مناظره سدسازی و آبخیزداری ــ ۳ | آغاز مطالعات سدهایی با هدف کنترل سیلاب/ سد کاملا پُر هم در کاهش خسارات سیلاب موثر است

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، سدسازی یکی از مهمترین عرصه‌های صنعت آب جهان بوده که کاربرد آن، سابقه‌ای بسیار طولانی در مدیریت آب از گذشته تا امروز داشته و علمی است که مجموعه‌ای از دانش، فناوری و تکنولوژی را در جهت مدیریت بهینه‌تر منابع آبی در بر‌می‌گیرد. همچنین آبخیزداری مجموعه‌ای از دانش و تجربه در یافتن و اجرایی کردن راهکارهای پیشگیری از فرسایش خاک و کاهش سیلاب‌های مخرب است.

در ماه‌های اخیر، به‌خصوص در جریان پرداختن به چرایی وقوع سیلاب‌های مخرب سال 98 و راهکارهای مهار و مدیریت بهینه‌تر سیلاب‌ها، گاها برخی افراد در سطح کشور، سدسازی و آبخیزداری را مقابل هم قرار داده و مقایسه‌هایی بعضا نادرست از کاربردها و آثار هر کدام داشته‌اند.

در برگزاری مناظره "سدسازی و آبخیزداری" تلاش شده به ابهامات اولیه مقایسه سدسازی و آبخیزداری و ظرفیت‌ها و کاربردهای هر کدام پاسخ داده شود. این مناظره با حضور مجتبی پورمقدم، مدیر دفتر مطالعات طرح‌های برق‌آبی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران و محمد فاطمی، معاون مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور با هدف بررسی ظرفیت‌های سدسازی و آبخیزداری و پاسخ به این سوال که "آیا سدسازی و آبخیزداری با یکدیگر در تقابل هستند؟"، در خبرگزاری تسنیم برگزار شد که بخش‌های مختلف آن در قالب متن و فیلم تقدیم مخاطبان خبرگزاری می‌شود.

***********************

در بخش اول این مناظره مطالبی چون "تغییر شدت و نوع بارش‌ها با تغییرات اقلیمی / شدت سیلاب‌ها و تعدد آن افزایش یافته"، "نوع و شیوه بهره‌برداری از اراضی تعریف نشده است"، "سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها نیاز به تعریف برنامه‌ریزی فرابخشی دارند"، "هنوز آثار تغییر اقلیم روی تشدید سیلاب‌ها بررسی نشده است"، "مدیریت خوبی از نظر حفظ پوشش گیاهی نداشته‌ایم"، "در امریکا و استرالیا که پیشرو در آبخیزداری هستند هم سیل می‌بینیم" و "دوره بازگشت سیلاب امسال از نظر وزارت نیرو بیش از 500 سال بود" مطرح شد.

***********************

در بخش دوم این مناظره مطالبی چون "مدیریت آب و خاک در بخش کلان نیازمند سازمانی فرابخشی است"، "کشورما با معضل کاهش سطح تراز آب‌های زیرزمینی مواجه است"، "تکلیف قانون‌گذار برای هدایت روان‌آب مازاد به لایه‌های زیرین زمین"، "آبخیزداری برای کنترل آب در سرشاخه‌ها"، "قطعه بعدی پازل مدیریت آب، بعد از آبخیزداری با وزارت نیرو است"، "کاهش شدت و خسارت سیلاب، هدف آبخیزداری است" و "نقش آبخیزداری در کاهش شدت سیلاب‌های بزرگ حداکثر 30 درصد است" عنوان شد.

***********************

بخش سوم این مناظره به صورت متن و فیلم در ادامه آمده است.

* طبق قانون اساسی، وظیفه تأمین آب با وزارت نیرو است

مجتبی پورمقدم، مدیر دفتر مطالعات طرح‌های برق‌آبی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران با بیان اینکه "اهداف احداث یک سد با توجه به مکان ساخت آن متفاوت است"، گفت: سد از نقطه‌ای که احداث می شود، برای پایین دست مدیریت و برنامه‌ریزی می کند.

وی افزود: اگر پایین دست سد، دشتی مثل دشت خوزستان یا مرودشت شیراز باشد، اهم هدف ساخت سد در اینجا، بحث تأمین آب برای کشاورزی است؛ چون طبق قانون اساسی کشور وظیفه تأمین آب، چه در بحث شرب، چه در بحث صنعت و چه در بحث کشاورزی را قانون‌گذار بر عهده وزارت نیرو گذاشته است.

پورمقدم با بیان اینکه "بحث مدیریت و توزیع آب در بخش مصرف آب کشاورزی برعهده وزارت جهاد کشاورزی است"، گفت: اگر سدی در نقطه‌ای احداث شود که در پایین دست آن، اهم فعالیت‌ها، فعالیت کشاورزی باشد، هدف اصلی از ساخت این سد، تأمین آب بخش کشاورزی خواهد بود.

* معمولا بحث کنترل سیلاب در همه سدها دیده می‌شود

وی ادامه داد: اما با توجه به اینکه سدها در هر نقطه‌ای که احداث شوند، حوزه آبخیز بالادست خود را به گونه‌ای کنترل می‌کنند، معمولا بحث کنترل سیلاب در همه سدها دیده می‌شود.

