یادداشت|گنجی اسرارآمیز و تا اندازهای شوم
در باب عرفان و تصوف اسلامی در یک قرن اخیر آثار فراوانی نوشته شده است، اما واقعیت این است که کارهای اصیل و محققانه در بین این آثار انگشت‌شمار است، کتاب «ارزش میراث صوفیه» نوشته عبدالحسین زرین‌کوب یکی از این معدود آثار است.
خبرگزاری تسنیم، محسن احمدوندی، دکتری زبان و ادبیات فارسی:
در باب عرفان و تصوف اسلامی در یک قرن اخیر آثار فراوانی نوشته شده است، اما واقعیت این است که کارهای اصیل و محققانه در بین این آثار انگشت‌شمار است، کتاب «ارزش میراث صوفیه» نوشته عبدالحسین زرین‌کوب یکی از این معدود آثار است.
این کتاب حاصل مقالاتی است که نویسنده به صورت دنباله‌دار و مسلسل در مجله «یغما» منتشر کرده است و بعدها آنها را نظم و نسق بخشیده و به صورت کتاب درآورده است. زرین‌کوب در مقدمه هدف از نگارش این کتاب را چنین بیان می‌کند: «در این مختصر نویسنده خواسته است دورنمایی ترسیم کند از دنیای صوفیه و زشتی‌ها و زیبایی‌هایی که در آن هست و گمان می‌رود که امروز چنین دورنمایی برای دانشجویان جوان ما خالی از سودهای بسیار نیست». نویسنده در این اثر در مقام یک مورخ می‌کوشد ضعف‌ها و قوت‌ها و زشتی‌ها و زیبایی‌های جریان فکری تصوف را در درازنای تاریخ نشان دهد و تصویری واقع‌گرایانه و به دور از جانبداری از این مکتب فکری ارائه دهد.
کتاب «ارزش میراث صوفیه» هفت فصل دارد. نویسنده در فصل اول با عنوان «قلمرو عرفان»، عرفان را درک بلاواسطه حقیقت از طریق علم حضوری می‌داند و آن را مشترک همه ادیان و مذاهب می‌داند، نه محدود به دین و آیینی خاص. او معتقد است جستجوی یک منشأ غیراسلامی برای تصوف اسلامی چندان معقول نمی‌نماید و در عین حال می‌پذیرد که عرفان و تصوف اسلامی از دیگر مذاهب و آیین‌ها از مسیحیت گرفته تا بودیسم متأثر شده است. در فصل دوم با عنوان «زهد و محبت»، زهد مسلمانان نخستین را پایه و اساس شکل‌گیری عرفان و تصوف اسلامی می‌داند، زهدی که نوعی اعتراض به زندگی‌گناه‌آلود و غرق در تجمل فرمانروایان وقت بوده است. این عرفان زاهدانه بعدها با ظهور رابعه عدویه سمت‌وسوی عاشقانه می‌یابد؛ ظهور رابعه و تعالیم او نقطه انعطاف تصوف می‌شود که تدریجاً از زهد خشک مبتنی بر خوف و خشیت به معرفت دردآلود مبتنی بر عشق و محبت می‌گراید.
زرین‌کوب در فصل سوم با عنوان «شیخ و خانقاه» به شکل‌گیری و گسترش خانقاه‌ها در ایرانِ قرن پنجم و ششم می‌پردازد و از سلسله‌های صوفیه سخن به میان می‌آورد و سرنوشت برخی از مشایخ بزرگ را مرور می‌کند. در فصل چهارم با عنوان «حکمت صوفیه» به بحث درباره حکمت ذوقی صوفیه پرداخته می‌شود که ملاک آن تسلیم قلب است نه تصدیق عقل، و پایه آن بر کشف و شهود و الهام و اشراق است تا برهان و قیاس و استدلال و استقرا. سپس نظریه وحدت وجود ابن‌عربی به صورت مختصر توضیح داده می‌شود. در فصل پنجم با عنوان «دفتر صوفی» به معرفی و بررسی مختصر برترین آثار نظم و نثر صوفیه پرداخته می‌شود.
در فصل ششم با عنوان «تصوف در ترازو»، میراث صوفیه، «این گنج پرمایه اما اسرارآمیز و تا اندازهای شوم»، نقد و ارزیابی می‌شود و زرین‌کوب با برشمردن تباهی‌هایی چون شکم‌پرستی، پرخوری، دریوزگی، شاهدبازی، ریاکاری، تنبلی و تن‌پروری که دامن‌گیر جریان تصوف می‌شود، نقدهایی اساسی بر این جریان فکری وارد می‌کند. فصل هفتم کتاب با عنوان «از میراث صوفیه» نیز بُرش‌ها و گزیده‌هایی از متون دست اول صوفیه است که در پایان کتاب گنجانده شده است.
***
منبع
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1392). ارزش میراث صوفیه. چاپ پانزدهم. تهران: امیرکبیر. 316 صفحه.
انتهای پیام/
