مصاحبه | صباح زنگنه: سیاست "هژمون" عربستان با موانع زیادی روبه‌رو است/ حفظ حاکمیت خاندان آل‌سعود در قبال حفظ منافع آمریکا
کارشناس تحولات عربستان اقدامات تهاجمی و توسعه‌طلبانه این کشور را از ویژگی‌های سیاست خارجی کنونی ریاض دانست و درباره شکست‌های مکرر عربستان در غرب آسیا گفت: این ناکامی‌ها به‌خاطر عدم‌تناسب ساختار عربستان برای اجرای چنین سیاست‌هایی است.
به گزارشگروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، عربستان به‌عنوان یک بازیگر منطقه از جایگاه ویژه‌ای در تحولات غرب آسیا برخوردار است اما تصمیم‌گیری‌های ناشیانه این کشور در عرصه سیاست خارجی به جایگاه عربستان در سطح منطقه و جهان آسیب زده است. به‌منظور واکاوی ساختار سیاست خارجی عربستان و نحوه تصمیم‌گیری در آن گفت‌وگویی با دکتر "صباح زنگنه" نماینده پیشین ایران در سازمان کنفرانس اسلامی و کارشناس تحولات عربستان انجام دادیم که متن آن به‌شرح ذیل است:
تسنیم: سیاست خارجی کنونی عربستان در مقایسه با دوره‌های گذشته چه ویژگی‌ها و تفاوت‌هایی دارد؟
صباح زنگنه: در شرایط جدید سیاست خارجی عربستان نسبت به دوره‌های قبل قطعاً تفاوت پیدا کرده است. این تغییر ناشی از عوامل مختلف داخلی، منطقهای و بین‌المللی است اما شاخص‌های سیاست‌های نوین عربستان عبارتند از اقدامات توسعه‌طلبانه، تهاجمی و گستردگی این اقدامات. شاخص دیگر این سیاست‌ها آشکار شدن اقدامات مزبور است لذا این شاخص‌ها را می‌توان به‌عنوان شاخص اصلی سیاست خارجی عربستان در شرایط کنونی محسوب کرد.
تسنیم: بسیاری از کارشناسان رویکردهای تند و مداخله‌جویانه عربستان را به‌خاطر ترکیب تیم سیاست خارجی این کشور می‌دانند و اعتقاد دارند که این تیم ناپخته، ناشی و فاقد تجربه سیاست منطقهای است، نظر شما در این زمینه چیست؟
زنگنه: کاهش دادن تغییر سیاست به اشخاص ممکن است ما را به نتایج نادرستی سوق دهد، در حقیقت، طراحی تغییرات در سیاست خارجی عربستان پیش از تحویل گرفتن پست‌ها توسط تیم جدید شروع شده بود. با سقوط رژیم صدام در عراق، سیاست‌های عربستان در غرب آسیا دچار یک شوک شدیدی شد. با اقداماتی که ریاض برای متزلزل کردن حاکمیت دولت سوریه انجام داد ولی نتیجه‌ای نگرفت، شوک دیگری به عربستان وارد شد لذا قبل از روی کار آمدن تیم جدید، مقامات عربستان متوجه شده بودند که جایگاه این کشور در سطح منطقه رو به سقوط است. آنان برای جلوگیری از این سقوط، دست به اقدامات جدیدی زدند که شاخصه‌های آن عبارت از توسعه دخالت‌ها، اقدامات خشونت‌بار نظامی، اقدامات عملی و ملموس هستند، بنابراین، شروع طراحی و برنامه‌ریزی برای این تغییرات قبل از به قدرت رسیدن تیم جدید شکل گرفت و اکنون تیم سیاست خارجی عربستان فرصت پیدا کرده است تا آن سیاست‌ها را به منصه ظهور برساند.