مدیر دفتر مطالعات طرح‌های برق‌آبی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران تصریح کرد: در سدسازی ترازهای مختلفی داریم، ترازی که برای رسوب‌گذاری و آوردی که رودخانه با خود به همراه دارد در نظر می گیریم، یک ترازی است که از کف تا آن تراز را حجم مرده نام‌گذاری می کنیم و این حجم، حجمی است که در هیچ یک از برنامه‌ریزی های ما برای اهداف آن سد، محسوب نمی شود و با مرور زمان و در طول عمر سد، این حجم رفته رفته با رسوبات انباشته می‌شود.

وی افزود: این بخش رسوب‌گذاری، همان بخشی است که همکاران ما در وزارت جهاد کشاورزی و به صورت خاص در سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری، عمدتا با اقدامات آبخیزداری، شامل روش های مکانیکی، روش‌های بیولوژیکی، روش های بیومکانیکی و حتی روش‌های مدیریتی منتج به کاهش آورد رسوبی می شوند که در پیکره بزرگ پشت سدها انباشته می شود.

* تولید انرژی پاک برق‌آبی از اهداف اصلی ساخت سدهاست

پورمقدم با بیان اینکه "از تراز حجم مرده تا اولین آبگیر بعدی ما که ممکن است هدف کشاورزی داشته باشد، جزو حجم مفید سد ماست، یعنی حجمی است که ما روی آن حساب می کنیم"، گفت: ممکن است سد در جایی ساخته شود که اصلا نیاز کشاورزی نداشته باشد، مثلا در سرشاخه‌های رودخانه بزرگ کارون، سد کارون 4 با هدف اصلی تولید انرژی پاک برق‌آبی احداث شده است و در کنار آن، هدف کنترل سیلاب را در ذات خود دارد؛ چرا که سد، مخزنی دارد و آن مخزن بزرگ است و می تواند سیلاب‌هایی بسیار بزرگ، البته تا حدود مشخصی را کنترل کند.

وی ادامه داد: در جایی که ما هدف اصلی تأمین آب شرب و کشاورزی را نداریم، هدف اصلی احداث سد، تولید انرژی پاک برق‌آبی تعیین می شود.

این کارشناس مدیریت منابع آب خاطرنشان کرد: نیروگاه‌های برق‌آبی، نیروگاه‌های پاکی هستند که نوسانات شبکه برق کشور را کنترل می‌کنند، به فراخور نیاز به سرعت وارد مدار می‌شوند و به سرعت از مدار خارج می‌شوند و در واقع کنترل و پایداری شبکه را برعهده دارند که از این حیث، در شبکه برق کشور بسیار نیروگاه‌های مهمی محسوب می‌شوند.

وی افزود: در این‌گونه سدها، تراز مفید یا حجم مفید، تا تراز ورودی نیروگاه تعیین می‌شود و بالاتر از آن، تراز حداکثر بهره‌برداری است؛ معمولا حجمی که از تراز حجم مرده تا لبه سرریز آزاد سد در نظر می گیرم، حجم مفید سد است و بالاتر از آن مربوط به حجم سیلابی سد است.

* سد کاملا پُر نیز در کاهش خسارات سیلاب موثر است

پورمقدم اذعان داشت: با فرض اینکه سد تا تراز نرمال که لبه سرریز آزاد است پر باشد، با ورود سیلاب، یک پدیده هیدرولیکی به نام روندیابی مخزن داریم که بر اساس آن، آب درون مخزن پخش و باز می شود و پیک سیلاب و نقطه حداکثری هیدروگراف سیلاب، در بدترین حالت اگر به دلیل پر بودن مخزن سد، کم نشود، از نظر زمانی با تأخیر همراه می شود و این زمان تأخیر شاید 10 تا 15 ساعت و یا حتی بیشتر هم باشد.

وی ادامه داد: در این صورت، با ایجاد یک تیغه آب روی تراز نرمال سد، یک تراز حداکثری ایجاد می شود و از روی سرریز آزاد، این سیلاب شروع به تخلیه شدن می کند.

مدیر دفتر مطالعات طرح‌های برق‌آبی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران با تأکید بر اینکه "اهداف سدها متفاوت است"، تصریح کرد: بر اساس اینکه سد کجا ساخته می‌شود و پایین آن چه نیازهایی وجود دارد، می‌تواند برای شرب، صنعت، کشاورزی و یا برق آبی طراحی شود.

وی افزود: در کشورهایی به‌غیر از ایران، چون هنوز ما در این زمینه پیشرو نیستیم و ورود زیادی نکردیم، ممکن است در ساخت سدها اهداف دیگری نیز، مثل ورزش‌های آبی و تفریحاتی برای مردم منطقه و جذب توریست‌های داخلی و خارجی، دیده شود.

