی را هدفگذاری کرده بود. به‌طور مشخص از اهداف این طرح بزرگ ملی می‌توان به دستیابی به الگوی مناسب برای مدیریت یکپارچه و مشارکت‌مدارانه منابع آب و خاک، حصول اطمینان از امنیت غذایی، ارتقای راندمان مصرف آب، تمرکززدایی و اعتلای همکاری و هماهنگیهای بینسازمانی، توسعۀ اجتماعی با محوریت ایجاد و تقویت تشکلهای مالی و اداری و افزایش اشتغال در روستاها، توسعۀ اقتصادی با محوریت منابع آب و خاک و افزایش درآمد و تولید در زیرحوزهها، ایجاد نظامهای پایش و ارزیابی اشاره کرد.
تسنیم: آثار و دستاوردهای مدیریت جامع حوزۀ آبخیز را چگونه ارزیابی می‌کنید و آیا اهدافی که بدان اشاره کردید محقق شد؟
شهبازی: در بررسی‌های مفصلی که بنده در رسالۀ دکترای خود نسبت به این موضوع داشتم به نتایج و دستاوردهای متعدد دست یافتم که اکثر آن به‌صورت عدد و رقم موجود است، در مجموع می‌توان این طرح را موفقیت‌آمیز ارزیابی کرد. چنانچه بخواهم فهرست‌وار به نتایج و دستاوردهای مدیریت جامع حوزۀ آبخیز حبله‌رود بپردازم می‌توان به کاهش هزینۀ پروژه‌ها، ارتقای سطح دانش و آگاهی ساکنان جوامع محلی، تأمین معیشت پایدار و ارتقای درآمد عمومی، کاهش شدت و تعداد وقوع بلایای طبیعی از جمله سیل، کمک به ایجاد فضای تفاهم بین عوامل پروژه و تسهیل اجرای پروژه، ارتقای فرهنگ کار گروهی، ایجاد بانک اطلاعاتی و تغییر در طراحی، برنامه‌محوری به‌جای فردمحوری اشاره کرد.
البته نمی‌توان گفت همۀ این موارد در تمامی مناطقی که رویکرد مدیریت جامع حوزۀ آبخیز انجام پذیرفته، محقق شده است ولی می‌توان گفت در حوزه‌های آبخیزی که رویکرد مذکور به‌طور کامل انجام شده و در میانۀ راه رها نشده، بسیاری از اهداف مذکور حاصل شده است.
تسنیم: آیا برای اجرایی شدن رویکرد مدیریت جامع در سایر حوزه‌های آبخیز، الگو یا دستورالعمل خاصی تدوین و ارائه شده است؟
شهبازی: بله ارائه شده است، با توجه به دستاوردهای حاصل از اجرای مدیریت جامع حوزۀ آبخیز حبله‌رود و از طرفی نظر به اینکه یکی از اهداف اصلی اجرای این رویکرد دستیابی به الگوی مناسب برای مدیریت منابع آب و خاک بوده است، الگویی با هفت گام اصلی در تاریخ 15 دی‌ماه 93 ابلاغ شد که این هفت گام عبارت است از: 1. تشکیل ساختار مناسب برنامه‌ریزی در ستاد، استان و حوزۀ آبخیز؛ 2. انتخاب حوزۀ آبخیز؛ 3. تدوین برنامۀ راهبردی حوزه؛ 4. ظرفیت‌سازی، توانمندسازی و آموزش؛ 5. هماهنگ‌سازی پروژه‌های دولتی، نیازها و فعالیت‌های مردمی در چارچوب برنامۀ راهبردی؛ 6. اجرا، نظارت، پایش و ارزیابی؛ 7. مستندسازی، فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی، هر کدام از گام‌های فوق دارای زیربخش‌ها و دستورالعمل‌هایی می‌باشد.