تسنیم: ما شاهدیم عربستان با سیاست‌هایی که در غرب آسیا به‌کار بسته تاکنون موفق نشده است که به نتایج مورد نظر خود دست یابد. سیاست‌های ریاض در خصوص تشکیل دولت لبنان با ناکامی همراه بود، عربستان در جنگ یمن به نتایج مورد نظر خود دست نیافت و سیاست‌هایش در قبال تحولات سوریه، عراق و حتی قطر با شکست مواجه شد و این درحالی است که ریاض می‌خواست با چنین سیاستی جایگاه خود را در منطقه تقویت کند، شما علت این ناکامی‌ها را چه می‌دانید؟
زنگنه: در حقیقت علت این ناکامی‌ها به‌خاطر عدم تناسب ساختار عربستان برای اجرای چنین سیاست‌هایی است. حاکمیت این کشور در طول یکصد سال اخیر، بیشتر انطباق خودش را با وضعیت کشورهای پیرامونی تنظیم کرده بود. حالا ریاض بخواهد از انطباق با محیط اطراف به عامل تغییردهنده محیط پیرامونی و آن‌هم به‌صورت علنی و خشونت‌بار چرخش کند، بدیهی است با شکست روبه‌رو خواهد شد. عربستان خیز برداشته تا بتواند تمام منطقه پیرامونی را تحت سلطه و سیطره خود بگیرد و این سیاست "هژمون" با موانع زیادی حتی از سوی ضعیف‌ترین کشورهای منطقه مواجه شده است. این موضوع نشان می‌دهد که ریاض خوانش درستی از شرایط منطقه ندارد.
تسنیم: طی چند سال اخیر شاهد ناکامی و تضعیف عربستان در شورای همکاری خلیج فارس، اتحادیه عرب و حتی سازمان همکاری اسلامی هستیم، این درحالی است که ریاض می‌خواست از طریق همین ائتلاف‌ها رهبری جهان اسلام و عرب را در اختیار داشته باشد، شما این ناکامی‌ها را ناشی از اعمال چنین سیاست‌هایی می‌دانید که بیان فرمودید یا دلایل دیگری می‌توان برای آنها تصور کرد؟
زنگنه: این ناکامی‌ها بیشتر به‌خاطر همان سیاست‌هایی است که بدون در نظر گرفتن قدرت‌های موجود، شرایط اجتماعی، نیاز به تحولات مثبت، نیاز به همکاری به‌جای تقابل منطقهای اعمال شده است.
تسنیم: آیا سیاست خارجی عربستان چه در گذشته یا حال دارای الگوی مشخصی است تا مجریان سعودی از آن پیروی کنند یا سیاست خارجی این کشور تابع افرادی است که عهده‌دار تصمیمات مربوطه در این زمینه هستند؟
زنگنه: تأثیر فرد در سیاست خارجی عربستان قابل تصور است اما تعیین‌کننده نیست. عربستان سیاست‌های خود را براساس استحکام قدرت این کشور پی‌ریزی کرده و می‌کند و به‌دنبال کسب منافع بیشتر است. در گذشته سیاست ریاض بر این اساس استوار بود که کسب منافع نه با اقدام مستقیم عربستان و درگیر شدن در مسائل پیرامونی صورت بگیرد، اکنون با تغییر این الگو سیاست خارجی این کشور با دست‌اندازهای زیادی مواجه شده و می‌شود. اشخاص می‌توانند این سیاست را تسریع یا کندتر کنند. حضور شخصی همانند "فهد" به تقویت سیاست خارجی عربستان منجر شد و یا در دوره ملک "سعود" به‌نوعی سیاست خارجی این کشور دچار افول گشت. در دوره حاکمیت ملک عبدالله تلاش شد تا چهره مردمی به سیاست‌های عربستان داده شود، به‌هرحال، خط کلی سیاست عربستان استحکام حاکمیت خاندان آل‌سعود در قدرت است.