* اینکه سدها به تشدید سیلاب منجر شده‌اند، حرف غلطی است

پورمقدم در پاسخ به اینکه "آیا سدی داریم که صرفا برای کنترل سیل طراحی و ساخته شده باشد"، گفت: در ایران، سدهایی که تا امروز ساخته شده، معمولا چندین هدف دارند که یکی از این اهداف کنترل سیلاب است و در واقع ذات خود سد نیز همواره کنترل سیل را محقق می کند.

وی ادامه داد: در برخی از مصاحبه‌ها که در سال جاری در برخی رسانه‌ها و فضای مجازی منتشر شده، متأسفانه بیان شده بود که در سیلاب‌های فروردین 98 سدها به افزایش و تشدید سیلاب کمک کردند که در این خصوص باید تأکید کنم که این حرف کاملا غلط است و اساسا چنین چیزی از لحاظ هیدرولیکی کاملا مردود است.

این کارشناس مدیریت منابع آب خاطرنشان کرد: سد دو حالت دارد، یا ممکن است سدی کاملا پر باشد، یعنی لب به لب تراز نرمال آن با آب پر شده باشد و هیچ جایی برای نگهداشت سیلاب نداشته باشد، به محض اینکه سیلاب از دم دریاچه وارد مخزن می شود تا لحظه ای که می خواهد از سرریز عبور کند و به پایین دست بریزد، حتما پدیده‌ای به اسم روندیابی مخزن داریم؛ یعنی حتی اگر نتواند از حجم سیلاب کم کند که قطعا کم می کند، حداقل این است که زمان پیک سیلاب و نقطه حداکثری هیدروگراف سیلاب را به تأخیر می اندازد و این دقیقا همان زمان حیاتی است که ما می توانیم اقدامات مهم و خوبی در پایین دست انجام دهیم؛ می توانیم هشدار سیل انجام دهیم که در اکثر سدهایمان در کشور داریم، می‌توانیم با سیستم‌های مختلف اطلاع رسانی مثل صدا و سیما، سیستم‌های مخابراتی، پیامکی و ... مردم را آگاه کنیم و مردم را از نقاط خطر جابه جا کنیم و این زمان حیاتی را در اختیار ما قرار می دهد.

* تمامی سدها حتی اگر پر هم باشند، تأثیر مفیدی در کنترل و کاهش مخاطرات سیلاب دارند

وی افزود: پس تمامی سدها، حتی سدهایی که با هدف کنترل سیلاب ساخته نشده باشند و حتی اگر در تراز حداکثر خودشان باشند، بازهم تأثیر بسیار مفیدی در کنترل و کاهش مخاطرات سیلاب دارند.

پورمقدم با بیان اینکه "تا امروز در کشورمان سدی که صرفا با هدف کنترل سیل به صورت یک سد بزرگ مقیاس ساخته شود را نداریم"، گفت: بعد از وقوع سیلاب‌هایی که در فروردین امسال رخ داد، مطالعاتی را در شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران به نیابت از وزارت نیرو شروع کرده ایم که صرفا هدف آنها کنترل سیلاب است.

وی ادامه داد: این مطالعات بیشتر در حوزه کرخه و سرشاخه حوزه کشکان بوده که در استان لرستان قرار می گیرد و در سیلاب فروردین 98، آنجا بیشترین خسارت و بیشترین تبعات ناشی از سیل را داشتیم.

* رودخانه کشکان در حوزه کرخه کاملا بی‌دفاع است

مدیر دفتر مطالعات طرح‌های برق‌آبی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران تصریح کرد: در حوزه کشکان، هیچ‌گونه سدی را به معنای واقعی سد نداریم، یعنی شاخه کشکان در حوزه کرخه کاملا بی دفاع است، ضمن اینکه خود رودخانه کشکان از قدیم الایام به عنوان یک رودخانه وحشی در بین مردم محل پلدختر و خرم‌آباد و حتی بین مهندسان کل کشور معروف بوده و کشکان به عنوان یک رودخانه وحشی با رژیم ناگهانی مشهور است.

وی افزود: علت اینکه ما تا امروز سدی با هدف صرفا کنترل سیل نداشتیم این است که سدی که قرار است صرفا با هدف کنترل سیل ساخته شود سدی است که در بیشتر زمان‌های سال خالی است، یعنی حجم قابل توجهی از سد خالی است و اگر بروید روی تاج سد بایستید، پشت سد را خالی می‌بینید که این از لحاظ پذیرش مردم عادی قابل درک نیست و این رسالت خبرگزاری‌های خوب کشور است که این آگاهی را به مردم بدهید که اگر سدی ساخته شد و با هدف کنترل سیل در یک نقطه خاص بود، احتمالا در خیلی از مواقع سال خالی است و یا حتی ممکن است در چندین سال پیاپی خالی باشد تا سد آماده دریافت یک جریان سیل‌آسا و بسیار خروشان باشد؛ مثل آنچه امسال در پلدختر اتفاق افتاد و دبی بیش از 6000 و 6500 مترمکعب در ثانیه را صرفا در شاخه کشکان داشتیم.

وی ادامه داد: در صورتی که در شاخه سیمره کاملا شرایط متفاوت بود و ما با سد مخزنی سیمره توانستیم تقریبا بیش از 70 درصد در کنترل سیلاب، مفید واقع شویم.

انتهای پیام/