تسنیم: به‌طور کلی آیا مدیریت جامع حوزۀ آبخیز به‌لحاظ حقوقی و قانونی نیز پشتیبانی می‌شود؟
شهبازی: بله خوشبختانه یکی از موضوعاتی که در اسناد بالادستی نظام جمهوری اسلامی ایران بدان اشاره شده است، مدیریت جامع و یکپارچۀ منابع طبیعی است، در این باره در بند یک سیاست‌های کلی نظام در بخش محیط زیست که چند سال پیش توسط مقام معظم رهبری ابلاغ شد به موضوع مدیریت جامع منابع حیاتی کشور اشاره شده است. البته از مدیریت جامع منابع حیاتی تفسیرهای مختلفی به‌عمل آمده است مثلاً برخی مدیریت جامع آب یا خاک را مطرح کرده‌اند، اما دقیقترین تعریف از مدیریت جامع منابع حیاتی همان مدیریت جامع حوزۀ آبخیز است که همان‌طور که در اینجا بیان شد علاوه بر منابع طبیعی اعم از خاک، آب، جنگل، پوشش گیاهی، ابعاد مختلف دیگری مثل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و غیره نیز مورد بحث واقع می‌شود.در اسناد بالادستی و برنامه‌های 5ساله توجه خوبی به بحث جامع‌نگری شده است، به‌عنوان مثال در مادۀ 140 برنامۀ پنجم توسعه به‌منظور مدیریت جامع (به‌هم‌پیوسته) و توسعه پایدار منابع آب پرداخته شده است.
تسنیم: آیا می‌توان گفت مؤلفۀ و عنصر اصلی در بحث مدیریت حوزۀ آبخیز مردم و مشارکت مردمی است؟
شهبازی: بله، به‌نظر بنده دقیقاً همین‌طور است؛ عملیات آبخیزداری و مدیریت جامع حوزۀ آبخیز محور اصلی متوجه مردم است و مردم و مشارکت مردمی کانون اصلی برنامه‌ها واقع می‌شوند. این موضوع از آنجا حائز اهمیت است که کشور ایران با مساحتی حدود 1.648 میلیون کیلومترمربع در جنوب غربی قارۀ آسیا روی کمربند خشک کرۀ زمین واقع شده است ایران به‌طور کلی دارای 6 حوزۀ آبخیزی کلان است و هر کدام از این حوزه‌ها نیز به حوزه‌های کوچکتری تقسیم می‌شوند که در کل 1117 حوزۀ آبخیز در ایران وجود دارد.
حال سؤال اصلی اینجاست که واقعاً چقدر زمان نیاز است تا بودجه و نیروی انسانی موجود تمامی حوزه‌های آبخیز کشور را تأمین کرد و کشور را از خطرات وقوع سیل نجات داد؛ تنها راهکار و نجات این سرزمین آن است که خود مردم در انجام این طرح‌ها ورود کنند و مشارکت داشته باشند و این چیزی است که مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز اهمیت دارد، مثال دیگر دربارۀ اهمیت و ضرورت حضور مردم در طرح‌های آبخیزداری برای مقابله با خطرات سیل، بحث تغییر کاربری‌ها و تعرض به حریم رودخانه‌هاست، این موضوع هم چیزی نیست فقط با وضع قوانین سختگیرانه حل شود نیاز به همکاری و همراهی مردم است.
تسنیم: به‌نظر شما چه اقداماتی جهت اجرایی شدن رویکرد مدیریت جامع حوزۀ آبخیز نیاز است؟
شهبازی: مهمترین اقدام تغییر تفکر و رویکرد مدیریتی است؛ هر حرکت جدید و تحول عظیم در نظام‌ها و ساختارهای اجرایی مستلزم تغییر در تفکر و نحوه مدیریت آنها است. در وضعیت کنونی، به‌منظور داشتن سرزمین پایدار کنار استفاده و بهره‌برداری از آن پذیرفتن رویکرد مدیریت جامع حوزۀ آبخیز و داشتن یک عزم ملی برای اجرایی شدن لازم و ضروری است. مدیریت جامع در حوزه‌های آبخیز یک انتخاب نیست بلکه یک ضرورت است، همچنین اقدام مهم بعدی که بسیار می‌تواند مؤثر واقع شود، وضع قانون برای الزامی شدن رویکرد مدیریت جامع حوزۀ آبخیز است، چنانچه این قانون تدوین شود، می‌تواند کمک شایانی در دستیابی به توسعۀ پایدار داشته باشد.
انتهای پیام/+