تسنیم: این خط توسط خاندان حاکم تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری می‌شود یا توسط نهادهای مشاوره‌ای که داخل و خارج عربستان حضور دارند؟
زنگنه:شکل‌گیری این سیاست‌ها ناشی از ترکیبی از هم‌اندیشی داخل خاندان آل‌سعود است و استفاده از برخی مشاوران شناخته‌شده عرب به‌اضافه سیاست‌های کلی آمریکا که برای منطقه طراحی کرده است، یعنی مقامات ریاض برای اینکه حاکمیت خودشان را تثبیت کنند، تصمیم گرفتند دست به اقدامی نزنند که حاکمیت از داخل خاندان آل‌سعود خارج شود لذا تلاش کردند که اختلافات را داخل همین خاندان حل‌وفصل کنند و به نوعی اجماع برسند، این ریشه سیاست در داخل عربستان است، اما از لحاظ رویکرد خارجی می‌توان گفت که عربستان خودش را در مجموعه منافع بین‌المللی تعریف می‌کند. این منافع بیشتر با کشورهای غربی از جمله آمریکا، انگلیس و فرانسه تعریف شده است، بنابراین، برای حفظ منافع کشورها و قدرت‌های غربی به نوعی دادوستد طراحی‌های راهبردی پرداخته‌اند. بیشتر کشورهای غربی و به‌ویژه آمریکا نقش برجسته‌ای در این طراحی‌ها دارند. آمریکایی‌ها خاندان آل‌سعود را به عدم بروز اختلافات توصیه و تلاش می‌کنند، جایگاه عربستان را به‌عنوان اولین صادرکننده نفت در منطقه نگه‌دارند تا درآمدهای نفتی به‌صورت دلار در بانک آمریکایی همچنان ذخیره‌سازی شود. این یک نوع دادوستد (حفظ حاکمیت خاندان آل‌سعود در قبال حفظ منافع آمریکا) بین ریاض و واشنگتن محسوب می‌شود لذا مقامات عربستان خودشان را ملزم می‌دانند با مشورت این شریک قدرتمند و با همفکری او سیاست‌های خود را در منطقه تنظیم کنند.
تسنیم: شما می‌دانید که محمد بن سلمان ولیعهد عربستان روابط نزدیکی با آمریکا دارد و عادل الجبیر وزیر مشاور در امور خارجه عربستان زمانی سفیر این کشور در واشنگتن بود. شما نقش این دو نفر را در سیاست خارجی عربستان چگونه ارزیابی می‌کنید؟ با توجه به اینکه ابراهیم العساف وزیر خارجه سابق این کشور نقش فعالی در عرصه دیپلماتیک نداشت و عادل الجبیر عملاً نقش او را ایفا می‌کرد و موضع‌گیری الجبیر هم بازتاب‌دهنده مواضع بن‌سلمان است.
زنگنه: ببینید، نقش این اشخاص به‌عنوان کارگزار محسوب می‌شود. سیاست خارجی اصلی عربستان توسط آمریکا هدایت می‌شود. ما باید برای صف‌آرایی جمهوری‌خواهان و دموکرات‌ها در آمریکا حساب خاصی باز کنیم؛ دموکرات‌ها تقربیاً سعی داشتند حاکمیت عربستان را به‌سمت گشایش فضای سیاسی تشویق کنند و حاکمیت جمهوری‌خواهان بیشتر به‌دنبال فروش تسلیحات و تأمین منافع درآمدی و نفتی خودشان هستند. مقامات ریاض در دوره‌هایی که جمهوری‌خواهان در کاخ سفید حاکم بودند و حاکم شدند احساس آرامش بیشتری می‌کنند و منافعشان را بیشتر قابل تأمین می‌دانستند و می‌دانند ولذا هنگامی که ترامپ به‌عنوان نامزد جمهوری‌خواهان به کاخ سفید راه یافت مقامات عربستان آن را پیروزی خودشان دانستند چرا که در سایه حاکمیت ترامپ و جمهوری‌خواهان بر آمریکا آنها بهتر می‌توانند خواسته‌های منطقهای ریاض را برآورده سازند.
تسنیم: همان‌طوری که از سخنان شما برمی‌آید سیاست خارجی عربستان همگرایی زیادی با آمریکا دارد، این درحالی است که ترامپ به عربستان توهین می‌کند و سیاست منفعت‌طلبی در برابر ریاض دارد، با وجود این، ریاض تسلیم محض آمریکاست، خوب، شما در شرایط فعلی سیاست خارجی عربستان را در مقایسه با دوره‌های قبل که در این سطح وابستگی‌اش به واشنگتن علنی نبود، چگونه ارزیابی می‌کنید؟
زنگنه:عربستان راهیابی ترامپ به کاخ سفید را فرصتی غیر قابل چشم‌پوشی می‌داند. ریاض می‌کوشد از این فرصت برای اجرایی کردن سیاست‌های منطقه‌ای‌اش بیشترین استفاده را بکند، به همین دلیل، مقامات عربستان به‌راحتی از توهین‌ها می‌گذرند اما به‌شرطی که دولت ترامپ از سیاست‌های عربستان در خلیج فارس، یمن، لبنان، سوریه و عراق حمایت کند که این کار دارد اتفاق می‌افتد. حمایت از سیاست‌های عربستان در منطقه توسط دولت اوباما انجام نمی‌شد. رئیس جمهور سابق آمریکا به‌طور علنی و در دیدارهای خصوصی به عربستان فشار وارد می‌کرد تا در منطقه از زیاده‌طلبی و بلندپروازی بپرهیزد و با کشوری بزرگ و مهم همچون ایران به تفاهم برسد و از طرف دیگر از اقدامات ضد حقوق بشری داخل عربستان جلوگیری شود لذا دوران اوباما و دموکرات‌ها عربستان با دو مشکل در سیاست‌های خود روبه‌رو بود؛ یک مشکل در سیاست داخلی و مشکل دیگر در سیاست‌های منطقهای.
تسنیم: رویکرد سیاست خارجی عربستان به‌طور مشخص در سازش با رژیم صهیونیستی را چگونه ارزیابی می‌کنید البته با این دیدگاه که این همگرایی چه تأثیراتی می‌تواند بر جایگاه عربستان در منطقه و جهان اسلام به‌جای بگذارد؟
زنگنه: مقامات ریاض تصور می‌کنند که با نزدیک شدن به رژیم صهیونیستی جایگاه خودشان را در آمریکا محکم‌تر خواهند کرد. آنان با چنین نگاهی به‌سراغ تل‌آویو رفتند، غافل از اینکه با چنین اقدامی به هدف مزبور نخواهند رسید بلکه موقعیت خود را در جامعه عربستان، فلسطین، ملت‌های مسلمان و عرب از دست خواهند داد. همان‌طوری که تا کنون ملاحظه کردیم این رژیم صهیونیستی بود که از عربستان استفاده کرده و از این فضا به‌سود منافع توسعه‌طلبانه تل‌آویو بهره برده است، درحقیقت، تل‌آویو از این همگرایی برای تبلیغاتش و اعمال فشار علیه فلسطینیان سوء استفاده کرد و ریاض هم به اهدافی که می‌خواست نرسید.
تسنیم: تیم سیاست خارجی عربستان چگونه می‌تواند منافع ملی این کشور را تأمین کند و به رویکردهای منطقهای و صلح با همسایگان بازگردد؟
زنگنه: عربستان مفهوم امنیت و منابع آن را باید مورد بازتعریفی قرار دهد، همچنین ریاض باید "منافع" را بازتعریف کند. امنیت یک مقوله غیر قابل تجزیه است، استقرار به امنیت وابسته است، توسعه ارتباط مستقیمی با امنیت دارد. امنیت یک کشور به امنیت سایر کشورهای همسایه ارتباط دارد. ایجاد ناامنی در یک منطقه در همین مرحله متوقف نخواهد شد لذا یک بازتعریفی از این مفاهیم لازم است تا عربستان بتواند منافعش را حفظ کند. به‌نظر می‌رسد عربستان دچار توهماتی شده است و برای خروج از آنها بایستی این بازتعریف‌ها را انجام دهد.
تسنیم: در مجموع نگاه شما به تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیرندگان سیاست خارجی عربستان چیست و چه نمره‌ای به این تیم می‌دهید؟
زنگنه: با این وضعیتی که آنان درحال پیشبرد آن هستند، نمره‌شان خیلی کمتر از 50 درصد است درحقیقت، تیم سیاست خارجی عربستان خیلی از امتیازات محلی، منطقهای و جهانی را از دست داده و حتی نتوانسته است جایگاه این کشور را حفظ کند.اکنون اعتبار عربستان در منطقه و جهان خیلی آسیب دیده و این درحالی است که ثروت‌های ملی عربستان در این راه از دست رفته است.
تسنیم: خیلی ممنون از این فرصتی که در اختیار ما قرار دادید.
زنگنه: خواهش می‌کنم. ممنون. موفق باشید.
گفت‌وگو از عباس سیدمیرجمکرانی
انتهای پیام/+
